ðåôåðàòû êîíñïåêòû êóðñîâûå äèïëîìíûå ëåêöèè øïîðû

Ðåôåðàò Êóðñîâàÿ Êîíñïåêò

ÔÈËÎÑÎÔÈß ÏÐÈÐÎÄÛ Â ÀÍÒÈ×ÍÎÑÒÈ È Â ÑÐÅÄÍÈÅ ÂÅÊÀ

ÔÈËÎÑÎÔÈß ÏÐÈÐÎÄÛ Â ÀÍÒÈ×ÍÎÑÒÈ È Â ÑÐÅÄÍÈÅ ÂÅÊÀ - ðàçäåë Ôèëîñîôèÿ,   Russian Academy Of Sciences   Institut...

 

Russian Academy of Sciences

 

Institute of Philosophy

 

 

PHILOSOPHY OF NATURE

IN ANTIQUITY AND THE MIDDLE AGES

 

Part Three

 

 

Eds. Piama P. Gaidenko and Valery V. Petroff

 

 

Moscow

 

 


 

Ðîññèéñêàÿ Àêàäåìèÿ Íàóê

 

Èíñòèòóò ôèëîñîôèè

 

 

ÔÈËÎÑÎÔÈß ÏÐÈÐÎÄÛ

 ÀÍÒÈ×ÍÎÑÒÈ È Â ÑÐÅÄÍÈÅ ÂÅÊÀ

 

×àñòü òðåòüÿ

 

Ìîñêâà


ÁÁÊ 87.3

ÓÄÊ 10 (09) 1

Ô 56

 

Ðåäàêòîðû ñáîðíèêà:

äîêòîð ôèëîñîô. íàóê Ï.Ï. Ãàéäåíêî

êàíäèäàò ôèëîñîô. íàóê Â.Â. Ïåòðîâ

 

Ðåöåíçåíòû:

äîêòîð ôèëîñîô. íàóê À.Ë. Äîáðîõîòîâ

êàíäèäàò ôèëîñîôñêèõ íàóê Â.Ï. Ãàéäåíêî

 

 

Ô 56 Ôèëîñîôèÿ ïðèðîäû â àíòè÷íîñòè è â ñðåäíèå âåêà. ×. 3. – Ì., 2002. – ... ñ.

 

Êíèãà ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ñáîðíèê èññëåäîâàíèé ïî àíòè÷íîé è ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè, ñîïðîâîæäàåìûõ íîâûìè ïåðåâîäàìè ðàáîò ïðåäñòàâèòåëåé ïëàòîíîâñêî-àðèñòîòåëåâñêîé è ñòîè÷åñêîé øêîë, à òàêæå õðèñòèàíñêîé ìåòàôèçèêè.

Ñïåöèàëüíûå èñññëåäîâàíèÿ ïîñâÿùåíû íàòóðôèëîñîôèè Àðèñòîòåëÿ (Ï.Ï. Ãàéäåíêî), ñâÿçè ìàòåðèè ñî çëîì ó Àðèñòîòåëÿ (Æ.-Ì. Íàðáîíí), ïîíèìàíèþ ïðèðîäû Ïëîòèíîì (Ò.Þ. Áîðîäàé, Þ.À. Øè÷àëèí), ìåñòó åñòåñòâåííî-íàó÷íîãî çíàíèÿ â ýñõàòîëîãèè ðàííåãî ñðåäíåâåêîâüÿ è âîçäåéñòâèþ íà íåå ó÷åíèÿ Îðèãåíà (Â.Â. Ïåòðîâ).

Ïóáëèêóþòñÿ âïåðâûå ïåðåâåäåííàÿ íà ðóññêèé ÿçûê ïîëåìèêà îòíîñèòåëüíî ïðèðîäû ýôèðà Êñåíàðõà Ñåëåâêèéñêîãî, Àëåêñàíäðà Àôîäèñèéñêîãî è Àòòèêà, äâà òðàêòàòà Ïëîòèíà – î òîì, ÷òî ìèð íå çîë (33 II, 9), î ïðèðîäå, êàê íèçøåé èïîñòàñè ìèðîâîé äóøè (30 III, 8).

 

 

ISBN © ÈÔÐÀÍ, 2002

 

Ñîäåðæàíèå

 

Ãàéäåíêî Ï.Ï.

Íàòóðôèëîñîôèÿ Àðèñòîòåëÿ

Íàðáîíí Æ.-Ì.

Àðèñòîòåëü è çëî (ïåð. ñ ôðàíö. À.Â.Ïàõîìîâîé)

Ìåñÿö Ñ.Â.

Äèñêóññèè îá ýôèðå â àíòè÷íîñòè

Ïðèëîæåíèÿ

Êñåíàðõ Ñåëåâêèéñêèé.

Ïðîòèâ ïÿòîé ñóùíîñòè

Àëåêñàíäð Àôðîäèñèéñêèé.

[Îòâåòû íà âîçðàæåíèÿ Êñåíàðõà]

Àòòèê.

Ïðîòèâ ïûòàþùèõñÿ òîëêîâàòü Ïëàòîíà ÷åðåç Àðèñòîòåëÿ

 

Áîðîäàé Ò.Þ.

Ïðèðîäà ó Ïëîòèíà

Ïëîòèí

Ïðîòèâ òåõ, êòî óòâåðæäàåò, áóäòî òâîðåö ìèðà çîë è

ìèð ïëîõ [33 II, 9] (ïåð. Ò.Þ. Áîðîäàé)

Øè÷àëèí Þ.À.

Òðàêòàò Ïëîòèíà «Î ïðèðîäå, ñîçåðöàíèè è åäèíîì» è Àðèñòîòåëü 163-179

Ïëîòèí

Î ïðèðîäå, ñîçåðöàíèè è åäèíîì [30 III 8] (ïåð. Þ.À. Øè÷àëèíà) 180-200

Ïåòðîâ Â.Â.

Theologia naturalis â ýñõàòîëîãèè Ýðèóãåíû

Ïðèëîæåíèå I. Êðèòèêà Ïðóäåíöèÿ Òðóàññêîãî

Ïðèëîæåíèå II. Ñõîæèå ïðåäñòàâëåíèÿ â ïðåäøåñòâóþùåé òðàäèöèè

Ïðèìå÷àíèÿ

 

Ïåòðîâ Â.Â.

Îðèãåí è åãî âëèÿíèå íà ýñõàòîëîãèþ Èîàííà Ñêîòòà

Ïðèëîæåíèå. Ýðèóãåíà è ñõîëèè ê «Î íåáåñíîé èåðàðõèè» Äèîíèñèÿ.

Ïðèìå÷àíèÿ


Contents

 

Piama Gaidenko

Natural Philosophy in Aristotle

Aristote et le mal (transl. by A. Pakhomova) Svetlana Messiats

Theologia natiralis in Eriugena’s Eschatology

Appendix II. The Similar Theories in the Earlier Tradition Notes

Æ.-Ì. Íàðáîíí

(Óíèâåðñèòåò Ëàâàëü, Êâåáåê; ôàêóëüòåò ôèëîñîôèè)

Àðèñòîòåëü è çëî

«…Âñå òå, êòî íå ãîâîðÿò î äâóõ âèäàõ ïðè÷èí [ò. å. î öåëåâîé ïðè÷èíå è î íåîáõîäèìîñòè], íå ãîâîðÿò, ñêàçàòü ïî ïðàâäå, íè÷åãî î ïðèðîäå» (De… Ìîæíî ëè äîêàçàòü, ÷òî ó Àðèñòîòåëÿ, íåñìîòðÿ íà åãî óòâåðæäåíèÿ… Êðèòèêóÿ ïëàòîíè÷åñêîå óïîäîáëåíèå Åäèíîãî Áëàãó, Àðèñòîòåëü ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî îäíèì èç ñëåäñòâèé ýòîãî áóäåò…

Äèñêóññèè îá ýôèðå â Àíòè÷íîñòè

   èñòîðèè åâðîïåéñêîãî åñòåñòâîçíàíèÿ è ôèëîñîôèè, ïîæàëóé, íàéäåòñÿ íåìíîãî… Äàëüíåéøåå ñâîå ïðèçíàíèå òåîðèÿ ñâåòîâîãî ýôèðà ïîëó÷èëà â ñâÿçè ñ óñïåõàìè âîëíîâîé îïòèêè, òàê êàê ðàñïðîñòðàíåíèå…

Ïðåäûñòîðèÿ

Ýôèðîì (ãðå÷. a„q»r) ïåðâîíà÷àëüíî íàçûâàëîñü ÿñíîå íåáî, âåðõíèé, íàèáîëåå ÷èñòûé ñëîé âîçäóõà, ïðîòèâîïîëîæíûé íèæíåìó ñëîþ, àýðó (¢»r).… Ó÷åíèå æå îá ýôèðå êàê îñîáîì ïÿòîì ýëåìåíòå òðàäèöèîííî ïðèïèñûâàåòñÿ… Íåêîòîðûå àíòè÷íûå àâòîðû âîçâîäÿò ýòî ó÷åíèå ê äðåâíèì ïèôàãîðåéöàì è ñâÿçûâàþò åãî ïðîèñõîæäåíèå ñ îòêðûòèåì è…

Ýôèðíàÿ òåîðèÿ Àðèñòîòåëÿ

«Î íåáå». Âñå ïðèðîäíûå òåëà è âåëè÷èíû, – ïèøåò Àðèñòîòåëü â íà÷àëå 2 ãëàâû, – ñïîñîáíû äâèãàòüñÿ â ïðîñòðàíñòâå ñàìè ïî ñåáå, ïîñêîëüêó… Âñå åñòåñòâåííûå òåëà õàðàêòåðèçóþòñÿ ïðèñóùèì èì îò ïðèðîäû âèäîì äâèæåíèÿ,… Îáû÷íî ãîâîðÿò î ñóùåñòâîâàíèè ÷åòûðåõ ïðîñòûõ òåë – îãíÿ, âîçäóõà, âîäû è çåìëè. Êàêèì æå èç íèõ ìîæåò áûòü…

Ïîñëå Àðèñòîòåëÿ

Áëèæàéøèé ó÷åíèê Àðèñòîòåëÿ Òåîôðàñò, êàê âèäíî èç åãî òðàêòàòà «Îá îãíå», îòíîñèëñÿ ê òåîðèè ýôèðà ñêåïòè÷åñêè, ïðåêðàñíî îñîçíàâàÿ, êàêèå… Äðåâíèå ñòîèêè áûëè, ïî-âèäèìîìó, ïðåêðàñíî çíàêîìû ñ àðèñòîòåëåâñêèì ó÷åíèåì… Êàê çàìå÷àåò Ï. Ìîðî, «îòîæäåñòâëåíèå ñòîèêàìè ýôèðà ñ pàr tecnikÒn ïðèâåëî ê òîìó, ÷òî ïîçäíåå, â…

Àëåêñàíäð Àôðîäèñèéñêèé

Ñïóñòÿ äâà ñòîëåòèÿ Àëåêñàíäð Àôðîäèñèéñêèé â ñâîåì êîììåíòàðèè ê «Î íåáå» ïîïûòàëñÿ îïðîâåðãíóòü âîçðàæåíèÿ Êñåíàðõà. Ôðàãìåíòû ýòîãî êîììåíòàðèÿ… 1) Ïåðâîå âîçðàæåíèå Êñåíàðõà Àëåêñàíäð îòâîäèò äâóìÿ ñïîñîáàìè. Âî-ïåðâûõ,… 2) Àëåêñàíäð ñîãëàøàåòñÿ ñ Êñåíàðõîì â òîì, ÷òî ëþáîå äâèæóùååñÿ òåëî äîëæíî ñîäåðæàòü â ñåáå íå÷òî ïîòåíöèàëüíîå, èáî…

Îòíîøåíèå ê ïÿòîìó ýëåìåíòó â ïëàòîíèçìå

Ìû óæå óïîìèíàëè âûøå, ÷òî ïëàòîíèêè I â. äî - I â. í.ý. áûëè ñêëîííû ïðèíèìàòü ñòîè÷åñêîå ðàçëè÷åíèå äâóõ âèäîâ îãíÿ, ïîçâîëÿâøåå èì, ñ îäíîé… Âî-ïåðâûõ, Àðèñòîòåëü, ââîäÿ äîïîëíèòåëüíîå «ïÿòîå òåëî», äîïóñêàåò… Âòîðîå è òðåòüå âîçðàæåíèÿ êàñàþòñÿ ïðèðîäû Ñîëíöà è çâåçä. Åñëè Ñîëíöå ñîñòîèò èç ïÿòîé ñóùíîñòè, à íå èç îãíÿ, êàê…

Ñèíòåç Ïðîêëà

 îäíîì èç ñâîèõ ïðîèçâåäåíèé – íåáîëüøîì òðàêòàòå «Íà÷àëà ôèçèêè» – Ïðîêë, íà ïåðâûé âçãëÿä, áåçìÿòåæíî è íåïîñðåäñòâåííî äîêàçûâàåò âñëåä çà…   Íåêîòîðûå ïëàòîíèêè, âûâåäåííûå èç ñåáÿ ñëîâàìè Àðèñòîòåëÿ, ðàñïðîñòðàíÿëè, ññûëàÿñü íà àâòîðèòåò Ïëàòîíà, îäíó…

ÏÐÈËÎÆÅÍÈÅ

Êñåíàðõ Ñåëåâêèéñêèé

  Âîçðàæåíèå ïåðâîå Simpl. De caelo 13, 22-28.  ñâîåì ñî÷èíåíèè «Ïðîòèâ ïÿòîé ñóùíîñòè» Êñåíàðõ, â ÷àñòíîñòè, âîçðàæàë ïðîòèâ…

Àëåêñàíäð Àôðîäèñèéñêèé

Îòâåò íà ïåðâîå âîçðàæåíèå. Simpl. de caelo, 13,28 – 14,3. Âîçðàæåíèå Êñåíàðõà Àëåêñàíäð îòâîäèò äâóìÿ ñïîñîáàìè. Ñíà÷àëà ÷åðåç âûäâèæåíèå íîâîãî…

Àòòèê

«Ïðîòèâ ïûòàþùèõñÿ òîëêîâàòü Ïëàòîíà ÷åðåç Àðèñòîòåëÿ»[ccvii]

Åâñåâèé. Praeparat. Evang. XV, VII (804b-806b). ×òî æå êàñàåòñÿ òàê íàçûâàåìûõ ýëåìåíòîâ ïåðâûõ òåë, «èç êîòîðûõ è âñå îñòàëüíûå òåëà ñîñòîÿò», òî Ïëàòîí, êàê è ìíîãèå äî íåãî, ðóêîâîäñòâóÿñü î÷åâèäíîñòüþ, óòâåðæäàë, ÷òî èõ ÷åòûðå, íàçûâàÿ îáùåïðèçíàííûå îãîíü, çåìëþ, âîçäóõ è âîäó. Èç íèõ â ïðîöåññå èçìåíåíèé è ïðåâðàùåíèé âîçíèêàåò âñå îñòàëüíîå.  îòëè÷èå îò Ïëàòîíà Àðèñòîòåëü, íàäåÿñü, âèäíî, ïîêàçàòüñÿ íåîáûêíîâåííî óìíûì, åñëè äîáàâèò ëèøíåå òåëî, ïðèáàâèë ê ÷èñëó èçâåñòíûõ ÷åòûðåõ ïÿòóþ ñóùíîñòü, âåñüìà ùåäðî îäàðèâ åþ ïðèðîäó, íå îñîçíàâàÿ, ïðàâäà, ÷òî ôèçèîëîã äîëæåí íå çàêîíîäàòåëüñòâîâàòü â ïðèðîäå, à èññëåäîâàòü åå. Ïîýòîìó îí íå òîëüêî íå ïðèñîåäèíèëñÿ áû ê äîêàçàòåëüñòâó òîãî, ÷òî ñóùåñòâóþò òîëüêî ÷åòûðå ïåðâûå ïðèðîäû òåë, íî, íàâåðíîå, åäèíñòâåííûé âîñïðîòèâèëñÿ áû ýòîìó. Ìû óòâåðæäàåì, ÷òî âñÿêîå òåëî – ëèáî ãîðÿ÷åå, ëèáî õîëîäíîå, ëèáî ñóõîå, ëèáî âëàæíîå, ëèáî ìÿãêîå, ëèáî òâåðäîå, ëèáî ëåãêîå, ëèáî òÿæåëîå, ëèáî ðàçðåæåííîå, ëèáî ïëîòíîå, è ÷òî åäâà ëè òåëî, ïðè÷àñòíîå îäíîìó èç ýòèõ ñâîéñòâ, ñïîñîáíî áûòü ÷åì-òî èíûì ïîìèìî ÷åòûðåõ ýëåìåíòîâ.  ñàìîì äåëå, åñëè îíî ãîðÿ÷åå – òî ýòî ëèáî îãîíü, ëèáî âîçäóõ, åñëè õîëîäíîå – òî ëèáî âîäà, ëèáî çåìëÿ, à åñëè ñóõîå – òî ëèáî îãîíü, ëèáî çåìëÿ. Äàëåå, åñëè îíî îêàæåòñÿ âëàæíûì – òî ýòî áóäåò ëèáî âîäà ëèáî âîçäóõ, åñëè ìÿãêèì – âîçäóõ èëè îãîíü, åñëè òâåðäûì – âîäà èëè çåìëÿ. È âîò êîãäà ìû, ðàññìîòðåâ ýòè è äðóãèå ñâîéñòâà ïðîñòûõ òåë, äåëàåì âûâîä, ÷òî ïîìèìî âûøåóïîìÿíóòûõ [÷åòûðåõ] âðÿä ëè âîçìîæíî êàêîå-ëèáî äðóãîå òåëî, îäèí òîëüêî ïåðèïàòåòèê è âîçðàæàåò íàì, ãîâîðÿ, ÷òî ìîæåò ñóùåñòâîâàòü òåëî, âîâñå íåïðè÷àñòíîå ýòèì ñâîéñòâàì – íè òÿæåëîå íè ëåãêîå, íè ìÿãêîå íè òâåðäîå, íå âëàæíîå, íî è íå ñóõîå, îäíîãî ëèøü îí íå ãîâîðèò, ÷òî ýòî òåëî íå åñòü òåëî. Ïîòîìó ÷òî, õîòü îí è ñîõðàíÿåò çà íèì ýòî íàçâàíèå, îäíàêî âñå ñâîéñòâà, áëàãîäàðÿ êîòîðûì îíî ñîáñòâåííî è ñòàëî òåëîì, ó íåãî îòíèìàåò. Ïîýòîìó, ëèáî îí, óáåäèâ íàñ â òîì, ÷òî ãîâîðèò, îòâðàòèò îò ó÷åíèÿ Ïëàòîíà, ëèáî, ïîäòâåðäèâ ýòî ó÷åíèå, îòâðàòèò îò ñâîèõ æå ñîáñòâåííûõ ìíåíèé.  îáîèõ ñëó÷àÿõ, îí îêàæåòñÿ ñîâåðøåííî áåñïîëåçíûì äëÿ ïîíèìàíèÿ ïëàòîíîâûõ ó÷åíèé.

Äàëåå, åñëè Ïëàòîí õî÷åò, ÷òîáû òåëà, ïîñêîëüêó îíè ðàññìàòðèâàþòñÿ â åäèíîé ìàòåðèè, èçìåíÿëèñü è ïðåâðàùàëèñü äðóã â äðóãà, òî ýòîò [Àðèñòîòåëü] äîáàâëÿåò ê òåëàì ñóùíîñòü íåàôôèöèðóåìóþ, íåóíè÷òîæèìóþ è íåèçìåííóþ, äëÿ òîãî, íàâåðíîå, ÷òîáû ïîêàçàòü ñåáÿ òâîðöîì âåëèêèõ âåùåé. Ïðè ýòîì, îäíàêî, îí íå ãîâîðèò ñîâåðøåííî íè÷åãî îðèãèíàëüíîãî è ñâîåãî, à ëèøü ïåðåíîñèò õîðîøî ïîäìå÷åííîå Ïëàòîíîì ïî ïîâîäó äðóãèõ âåùåé íà âåùè ñîâñåì íåïîäõîäÿùèå, ïîäîáíî òîìó êàê ýòî äåëàþò íåêîòîðûå íûíåøíèå ñêóëüïòîðû. Ýòè, ñîçäàâàÿ èçîáðàæåíèå, áåðóò îò îäíîé ñòàòóè ãîëîâó, îò äðóãîé – ãðóäü, îò òðåòüåé – ïîÿñíèöó, è, ñîåäèíèâ, ïîðîé, ñîâñåì íå ïîäõîäÿùèå äðóã äðóãó ÷àñòè, óáåæäåíû, ÷òî ñîçäàëè íå÷òî ñâîå. Öåëîå, êîòîðîå íàâåðíÿêà íàçîâóò íåñèììåòðè÷íûì, äåéñòâèòåëüíî ïðèíàäëåæèò èì, à ñèììåòðè÷íûå è êðàñèâûå ÷àñòè – íåò. Òî÷íî òàê æå è Àðèñòîòåëü, óñëûõàâ îò Ïëàòîíà, ÷òî-äå åñòü òàêàÿ ñóùíîñòü, ñàìà ïî ñåáå óìîïîñòèãàåìàÿ, áåñòåëåñíàÿ, áåñöâåòíàÿ è íåîñÿçàåìàÿ, íåâîçíèêøàÿ, íåóíè÷òîæèìàÿ, íå ìåíÿþùàÿñÿ è íè âî ÷òî íå ïðåâðàùàþùàÿñÿ, íî âñåãäà îäíà è òà æå, ñàìîé ñåáå òîæäåñòâåííàÿ, è åùå ïîñëóøàâ ïðî òî, ÷òî íåáåñíûå òåëà áîæåñòâåííû, íåóíè÷òîæèìû è íåàôôèöèðóåìû, ñîñòàâèë è ñêëåèë èç îáîèõ ó÷åíèé âåùè íåñî÷åòàþùèåñÿ. Èç îäíîãî âçÿë, ÷òî åñòü òåëî, èç äðóãîãî – ÷òî íåàôôèöèðóåìîå, äà è ïîðîäèë íåàôôèöèðóåìîå òåëî. Íî åñëè â ñëó÷àå ñòàòóé, õîòü è íåêðàñèâî òî, ÷òî ñîáðàíî èç ðàçëè÷íîãî, íî ïî êðàéíåé ìåðå, íå íåâîçìîæíî, êàê ó÷èò íàñ Ãîìåð,

 

Çåâñó, ìåòàòåëþ ãðîìà, ãëàâîé è î÷àìè ïîäîáíûé,

Ñòàíîì – Àðåþ âåëèêîìó, ïåðñÿìè – Ýííîñèãåþ,[ccviii]

 

òî óæ íåàôôèöèðóåìîãî òåëà íèêàê íå ìîæåò áûòü. Ïîòîìó ÷òî, ñâÿçàííîå ñ àôôèöèðóåìîé è èçìåí÷èâîé ïðèðîäîé, îíî ïî íåîáõîäèìîñòè áóäåò èñïûòûâàòü òî æå, ÷òî è òà. À áóäü îíî íåàôôèöèðóåìûì, îíî äîëæíî áûëî áû áûòü íåñâÿçàííûì è ñâîáîäíûì îò àôôèöèðóåìîãî, òî åñòü áûòü âíå ìàòåðèè, à åñëè îíî îòäåëåíî îò ìàòåðèè, òî ïî íåîáõîäèìîñòè áóäåò ïðèçíàíî áåñòåëåñíûì.

 

VIII (806c-808c)Ìîæíî íàçâàòü åùå ìíîãîå äðóãîå, â ÷åì îíè [Ïëàòîí è Àðèñòîòåëü] ðàñõîäÿòñÿ äðóã ñ äðóãîì. Îäèí ãîâîðèò, ÷òî èäåÿ íåáåñíûõ òåë îáðàçîâàíà ïî áîëüøåé ÷àñòè èç îãíÿ, äðóãîé – ÷òî îãîíü âîâñå íå èìååò íè÷åãî îáùåãî ñ íåáåñíûìè òåëàìè[ccix]. Îäèí óòâåðæäàåò, ÷òî Áîã âîçæåã ñâåò íà âòîðîé îò çåìëè îêðóæíîñòè, òî åñòü âîêðóã ñîëíöà, äàáû îí îñâåòèë âîçìîæíî äàëüøå âñå íåáî[ccx]. Äðóãîé, íå æåëàÿ, ÷òîáû ñîëíöå áûëî îãíåì, à ñâåò, êàê îí çíàåò, åñòü ÷èñòûé îãîíü èëè êàêàÿ-òî [÷àñòü] îãíÿ, íå ïîçâîëÿåò âîçæå÷ü âîêðóã ñîëíöà ñâåò. Äàëåå, îäèí, ïðèäàâàÿ âñåìó ÷òî â íåáå ñâîéñòâî íåóíè÷òîæèìîñòè â îòíîøåíèè âèäà, óòâåðæäàåò, ÷òî èç íåáåñíûõ òåë ïðè ýòîì ÷òî-òî óõîäèò è â ðàâíîé ìåðå ÷òî-òî ïðèáàâëÿåòñÿ. Îí âûíóæäåí óòâåðæäàòü ýòî, íàáëþäàÿ, âî-ïåðâûõ, çà îòäåëåíèÿìè, òî åñòü ëó÷àìè ñîëíöà è èçëèâàþùåéñÿ îò íåãî òåïëîòîé, è âî-âòîðûõ, çà ïðèáàâëåíèÿìè, ñîõðàíÿþùèìè ðàâíîé åãî âåëè÷èíó, âåäü ñîëíöå íå ñìîãëî áû êàçàòüñÿ ðàâíûì, íå âçÿâ ñåáå íè÷åãî âìåñòî òîãî, ÷òî îòäàëî. Àðèñòîòåëü æå õî÷åò, ÷òîáû íåáåñíûå òåëà ñîõðàíÿëè âñåãäà òó æå ñàìóþ ñóùíîñòü, ÷òîáû îò íèõ íè÷åãî íå óõîäèëî è íè÷åãî íå ïðèáàâëÿëîñü. Äàëåå, Ïëàòîí âäîáàâîê ê îáùåìó äâèæåíèþ çâåçä, êîòîðîå îíè ñîâåðøàþò âìåñòå ñî çâåçäíûìè ñôåðàìè, ïðèäàåò èì åùå è äðóãîé âèä äâèæåíèÿ, êîòîðûé, âïðî÷åì, îêàçàëñÿ è ñàìûì íàèëó÷øèì è íàèáîëåå ïîäõîäÿùèì ê ïðèðîäíîìó óñòðîéñòâó èõ òåë.  ñàìîì äåëå, ïîñêîëüêó çâåçäû êðóãëûå, èì áîëüøå âñåãî ïîäîéäåò êðóãîâîå âðàùàòåëüíîå äâèæåíèå. Àðèñòîòåëü æå ëèøàåò èõ äâèæåíèÿ, êîòîðîå îíè ñîâåðøàþò êàê æèâûå ñóùåñòâà, è îñòàâëÿåò çà íèìè òîëüêî òî, êîòîðîå îíè, óâëåêàåìûå îõâàòûâàþùèìè èõ ñôåðàìè, ñîâåðøàþò êàê ñóùåñòâà íåîäóøåâëåííûå. Îí ãîâîðèò, ÷òî âîçíèêàþùåå ó íàñ âïå÷àòëåíèå íå åñòü èñòèíà, à ëèøü îáìàí íàøåãî íåìîùíîãî è êàê áû äðîæàùåãî çðåíèÿ. Êàê áóäòî Ïëàòîí óáåäèëñÿ â ñóùåñòâîâàíèè ýòîãî äâèæåíèÿ áëàãîäàðÿ âïå÷àòëåíèþ, à íå ðàññóæäåíèþ, äîêàçûâàþùåìó, ÷òî êàæäàÿ èç çâåçä äîëæíà ïî íåîáõîäèìîñòè áûòü æèâûì, èìåþùèì äóøó ñóùåñòâîì, òåëî êîòîðîãî äâèæåòñÿ ñâîèì äâèæåíèåì. Âåäü ëþáîå òåëî, äâèæèìîå èçâíå – íå îäóøåâëåíî, à òî, ÷òî èçíóòðè è èç ñàìîãî ñåáÿ – îäóøåâëåíî. Òåëî çâåçäû – áîæåñòâåííî, è ïîýòîìó ñîâåðøàåò íàèëó÷øåå äâèæåíèå. À ïîñêîëüêó íàèëó÷øèì ÿâëÿåòñÿ äâèæåíèå ïî êðóãó, òî åãî-òî îíî è ñîâåðøàåò. ×òî æå êàñàåòñÿ îùóùåíèÿ, êîòîðîå âñåãäà èñòèííî, òî îíî ìîæåò òîëüêî ïîäòâåðäèòü âûâîäû ðàçóìà, à óáåäèòü â ñóùåñòâîâàíèè òàêîãî äâèæåíèÿ – íå ìîæåò. Îòíîñèòåëüíî äâèæåíèÿ ìèðà êàê öåëîãî, ÷òî îíî ïðîèñõîäèò ïî êðóãó, Àðèñòîòåëü, ïîáåæäåííûé î÷åâèäíîñòüþ, íå ðåøàåòñÿ âîçðàæàòü Ïëàòîíó, íî è çäåñü äëÿ ðàçëè÷èÿ ââîäèò ñâîå êðàñèâîå èçîáðåòåíèå. Ïëàòîí, ïî ìíåíèþ êîòîðîãî ñóùåñòâóåò âñåãî ÷åòûðå òåëà, è âñå ñîâåðøàþò îò ïðèðîäû ïðîñòîå ïðÿìîëèíåéíîå äâèæåíèå: çåìëÿ – ê öåíòðó, îãîíü – ê âíåøíåé ãðàíèöå ìèðà, îñòàëüíûå – ê ñåðåäèíå, îòäàâàë êðóãîâîå äâèæåíèå äóøå. Àðèñòîòåëü æå, ïðèäàâàâøèé îäíîìó òåëó îäíî äâèæåíèå, ïðèïèñàë êðóãîâîå äâèæåíèå, êàê òåëåñíîå, ïÿòîìó òåëó, äà è íå çàìåòèë, êàê ââåë ñàìîãî ñåáÿ â çàáëóæäåíèå. Âåäü äâèæóùèìñÿ ïðÿìîëèíåéíî òåëàì ñîîáùàþò äâèæåíèå òÿæåñòü è ëåãêîñòü, ïÿòîå æå òåëî, íå ïðè÷àñòíîå íè òÿæåñòè íè ëåãêîñòè, ñêîðåå, äîëæíî áûëî áû áûòü ïðè÷àñòíûì íåïîäâèæíîñòè. Íå ãåîìåòðè÷åñêàÿ ôèãóðà (sc»ma) ñîîáùàåò ïðÿìîëèíåéíî äâèæóùèìñÿ òåëàì äâèæåíèå ïî êðóãó[ccxi], à íàêëîí. Èáî íå òîëüêî òåëî, ïîìåùåííîå â ñåðåäèíó ÷åãî-òî îäíîðîäíîãî, íå ñïîñîáíî íèêóäà íàêëîíèòüñÿ, íî è òåëî, ðàñïðåäåëåíîå ïî êðóãó, íå èìååò ïîâîäà ñêëîíèòüñÿ â êàêóþ-ëèáî ñòîðîíó,

 

Âïðàâî ëü, ê âîñòîêó äåííèöû è ñîëíöà íåñòèñÿ,

Èëè íàëåâî ê ìðà÷íîìó çàïàäó ì÷àòüñÿ………[ccxii],

 

èëè âïåðåä èëè íàçàä. È åùå, âñåì ïðî÷èì òåëàì, íàõîäÿùèìñÿ âíå ñâîèõ åñòåñòâåííûõ ìåñò, ñîîáùàåò íîâîå äâèæåíèå ñòðåìëåíèå ê íèì, à ýòîìó ïÿòîìó, íèêîãäà íå ñõîäÿùåìó ñî ñâîåãî ìåñòà, ñëåäîâàëî áû, ñêîðåå, îñòàâàòüñÿ [â ïîêîå].

 

 

Ò.Þ.Áîðîäàé

Ïëîòèí î ïðèðîäå

Îñíîâîïîëîæíèê íåîïëàòîíèçìà Ïëîòèí - ïî ïðåèìóùåñòâó ìåòàôèçèê. Åãî ìàëî èíòåðåñóþò ïðîáëåìû îáùåñòâà è óñòðîéñòâî âèäèìîé ïðèðîäû. Êàê ñàì Ïëàòîí… Îäíàêî ïî äâóì ïðè÷èíàì ïðèðîäà âñ¸ æå ïîïàäàåò â ñôåðó âíèìàíèÿ Ïëîòèíà.… Âî âðåìåíà Ïëîòèíà íàèáîëåå âëèÿòåëüíûì è ðàñïðîñòðàí¸ííûì ôèëîñîôñêèì òå÷åíèåì áûë ñòîèöèçì. Äëÿ ñòîèêîâ Ïðèðîäà -…

Òðàêòàò Ïëîòèíà “Î ïðèðîäå, ñîçåðöàíèè è åäèíîì” (30 III 8) è Àðèñòîòåëü

1. Îáùèé êîíòåêñò è ïîëåìè÷åñêàÿ íàïðàâëåííîñòü òðàêòàòà 30 III 8   Òðàêòàò Ïëîòèíà, èäóùèé â õðîíîëîãè÷åñêîì ñïèñêå “Æèçíè Ïëîòèíà” Ïîðôèðèÿ òðèäöàòûì, îçàãëàâëåí èì “Î ïðèðîäå,…

III 8] Î ïðèðîäå, ñîçåðöàíèè è åäèíîì

 êà÷åñòâå èãðû óìà — òî åñòü ïðåæäå ÷åì ïðèñòóïèòü âñåðüåç — ñìîæåì ëè ìû ïîñëåäîâàòåëüíî ïðîâåñòè ðàññóæäåíèå, åñëè ñòàíåì óòâåðæäàòü, ÷òî âñå ñòðåìÿòñÿ ê ñîçåðöàíèþ

Theologia naturalis â ýñõàòîëîãèè Ýðèóãåíû

Ðàññìîòðèì ïðåäñòàâëåíèÿ – theoriae, êîòîðûå Èîàíí Ñêîòò âûäâèãàë, ìåíÿë ëèáî îòâåðãàë, ðàçðàáàòûâàÿ ñâîþ ýñõàòîëîãèþ (êîòîðàÿ äëÿ íåãî åñòü ïðåæäå… Ñîãëàñíî Èîàííó Ñêîòòó, âîçâðàùåíèå ÷åëîâå÷åñêîé ïðèðîäû è âñåãî âèäèìîãî ìèðà…  

ÏÐÈËÎÆÅÍÈÅ I

 

Êðèòèêà ýñõàòîëîãè÷åñêèõ ïðèíöèïîâ De praedestinatione Èîàííà Ñêîòòà Ïðóäåíöèåì Òðóàññêèì

Î ïðåäîïðåäåëåíèè Èîàííà Ñêîòòà ïîÿâèëîñü îñåíüþ 850-ãî èëè âåñíîé 851-ãî ãîäà. Íåìåäëåííî òåçèñû òðàêòàòà áûëè ïîñëàíû â Òðóà åïèñêîïó Ïðóäåíöèþ… Êðèòèêà Ïðóäåíöèåì âçãëÿäîâ Ýðèóãåíû, êàê îíè ñôîðìóëèðîâàíû â Î… Ïðóäåíöèé áûë âåñüìà îáðàçîâàííûì ÷åëîâåêîì, ëèøåííûì ãåíèÿ Ýðèóãåíû, íî, íåñîìíåííî, íà òîò ìîìåíò áîëåå…

ÏÐÈËÎÆÅÍÈÅ II

Ñõîæèå ïðåäñòàâëåíèÿ î äóøå è ìèðîâîì ïîæàðå

 ïðåäøåñòâóþùåé òðàäèöèè

 

Îáñóæäàâøèåñÿ íàìè èäåè Èîàííà Ñêîòò è åãî ïðåäøåñòâåííèêîâ, õîòÿ îíè è ñîñòàâëÿþò îñîáóþ ãðóïïó âçãëÿäîâ, áûëè äîñòàòî÷íî ðàñïðîñòðàíåíû êàê â àíòè÷íîñòè, òàê è â ñðåäíèå âåêà. Íèæå ïðèâîäÿòñÿ ïðèìåðû, ñîçäàþùèå äëÿ èñêîìûõ òåîðèé áîëåå øèðîêèé èñòîðèêî-ôèëîñîôñêèé ôîí. Íåñêîëüêî îãðóáëÿÿ, ñóòü ýòèõ ïðåäñòàâëåíèé ìîæíî èçëîæèòü ñëåäóþùèì îáðàçîì.

 

Ôèçè÷åñêàÿ ïðèðîäà äóøè è ìåñòî åå çàãðîáíîãî îáèòàíèÿ.

– â êàæäîé ñòèõèè îáèòàåò ñâîé ðîä ñóùåñòâ, ñîïðèðîäíûé äàííîìó ýëåìåíòó; – ïðîñòðàíñòâî ìåæäó íåáåñíîé òâåðäüþ è çåìëåé äåëèòñÿ íà äâå ÷àñòè. Îò… – äóøà ÷åëîâåêà ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé òåïëûé âîçäóõ èëè ñãóñòîê ýôèðà. Ýòî ñòîè÷åñêîå ïîíèìàíèå áûëî óñâîåíî è…

Ìèðîâîé ïîæàð è î÷èùåíèå îò òåëåñíûõ ñêâåðí

  Óæå áûëè è åùå áóäóò ìíîãîêðàòíûå è ðàçëè÷íûå ñëó÷àè ïîãèáåëè ëþäåé, è ïðèòîì…  

ÏÐÈÌÅ×ÀÍÈß

 

Â.Â. Ïåòðîâ

Îðèãåí è åãî âëèÿíèå íà ýñõàòîëîãèþ Èîàííà Ñêîòòà

 ñïåöèàëüíîé ãëàâå Î ãðàäå Áîæèåì Àâãóñòèí êðèòèêóåò Îðèãåíà çà ó÷åíèå î òîì, ÷òî îòñòóïèâøèå îò Òâîðöà äóøè â íàêàçàíèå çà ãðåõ ïîëó÷èëè ðàçíûå… Â êàðîëèíãñêèõ áèáëèîòåêàõ ñîäåðæàëèñü è ðàáîòû ñàìîãî Îðèãåíà (â ëàòèíñêîì… Èîàíí Ñêîòò öèòèðóåò îðèãåíîâû Î íà÷àëàõ è Êîììåíòàðèé íà Ïîñëàíèå ê Ðèìëÿíàì, íî âèäèìî, îí çíàë è äðóãèå ñî÷èíåíèÿ…

Âîçâðàùåíèå.Âîñïèòàííèê ïðèçíàåòñÿ, ÷òî íèêîãäà íå ÷èòàë è íå ñëûøàë íè îá îäíîì òåêñòå, â êîòîðîì áû ãîâîðèëîñü î reditus – âîçâðàùåíèè ÷åëîâå÷åñêîé ïðèðîäû è âñåõ âåùåé, â íåé ñîäåðæàùèõñÿ, â ñâîè âå÷íûå îñíîâàíèÿ, õîòÿ òàì è ñÿì, â ñâÿòûõ êíèãàõ è ïèñàíèÿõ ñâÿòûõ Îòöîâ êîíòóðû ïîäîáíîãî ó÷åíèÿ ðàçëè÷èìû[dxcviii]. Áåç ñîìíåíèÿ, åãî ìóäðûé Íàñòàâíèê îñâåäîìëåí îá ýòèõ òåîðèÿõ è öèòèðóåò, â äðóãèõ ìåñòàõ òðàêòàòà Ïåðèôþñåîí, ñîîòâåòñòâóþùèå îòðûâêè èç Îðèãåíà[dxcix] è Ìàêñèìà Èñïîâåäíèêà[dc], êîòîðûå ïèøóò î Áîãå, êàê î ôèíàëüíîé ïðè÷èíå âñåãî ñóùåãî è ñàìîé âñåëåííîé.

Ñòðîãî ãîâîðÿ, Âîçâðàùåíèå ïðîèñõîäèò íå ïî ñóùåñòâó. Ýòî íå âîçâðàùåíèå ñóáñòàíöèé (èáî òå âå÷íî ïðåáûâàþò íåèçìåííûìè â ñâîèõ ïðè÷èíàõ), íî âîçâðàùåíèå êà÷åñòâ, êîëè÷åñòâ è ïðî÷èõ àêöèäåíöèé, ñàìèõ ïî ñåáå íåñòàáèëüíûõ è ïðåõîäÿùèõ. Ïîäëèííî âñå ñîäåðæèòñÿ â Áîæåñòâåííîì Óìå[dci]. Âèäèìûå âåùè, èç êîòîðûõ ñîñòàâëåí ñåé ÷óâñòâåííûé ìèð, íå ñëåäóåò ðàññìàòðèâàòü êàê ïîäëèííûå ñóùíîñòè: ýòî ïðåõîäÿùèå îáðàçû, ÷üè îñíîâàíèÿ ëåæàò íå çäåñü. Òàêîâû ýõî ãîëîñîâ è òåíè îò òåë. Îäíàêî, ñõîäÿñü â óìîïîñòèãàåìîì ñîèòèè äðóã ñ äðóãîì, àêöèäåíöèè ïîðîæäàþò ñåé ìèð, êîãäà èñõîäÿò èç ïðè÷èí, ê êîòîðûì èì åùå ïðåäñòîèò âåðíóòüñÿ, è êîòîðûå (ïðè÷èíû) ñâîáîäíû îò êîëè÷åñòâåííûõ èçìåíåíèé, îáóñëîâëåííûõ ïðîñòðàíñòâåííî-âðåìåííûìè îòíîøåíèÿìè[dcii].

Âîçâðàùåíèå ïðîèñõîäèò ïîýòàïíî, â âîñåìü ñòóïåíåé. Èîàíí Ñêîòò ïðîäóìàë èõ óæå ïîñëå òîãî, êàê óñâîèë ó÷åíèå î ïðåõîæäåíèè âñåãî òåëåñíîãî â áåñòåëåñíîå. Íà÷àëüíàÿ òî÷êà âîçâðàùåíèÿ ïðèðîäû ïðîõîäèòñÿ, êîãäà òåëî ðàñïàäàåòñÿ íà ÷åòûðå ìèðîâûõ ýëåìåíòà. Âòîðàÿ ñòóïåíü âîçâðàùåíèÿ äîñòèãàåòñÿ ïðè âîñêðåñåíèè, êîãäà êàæäûé âåðíåò ñåáå ñâîå òåëî èç îáùåãî çàïàñà ÷åòûðåõ ýëåìåíòîâ. Òðåòüÿ ñòóïåíü – êîãäà òåëî èçìåíèòñÿ â äóøó; ÷åòâåðòàÿ – êîãäà äóøà âîçâðàòèòñÿ â ïåðâîïðè÷èíû; à ïÿòàÿ – êîãäà äóõ ñî ñâîèìè ïðè÷èíàìè áóäåò ïîãëîùåí Áîãîì[dciii]. Çäåñü (876B) Èîàíí çàìå÷àåò, ÷òî ñóáñòàíöèÿ ÷óâñòâåííîé ïðèðîäû íå ïîãèáíåò, íî èçìåíèòñÿ â íå÷òî ëó÷øåå. Âåðáàëüíî îí ïîâòîðÿåò ìíåíèÿ Àâãóñòèíà è Áåäû, êîòîðûå êðèòèêîâàë ðàíåå (648D-49A; 984C). Êëþ÷åâàÿ ðàçíèöà ñîñòîèò â ïîíèìàíèè ïðèðîäû ôèíàëüíîãî ñîòîÿíèÿ èçìåíåííîé âñåëåííîé. Àâãóñòèí è Áåäà, êàê ñ÷èòàåò Èîàíí, ó÷èëè î ôèíàëüíîì èçìåíåíèè â äóõ, êîòîðûé åñòü ýôèð, à Èîàíí ïîíèìàåò ýòîò äóõ, êàê ïîëíîñòüþ áåñòåëåñíóþ óìíóþ ñóáñòàíöèþ. Áîëåå òîãî, ïîãëîùåíèå ïðèðîäû áóäåò äîñòèãíóòî, êîãäà âñå óìíîå âåðíåòñÿ â ñâîè ïðè÷èíû, à ïðè÷èíû – â Áîãà[dciv].

 äðóãîì ìåñòå Èîàíí ðàñïðåäåëÿåò ýòè ñòóïåíè èíà÷å. Ñíà÷àëà èäóò ïÿòü ñòóïåíåé âîñõîæäåíèÿ, ëåæàùèå â ïðåäåëàõ ïðèðîäû: çåìíîå òåëî, æèçíåííîå äâèæåíèå, ÷óâñòâî, ðàññóæäåíèå, óì. Çàòåì ñëåäóþò åùå òðè ñòóïåíè: (1) çíàíèå âñåõ âåùåé, ÷òî ñóòü ïîñëå Áîãà; (2) ìóäðîñòü èëè ñîçåðöàíèå Èñòèíû; (3) ñâåðõúåñòåñòâåííîå ïîãðóæåíèå â ñàìîãî Áîãà. Íàêîíåö, âîñõîæäåíèå âåäåò çà ïðåäåëû Ïðèðîäû è ñóùåãî – â ñàìîãî Áîãà (P V, 1020D-21B). Òàêèì îáðàçîì, Èîàíí Ñêîòò çàâåðøàåò ñâîé òðàêòàò Ïåðèôþñåîí (Î ïðèðîäàõ) ïîñòóëèðîâàíèåì ôèíàëüíîãî ïðåîäîëåíèÿ âñÿêîé ïðèðîäû è âñÿêîãî ïðåäåëà, êîãäà âîèñòèíó Áîã áóäåò âñåì âî âñåì (929BC).

 

Ïðèëîæåíèå

Î âåðîÿòíîì èñïîëüçîâàíèè Èîàííîì Ñêîòòîì

Ñõîëèé ê Î íåáåñíîé èåðàðõèè Äèîíèñèÿ Àðåîïàãèòà

Ìíîãî âíèìàíèÿ áûëî óäåëåíî òîìó, êàêèì îáðàçîì Èîàíí Ñêîòò íåîæèäàííî ïåðåâåë ãðå÷åñêîå ¢tecnîj èç Î íåáåñíîé èåðàðõèè Äèîíèñèÿ… Äåëî â òîì, ÷òî ó òåêñòà Íåáåñíîé èåðàðõèè èìåþòñÿ ñõîëèè, ñîñòàâëåííûå… Òî, ÷òî ñõîëèè ê Î íåáåñíîé èåðàðõèè èëè èõ ÷àñòü áûëè äîñòóïíû Ýðèóãåíå äîêàçûâàåòñÿ, êàê ìèíèìóì, îäíèì ïðèìåðîì èõ…

Ïðèìå÷àíèÿ

 

 


[i] È.Êàíò. Ìåòàôèçè÷åñêèå íà÷àëà åñòåñòâîçíàíèÿ. Ñî÷. â 6-òè òîìàõ. Ò. 6. Ì., 1966. Ñ. 66.

[ii]  ñóùíîñòè, ïðèíöèï èíåðöèè, èç êîòîðîãî èñõîäèò ôèçèêà íî­âîãî âðåìåíè, ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé íå ÷òî èíîå, êàê óñëîâèå âîçìîæíî­ñòè íåïðåðûâíîãî äâèæåíèÿ; îòáðîñèâ ó÷åíèå Àðèñòîòåëÿ î âå÷íîì äâè­ãàòåëå, êîòîðûé â ôèçèêå Àðèñòîòåëÿ áûë ïåðâûì íà÷àëîì, îáåñïå÷èâà­þùèì íåïðåðûâíîñòü äâèæåíèÿ, ôèçèêè ÕVII âåêà íàõîäÿò â çàêîíå èíåð­öèè äðóãîé ñïîñîá îáåñïå÷åíèÿ íåïðåðûâíîñòè äâèæåíèÿ (ìû ñåé÷àñ íå êàñàåìñÿ âîïðîñà î òîì, êàêàÿ ðàäèêàëüíàÿ ïåðåñòðîéêà âñåé ñèñòåìû ôèçèêè ñâÿçàíà ñ ýòîé “çàìåíîé”). Õàðàêòåðíî, ÷òî, àíàëèçèðóÿ îñíî­âàíèÿ ôèçèêè, Ã.Ñïåíñåð óòâåðæäàåò, ÷òî “áåñïðåðûâíîñòü äâèæåíèÿ” - ýòî àêñèîìàòè÷åñêàÿ èñòèíà, ïîòîìó ÷òî ïðîòèâîïîëîæíóþ åé èñòèíó íåâîçìîæíî áûëî áû ïîìûñëèòü (Ñì.: Herbert Spenser, First Principles. L. 1867. P. 246. ). Òåì ñàìûì Ñïåíñåð ïðèçíàåò, ÷òî ôèçèêà íîâîãî âðåìåíè - äîáàâèì, äî XX âåêà, - êëàäåò ïðèíöèï íåïðåðûâíîñòè â îñ­íîâó ñâîèõ ðàññóæäåíèÿ.

[iii] “Êàê ðàç ó÷åíèå î “êîíòèíóóìå, - ïèøåò Â.Âèëàíä, - ïðèíàäëå­æèò ê òåì ÷àñòÿì àðèñòîòåëåâñêîé ôèçèêè, êîòîðûå íèêîãäà íå îñïàðè­âàëèñü è äàæå íå ñòàâèëèñü ïîä ñîìíåíèå îñíîâàòåëÿìè ñîâðåìåííîãî åñòåñòâîçíàíèÿ. Òî, ÷òî Àðèñòîòåëü âûñêàçûâàåò î êîíòèíóóìå, ïðè­íàäëåæèò ê îñíîâàíèÿì òàêæå è ôèçèêè íîâîãî âðåìåíè, â òîì ÷èñëå äàæå è òàì, ãäå îíà ðàáîòàëà ñ àòîìèñòè÷åñêèìè ãèïîòåçàìè. Äî Ïëàí­êà ýòè îñíîâàíèÿ íèêîãäà íå ïðîäóìûâàëèñü âî âñåõ èõ ñëåäñòâèÿõ, èñõîäÿ èç êîòîðûõ ìîã áû áûòü ïîäîðâàí ïðèíöèï íåïðåðûâíîñòè, ôóí­äàìåíòàëüíûé äëÿ îñíîâíûõ äîïóùåíèé Ãàëèëåÿ è Íüþòîíà. Òîëüêî êâàí­òîâàÿ ãèïîòåçà Ïëàíêà, ëîãè÷åñêèå ñëåäñòâèÿ êîòîðîé äî ñèõ ïîð åùå æäóò ñâîåãî àíàëèçà, âûâîäèò çà ïðåäåëû ãîðèçîíòà, î÷åð÷åíííîãî àðèñòîòåëåâñêîé òåîðèåé êîíòèíóóìà” (W.Wieland, Die aristotelische Physik, S. 278-279).

 

[iv] Òî, ÷òî Àðèñòîòåëü íàçûâàåò áåñêîíå÷íûì “â îòíîøåíèè äåëå­íèÿ”, ìû òåïåðü íàçûâàåì “èíòåíñèâíîé áåñêîíå÷íîñòüþ”; à “áåñêîíå÷­íîå â îòíîøåíèè ãðàíèö” - Àðèñòîòåëü íàçûâàåò åãî òàêæå “áåñêîíå÷­íûì â êîëè÷åñòâåííîì îòíîøåíèè” (èëè, èíà÷å ãîâîðÿ, ïîëó÷àåìîå ïó­òåì ñëîæåíèÿ) - ýòî ýêñòåíñèâíî áåñêîíå÷íîå. Ìåæäó ýòèìè äâóìÿ “áåñêîíå÷íîñòÿìè” Àðèñòîòåëü óñòàíàâëèâàåò ïðèíöèïèàëüíîå ðàçëè÷èå.

 

[v] Çäåñü, òàêèì îáðàçîì, Àðèñòîòåëü ïðèçíàåò ìãíîâåííîå èçìåíå­íèå. “Âåäü âîçìîæíî êà÷åñòâåííîå èçìåíåíèå, ïðîèñõîäÿùåå ñðàçó, à, íå ñíà÷àëà íàïîëîâèíó, íàïðèìåð âñÿ âîäà çàìåðçàåò âìåñòå” (Îá îùó­ùåíèè è îùóùàåìîì, 6,447à).

[vi] Çóáîâ Â.Ï. Àðèñòîòåëü. Ì., 1963. Ñ.118-119.

[vii] Àêñèîìà íåïðåðûâíîñòè èçâåñòíà òàêæå êàê “àêñèîìà Àðõèìåäà”, ïîñêîëüêó Àðõèìåä óêàçûâàåò åå â ÷èñëå ñâîèõ ïîñòóëàòîâ. Âîò êàê îíà ôîðìóëèðóåòñÿ: “Òðåáîâàíèÿ (ïîñòóëàòû). ß ïðèíèìàþ ñëåäóþùåå:

... ×òî èç íåðàâíûõ ëèíèé è íåðàâíûõ ïëîùàäåé è íåðàâíûõ òåë áîëü­øåå ïðåâîñõîäèò ìåíüøåå íà òàêóþ âåëè÷èíó, êîòîðàÿ, áóäó÷è ïðèáàâ­ëÿåìà ê ñàìîé ñåáå, ìîæåò ñòàòü áîëüøå, ÷åì ëþáàÿ çàäàííàÿ âåëè÷è­íà èç òåõ, êîòîðûå ñðàâíèìû ìåæäó ñîáîé” (öèò. ïî: Âèëåéòíåð Ã. Õðåñòîìàòèÿ ïî èñòîðèè ìàòåìàòèêè. Âûï. IV. Ì.-Ë., 1932. Ñ.7). Ó Àðõèìåäà ðå÷ü èäåò î âåëè÷èíàõ îäíîãî èçìåðåíèÿ, êîòîðûå ìîãóò áûòü ñðàâíèìû, òî åñòü ìîãóò íàõîäèòüñÿ â îòíîøåíèÿõ äðóã ê äðóãó.

[viii] Íà÷àëà Åâêëèäà, êíèãè I-VI, ñ. 142. Èç ýòîãî èñõîäèò è Àðèñ­òîòåëü â íàòóðôèëîñîôèè; ó íåãî ìû âñòðå÷àåì òàêóþ æå ôîðìóëèðîâ­êó, êàê è ó Åâêëèäà: “...ïðèáàâëÿÿ âñå âðåìÿ ê êîíå÷íîé âåëè÷èíå, ÿ ïðåâçîéäó âñÿêóþ äàííóþ âåëè÷èíó è, îòíèìàÿ òàêèì æå îáðàçîì, óìåíüøó” (Ôèçèêà, VIII, 10, 266â).

[ix] Êðèòèêà Àðèñòîòåëåì ïëàòîíîâñêî-ïèôàãîðåéñêîãî ïîíèìàíèÿ áåñêîíå÷íîãî êàê “ñóùíîñòè” ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé åùå îäèí àñïåêò åãî êðèòèêè ìåòîäà ñîåäèíåíèÿ ïðîòèâîïîëîæíîñòåé áåç îïîñðåäóþùåãî íà­÷àëà. Âåäü “áåñêîíå÷íîå” ó Ïëàòîíà, êàê ìû ïîìíèì, åñòü “áîëüøîå è ìàëîå”, à ó ïèôàãîðåéöåâ - áåñïðåäåëüíîå, à èç åäèíñòâà áåñïðåäåëü­íîãî è ïðåäåëà âîçíèêàåò, ñîãëàñíî èì, ÷èñëî (êàê è âñå ñóùåå âîîá­ùå).

[x] Ñì.: Ôèçèêà, Ø, 6, 206à. “...Òàê êàê áûòèå ñóùåñòâóåò âî ìíîãèõ çíà÷åíèÿõ, òî áåñêîíå÷íîå áóäåò êàê äåíü èëè êàê ñîñòÿçàíèå â òîì ñìûñëå, ÷òî ñòàíîâèòñÿ âñåãäà èíûì è èíûì. Âåäü óêàçàííûå ïðåäìåòû ñóùåñòâóþò è ïîòåíöèàëüíî è àêòóàëüíî: îëèìïèéñêèå èãðû ñóùåñòâóþò è êàê âîçìîæíîå íàñòóïëåíèå ñîñòÿçàíèé ê êàê íàñòóïèâ­øåå...” (Ôèçèêà, Ø, á, 206à). Áåñêîíå÷íîå, ñóùåñòâóþùåå êàê íàñòó­ïèâøåå ñîñòÿçàíèå, Àðèñòîòåëü íàçûâàåò ñóùåñòâóþùèì “â êà÷åñòâå ýí­òåëåõèè”, - âåäü ñîñòÿçàíèå íàñòóïèëî è îñóùåñòâëÿåòñÿ àêòóàëüíî. Âîò ïî÷åìó îí ãîâîðèò, ÷òî “áåñêîíå÷íîå ñóùåñòâóåò íå èíà÷å, êàê ïîòåíöèàëüíîå è ïóòåì îòíÿòèÿ, ñ îäíîé ñòîðîíû, è êàê ýíòåëåõèÿ, ñ äðóãîé” (Ôèçèêà, III, 6, 206â).

[xi] Âñïîìíèì ïëàòîíîâñêîå îïðåäåëåíèå áåñïðåäåëüíîãî êàê “èíîãî”.

 

[xii] Òóò âîçíèêàåò âîïðîñ, èäåò ëè ðå÷ü î òîì, ÷òî áåñêîíå÷íóþ âåëè÷èíó íåâîçìîæíî ïîìûñëèòü èëè æå åå íåâîçìîæíî ñåáå íàãëÿäíî ïðåäñòàâèòü. Ïîñêîëüêó ó ñàìîãî Àðèñòîòåëÿ èäåò ðå÷ü î “áåñêîíå÷íîé âåëè÷èíå, âîñïðèíèìàåìîé ÷óâñòâàìè”, òî åñòåñòâåííî âîçíèêàåò ñîîáðàæåíèå, ÷òî “â àðãóìåíòàöèè ïðîòèâ âîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íî áî­ëüøîãî çíà÷èòåëüíóþ ðîëü ïðèîáðåòàëè ÷óâñòâåííàÿ íàãëÿäíîñòü è ïðåäñòàâèìîñòü. Îí íå ìîã, íàïðèìåð, ïðåäñòàâèòü ñåáå, ÷òîáû áåñêî­íå÷íî áîëüøîå òåëî ìîãëî ñîâåðøèòü îáîðîò â êîíå÷íîå âðåìÿ” (Çóáîâ Â.Ï. Àðèñòîòåëü. Ñ. 118). Ñ ýòèì ñîîáðàæåíèåì, îäíàêî, íåâîçìîæíî ñîãëàñèòüñÿ, õîòÿ ñàì ñïîñîá ñâÿçè ìûøëåíèÿ è ÷óâñòâåííîãî ñîçåðöà­íèÿ â ôèëîñîôèè Àðèñòîòåëÿ î÷åíü ñâîåîáðàçåí è çàòðóäíÿåò îäíîçíà÷­íîå ðåøåíèå ïîäîáíûõ âîïðîñîâ. Òåì íå ìåíåå â äàííîì ñëó÷àå ìîæíî ïîêàçàòü, ÷òî ðå÷ü èäåò ó Àðèñòîòåëÿ íå ïðîñòî î íåâîçìîæíîñòè ñîçåðöàíèÿ áåñêîíå÷íî-áîëüøîãî òåëà. Âåäü îí íå äîïóñêàåò íå òîëüêî àêòóàëüíîãî ñóùåñòâîâàíèÿ áåñêîíå÷íî-áîëüøîé âåëè÷èíû, íî äàæå è ïîòåíöèàëüíî-áåñêîíå÷íîãî âîçðàñòàíèÿ åå, õîòÿ â ïîñëåäíåì ñëó÷àå ñîçåðöàíèþ ïðåäëåæèò íå ñàìà âåëè÷èíà, à ïðîöåññ åå âîçðàñòàíèÿ, íè÷åì - äëÿ ñîçåðöàíèÿ - íå îòëè÷àþùèéñÿ îò ïðîöåññà óáûâàíèÿ âåëè­÷èíû, äîïóñêàåìîãî Àðèñòîòåëåì. Ìû òàê æå ìîæåì ñåáå ïðåäñòàâèòü íåïðåêðàùàþùóþñÿ ïðîöåäóðó ñëîæåíèÿ, êàê è íåïðåêðàùàþùóþñÿ ïðîöå­äóðó äåëåíèÿ: è òåì íå ìåíåå ïåðâàÿ ïðîöåäóðà ïðèìåíèòåëüíî ê âåëè­÷èíå çàïðåùåíà, à âòîðàÿ - äîçâîëåíà. È îñíîâàíèÿ òîìó ëåæàò â ïðèí­öèïàõ ìûøëåíèÿ Àðèñòîòåëÿ, â ïîíÿòèÿõ ìàòåðèè è ôîðìû, à íå â âîç­ìîæíîñòÿõ ñîçåðöàíèÿ.

[xiii] È äàëåå: “Ìåñòî íå ñòàëè áû èññëåäîâàòü, åñëè áû íå áûëî èçâåñòíîãî âèäà äâèæåíèÿ îòíîñèòåëüíî ìåñòà; ìû ñ÷èòàåì, ÷òî è íåáî íàõîäèòñÿ â ìåñòå ãëàâíûì îáðàçîì ïîòîìó, ÷òî îíî âñåãäà â äâèæå­íèè” (Àðèñòîòåëü. Ôèçèêà. IV, 4, 2Ïà).

 

[xiv] Âîò ïî÷åìó Àðèñòîòåëü íàñòàèâàåò íà òîì, ÷òî “ìåñòî ïðåäïî­÷òèòåëüíî äîëæíî áûòü íåïîäâèæíûì” (Àðèñòîòåëü. Ôèçèêà, IV, 4, 212à) è, ñðàâíèâàÿ ìåñòî ñ ñîñóäîì, ïîä÷åðêèâàåò äàëåå, ÷òî ìåñòî “åñòü íåïåðåäâèãàþùèéñÿ ñîñóä”.

 

[xv] Àðèñòîòåëü èìååò â âèäó “âåðõ”, “íèç”, “ïðàâî”, “ëåâî”, “çàä” è “ïåðåä”.

 

[xvi] Èíà÷å ãîâîðÿ, ìåñòî äëÿ àòîìèñòîâ áûëî ÷èñòî îòðèöàòåëüíûì óñëîâèåì äâèæåíèÿ; Àðèñòîòåëü æå ñòðåìèëñÿ îïðåäåëèòü ìåñòî â êà÷å­ñòâå ïîëîæèòåëüíîãî óñëîâèÿ äâèæåíèÿ; ïîýòîìó îíî è íå áûëî áåçðàç­ëè÷íî ïî îòíîøåíèþ ê äâèæóùèìñÿ òåëàì.

[xvii] Ñðåäà ìîæåò áûòü áîëåå èëè ìåíåå ïëîòíîé, â çàâèñèìîñòè îò ÷åãî ìåíÿåòñÿ ñêîðîñòü äâèæóùèõñÿ â íåé òåë. “È âñåãäà, ÷åì ñðåäà, ÷åðåç êîòîðóþ ïðîèñõîäèò äâèæåíèå, áåñòåëåñíåå, ìåíüøå îêàçûâàåò ïðåïÿòñòâèé è áîëüøå ðàçäåëèìà, òåì ñêîðåå ïåðåìåùåíèå. Äëÿ ïóñòî­òû æå íå ñóùåñòâóåò íèêàêîãî ïðîïîðöèîíàëüíîãî îòíîøåíèÿ, â êàêîì îíî ïðåâîñõîäèëî áû òåëî, òàê æå êàê ó íóëÿ ïî îòíîøåíèþ ê ÷èñëó” (Àðèñòîòåëü. Ôèçèêà. IV, 8, 215â). Ïîýòîìó è äâèæåíèå â ïóñòîòå íå íàõîäèòñÿ íè â êàêîì ÷èñëîâîì îòíîøåíèè ê äâèæåíèþ â íàïîëíåííîé ñðåäå.

 

[xviii] ×òîáû îïðåäåëèòü ìåñòî òåëà, ò.å. åãî ïîëîæåíèå, “ìû äîëæíû çàìåòèòü íåêîòîðûå äðóãèå òåëà, êîòîðûå ñ÷èòàåì íåïîäâèæíûìè; ìî­æåì ñêàçàòü, ÷òî îäíà è òà æå âåùü â îäíî è òî æå âðåìÿ è ìåíÿåò ìåñòî è íå ìåíÿåò åãî” (Äåêàðò Ð. Èçáðàííûå ïðîèçâåäåíèÿ. Ì., 1950. Ñ. 471).

 

 

[xix] “Ìîæíî ñ óâåðåííîñòüþ óòâåðæäàòü, ÷òî Àðèñòîòåëü èìåë â âèäó øêîëó Åâäîêñà, êîãäà ãîâîðèë î ìàòåìàòèêàõ, íå ïîëüçóþùèõñÿ àêòó­àëüíîé áåñêîíå÷íîñòüþ”, ïèøåò È.Ã.Áàøìàê î â à (“Èñòîðèêî-ìàòåìàòè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ”. Âûï. XI. Ì. 19. Ñ. 333).

[xx] Íå çàáóäåì, ÷òî “êîíåö” è “öåëü” - ýòî îäíî è òî æå ñëîâî - “òåëîñ”. “Òåëîñ” æå - ýòî “ïåðàñ” - ãîâîðèò Àðèñòîòåëü, è êîãäà ìû ÷èòàåì ó Åâêëèäà, ÷òî “êîíöû ëèíèè - òî÷êè”, òî íå ñëåäóåò óïóñêàòü èç âèäó ýòîò äâîéíîé ñìûñë ñëîâà “êîíåö”.

 

[xxi] Ïðåäâàðÿÿ àíàëîãè÷íûå ðàçìûøëåíèÿ Àâãóñòèíà, Àðèñòîòåëü ïè­øåò: “×òî âðåìÿ èëè ñîâñåì íå ñóùåñòâóåò, èëè åäâà ñóùåñòâóåò, áó­äó÷è ÷åì-òî íåÿñíûì, ìîæíî ïðåäïîëàãàòü íà îñíîâàíèè ñëåäóþùåãî. Îäíà ÷àñòü åãî áûëà è óæå íå ñóùåñòâóåò, äðóãàÿ - â áóäóùåì, è åå åùå íåò; èç ýòèõ ÷àñòåé ñëàãàåòñÿ è áåñêîíå÷íîå âðåìÿ, è êàæäûé ðàç âûäåëÿåìûé ïðîìåæóòîê âðåìåíè. À òî, ÷òî ñëàãàåòñÿ èç íåñóùåñò­âóþùåãî, íå ìîæåò, êàê êàæåòñÿ, áûòü ïðè÷àñòíûì ñóùåñòâîâàíèþ” (Ôèçèêà, IV, 10, 217â-218à).

[xxii] Êîãäà ìû íå çàìå÷àåì íèêàêîãî äâèæåíèÿ (íè âíå íàñ, íè â íàñ ñàìèõ), òî ìû íå çàìå÷àåì è âðåìåíè. Ðàñïîçíàåì æå ìû âðåìÿ, êîãäà ðàçãðàíè÷èâàåì äâèæåíèå, âîñïðèíèìàÿ îäèí ðàç îäíî, äðóãîé ðàç äðóãîå, à ìåæäó íèìè íå÷òî îòëè÷íîå îò íèõ.

 

[xxiii] Ñ îñîáûì çíà÷åíèåì òî÷êè “òåïåðü” ñâÿçàí ó Àðèñòîòåëÿ òåçèñ î òîì, ÷òî íàñòîÿùåå âðåìÿ “åñòü íà÷àëî âðåìåíè” (Âòîðàÿ àíàëèòèêà, II, 12, 95â 18). Åñëè ìû âñïîìíèì, ÷òî íà÷àëî ÷èñëà - åäèíèöà - ýòî íå ÷èñëî, òî ïî àíàëîãèè ïîíÿòíî, ÷òî íà÷àëî âðåìåíè íå åñòü âðåìÿ.

[xxiv] Îá ýòîì ñì. â ðàáîòå Ä.Â.Íèêóëèíà

 

[xxv]  àíòè÷íîé ìàòåìàòèêå ÷èñëî è âåëè÷èíà ñòðîãî ðàçëè÷àþòñÿ ìåæäó ñîáîé.

 

[xxvi] Ñì.: P.F.Conen, Die Zeittheorie des Aristoteles, “Zetemata” Heft 35, München, 1964. S. 141.

[xxvii] Ñ êðóãîâðàùåíèåì íåáåñíîé ñôåðû îòîæäåñòâëÿëè âðåìÿ ïèôàãî­ðåéöû.

 

[xxviii] “...È ïîëíûé ñðîê ñóùåñòâîâàíèÿ âñåãî íåáà, è ñðîê, îáúåìëþùèé öåëîêóïíîå âðåìÿ è áåñêîíå÷íîñòü, åñòü “Âåê” ( ), ïîëó­÷èâøèé íàèìåíîâàíèå âñëåäñòâèå òîãî, ÷òî îí “Âñåãäà Åñòü” ( ) áåññìåðòíûé è áîæåñòâåííûé” (Î íåáå, I, 9, 279à 26-29).

 

 

[xxix] Õàðàêòåðíà êðèòèêà Àðèñòîòåëÿ Ïëîòèíîì ïî âîïðîñó î ñâÿçè âðåìåíè è äóøè (Ýííåàäû, III, 7, 9): “Ïî÷åìó æå âðåìÿ ñàìî íå ìîæåò ñóùåñòâîâàòü äî ïîÿâëåíèÿ èçìåðÿþùåé åãî äóøè? Ýòî áûëî áû íåâîçìîæíî òîëüêî â òîì ñëó÷àå, åñëè áû êòî-íèáóäü ïîêàçàë, ÷òî ñàìà äóøà ÿâëÿåòñÿ èñòî÷íèêîì âðåìåíè. Íóæíî, ïðàâäà, óêàçàòü, ÷òî ðàäè òîãî òîëüêî, ÷òîáû ñëóæèòü îáúåêòîì èçìåðåíèÿ, âðåìÿ âîâñå íå äîëæíî ïðîèñõîäèòü èç äóøè: îíî ñóùåñòâóåò êàê èçìåðèìàÿ; âåëè÷èíà íåçàâèñèìî îò òîãî, èçìåðÿåò ëè åãî êòî-íèáóäü èëè íåò” (ñì. Ïëîòèí. Ñî÷èíåíèÿ (Àëåòåéÿ, ÑÏá-ÃËÊ, Ìîñêâà, 1995. ñ. 332. Ïåðåâîä Á.Åðîãèíà).

Àðèñòîòåëü ñ÷èòàåò ðîëü èíäèâèäóàëüíîé äóøè êîíñòèòóòèâ­íîé ïî îòíîøåíèþ ê âðåìåíè, èáî, õîòÿ ðàçóìíàÿ äóøà íå ñîçäàåò ñà­ìî âðåìÿ, âñåãäà ñâÿçàííîå ñ äâèæåíèåì, íî îíà îñóùåñòâëÿåò àêò èç­ìåðåíèÿ, áåç êîòîðîãî íåò ÷èñëà, à, ñòàëî áûòü, ñîñòàâëÿåò íåîáõî­äèìûé ìîìåíò ïîíÿòèÿ âðåìåíè. Ïëîòèí æå ñ÷èòàåò íåîáõîäèìûì îòäå­ëèòü âîïðîñå î ïðèðîäå âðåìåíè îò ïðîáëåìû åãî èçìåðåíèÿ, ñ òåì ÷òîáû ðàçîðâàòü ñâÿçü âðåìåíè è ÷èñëà, ïðèíöèïèàëüíóþ äëÿ Àðèñòîòå­ëÿ.

 

[xxx] F.Brentano, Philisophische Untersuchungen zu Raum, Zeit und Kontinuum, Hamburg, 1976, S. 147.

[xxxi] Ýòó ñòîðîíó àðèñòîòåëåâñêîé êîíöåïöèè âðåìåíè äåòàëüíî èñ­ñëåäóåò îïÿòü-òàêè Ôîìà Àêâèíàò (ñì.: In Phys. Lect. ÕVIII, ï.4).

 

[xxxii] “Åñëè ñóùåñòâóþò ìàòåìàòè÷åñêèå ïðåäìåòû, òî íåîáõîäèìî, ÷òîáû îíè ëèáî íàõîäèëèñü â ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàåìîì, êàê óòâåð­æäàþò íåêîòîðûå, ëèáî ñóùåñòâîâàëè îòäåëüíî îò ÷óâñòâåííî âîñïðè­íèìàåìîãî (íåêîòîðûå ãîâîðÿò è òàê); à åñëè îíè íå ñóùåñòâóþò íè òåì íè äðóãèì îáðàçîì, òî îíè ëèáî âîîáùå íå ñóùåñòâóþò, ëèáî ñóùå­ñòâóþò èíûì ñïîñîáîì: â ïîñëåäíåì ñëó÷àå òàêèì îáðàçîì ñïîð ó íàñ áóäåò íå î òîì, ñóùåñòâóþò ëè îíè, à î òîì, êàêèì îáðàçîì îíè ñóùå­ñòâóþò” (Ìåòàôèçèêà, ÕIII, I, 1076à 32-37).

 

[xxxiii] Õàðàêòåðíî, ÷òî ê íàðîäíûì ïðåäñòàâëåíèÿì è âåðîâàíèÿì Àðè­ñòîòåëü îòíîñèòñÿ èíîãäà äàæå ñ áîëüøèì äîâåðèåì, ÷åì òîãî òðåáóåò êðèòè÷åñêèé óì ó÷åíîãî. Òàê, îí ïðèíèìàåò áûòóþùóþ ñðåäè íàðîäà âåðñèþ î âîçíèêíîâåíèè ÷åðâåé è íàñåêîìûõ èç ãíèþùèõ âåùåñòâ:

“... Âøè, áëîõè, êëîïû, - ïèøåò Àðèñòîòåëü, - ïîñëå ñîâîêóïëåíèÿ ðîæäàþò òàê íàçûâàåìûå êîíèäû (ãíèäû), èç êîòîðûõ íè÷åãî äðóãîãî íå âûõîäèò. Íî èç ýòèõ íàñåêîìûõ áëîõè âîçíèêàþò èç ìàëåéøåãî êîëè­÷åñòâà ãíèþùåãî âåùåñòâà (ãäå âûñûõàåò íàâîç, òàì îíè è îáðàçóþò­ñÿ), êëîïû - èç âëàæíîñòè, âûäåëÿåìîé æèâîòíûìè, êîòîðàÿ, âûõîäÿ íàðóæó, îáðàçóåò èõ, à âøè - èç ìÿñíûõ ÷àñòèö; âîçíèêàþò îíè, êîã­äà èì ñóæäåíî âîçíèêíóòü, èç ìàëåíüêèõ ïóçûð÷àòûõ âûñûïåé, íå ñî­äåðæàùèõ ãíîÿ; åñëè èõ ïðîêîëîòü, èç íèõ âûõîäÿò âøè” (Èñòîðèÿ æè­âîòíûõ, â ïåðåâîäå Â.Ï.Êàðïîâà, öèò. ïî ðóêîïèñè, ñòð. 169).

[xxxiv] Ñì. îá ýòîì: G.E.R.Lloyd, The development of Aristotele’s theory of classification of animals, Phronesis VI, 1961, pp. 59-81; ñì. òàêæå: D.M.Balme, Genos and eidos in Aristotle’s biology, Glass. Quart., 1962, pp. 91-104.

[xxxv] Äåéñòâèòåëüíî, åñëè áû âñÿêîå åäèíè÷íîå ñóùåñòâî ïðèøëîñü îïèñûâàòü èìåííî êàê äàííîå åäèíè÷íîå, òî òàêàÿ ðàáîòà óâîäèëà áû â áåñêîíå÷íîñòü. Ïîýòîìó Àðèñòîòåëü ñ ñàìîãî íà÷àëà ñòàâèò âîïðîñ î ìåòîäå ðàáîòû áèîëîãà: “ß âûäâèãàþ êàê ðàç âîïðîñ: ñëåäóåò ëè, áåðÿ êàæäóþ åäèíè÷íóþ ñóùíîñòü, îïðåäåëÿòü åå ñàìîå ïî ñåáå, êàê, íàïðèìåð, ïðèðîäó ÷åëîâåêà, ëüâà, áûêà, èëè êîãî äðóãîãî, çàíèìà­ÿñü êàæäûì â îòäåëüíîñòè, èëè áðàòü òîëüêî òî îáùåå, ÷òî ñîâïàäàåò âî âñåõ íèõ, ïîëàãàÿ â îñíîâó êàêîé-ëèáî îáùèé ïðèçíàê” (Î ÷àñòÿõ æèâîòíûõ, I, I, 639à).

[xxxvi] Ñì. îá ýòîì: I.Düring, De partibus animalium. Ctitical and Literary commentaries. Göteborg, 1947.

[xxxvii] Ñì.: I.During, Aristoteles, Heidelberg, 1966. S. 243.

 

[xxxviii] Òàê, Ò.Ãîìïåðö ñ÷èòàåò, ÷òî â Àðèñòîòåëå ñîåäèíèëèñü ïëàòîíèê è àñêëåïèàä: âåäü Àðèñòîòåëü ïðîèñõîäèë èç ðîäà âðà÷åé, è, êîíå÷íî, â åãî èíòåðåñå ê ïðèðîäå è â ïîäõîäå ê íåé ñêà­çàëîñü òî, ÷òî îí åùå â ðàííåé þíîñòè óñâîèë îò ñâîåãî îòöà - Àñêëåïèàäà.

 

[xxxix] “Òàê êàê ñïðàâåäëèâî âñå íàçûâàòü â ñîîòâåòñòâèè ñ öåëüþ, öåëü æå ñîñòîèò çäåñü â âîñïðîèçâåäåíèè ñåáå ïîäîáíîãî, òî ïåðâîé äóøîé ñëåäóåò íàçûâàòü ñïîñîáíîñòü âîñïðîèçâåäåíèÿ ñåáå ïîäîáíîãî” (Î äóøå, Ï, 4, 41áâ 23-25).

 

[xl] “Äóøà åñòü ïðè÷èíà è íà÷àëî æèâîãî òåëà. Î ïðè÷èíå ãîâîðèòñÿ â ðàçëè÷íûõ çíà÷åíèÿõ. Ïîäîáíûì æå îáðàçîì äóøà åñòü ïðè÷èíà â òðåõ ñìûñëàõ... À èìåííî: äóøà åñòü ïðè÷èíà êàê òî, îòêóäà äâèæåíèå, êàê öåëü è êàê ñóùíîñòü îäóøåâëåííûõ òåë” (Î äóøå, Ï, 4, 415â 7-11).

 

[xli] Çäåñü ïåðåâîä ïðåäñòàâëÿåòñÿ ñîìíèòåëüíûì: ïðîçðà÷íîå âèäè ìî íå ÷åðåç ïîñðåäñòâî öâåòà, èáî öâåò ó ïðåäìåòîâ èìååòñÿ è íî÷üþ, èìååòñÿ è “ïðîçðà÷íîå”, íî ìû íå âèäèì îêðàñêè ïðåäìåòà. Ñêîðåå ïðàâû Çèáåê è Êàçàíñêèé, êîòîðûå ñ÷èòàþò, ÷òî â ýòîé ôðàçå íàäî âûêèíóòü ñëîâî “öâåòà” è îñòàâèòü òîëüêî ìûñëü, ÷òî ïðîçðà÷íàÿ ñðåäà âèäèìà ïîñðåäñòâîì “äðóãîãî”, ïîäðàçóìåâàÿ ïîä “äðóãèì” îãîíü èëè íå÷òî ïîäîáíîå. Ïðàâäà, êîãäà Çèáåê óòâåðæäàåò, ÷òî öâåò çäåñü âî­îáùå íè ïðè ÷åì, ýòî, âèäèìî, òîæå íå âïîëíå òàê; âåäü ïðè íàëè÷èè äíåâíîãî ñâåòà (äåëàþùåãî “ñðåäó” ïðîçðà÷íîé àêòóàëüíî) ìû âèäèì èìåííî ÷åðåç ïîñðåäñòâî öâåòà; ìû âèäèì îêðàøåííûå ïðåäìåòû, õîòÿ íå âèäèì ïðè ýòîì ñàìîãî óñëîâèÿ, áåç êîòîðîãî íåò çðåíèÿ, à èìåí­íî ñâåòà.

[xlii] Ïðîçðà÷íàÿ ñðåäà åñòü òî ïîäëåæàùåå, ñêàçóåìû­ìè êîòîðîãî ÿâëÿþòñÿ “ñâåò” è “òüìà”. Ýòà òî÷êà çðåíèÿ ïðîòèâîïîëà­ãàåòñÿ êîíöåïöèè çðåíèÿ (è ñâåòà êàê åãî óñëîâèÿ) ó Ïëàòîíà.

 

[xliii] “Âåäü îò íåïîñðåäñòâåííîãî ïðèêîñíîâåíèÿ òîãî è äðóãîãî ñ îðãàíîì ÷óâñòâà îùóùåíèå íå âûçûâàåòñÿ, íî çàïàõîì è çâóêîì ïðèâî­äèòñÿ â äâèæåíèå ñðåäà, à åþ âîçáóæäàåòñÿ êàæäûé èç ýòèõ îðãàíîâ ÷óâñòâ” (0 äóøå, Ï, 7, 419à 26-27).

 

 

[xliv] Ïåðåâîä ôðàãìåíòîâ Ìåòàôèçèêè âûïîëíåí ñ ãðå÷åñêîãî ÿçûêà ñ ó÷åòîì ôðàíöóçñêîãî ïåðåâîäà Tricot. — Ïðèì. ïåðåâ.

* Âî ôðàíöóçñêîì òåêñòå: «…Ôîðìà íå ìîæåò äîìîãàòüñÿ íè ñàìîé ñåáÿ… íè ñâîåé ïðîòèâîïîëîæíîñòè», ÷òî íå ñîîòâåòñòâóåò èìåþùåìóñÿ ãðå÷åñêîìó òåêñòó Ôèçèêè. — Ïðèì. ïåðåâ.

[xlv] Ôèçèêà 192 à 13-28. Ôðàãìåíòû èç Ôèçèêè äàíû â ïåðåâîäå Â.Ï. Êàðïîâà ñ íåêîòîðûìè èçìåíåíèÿìè ðàäè ñîãëàñîâàíèÿ ñ ôðàíöóçñêèì òåêñòîì. — Ïðèì. ïåðåâ.

[xlvi] Ëèøåííîñòü ìîæåò áûòü ïîíÿòà êàê «äðóãàÿ ÷àñòü ýòîé ïðîòèâîïîëîæíîñòè», òîëüêî åñëè ìàòåðèÿ, êîòîðàÿ — âçÿòàÿ ñàìà ïî ñåáå — íå ïðîòèâîïîëîæíà íè÷åìó (Ìåòàôèçèêà 1075 à 34), âíóòðåííå ñâÿçàíà ñ ïðèðîäîé ôîðìû, êàê ðàç ïðîòèâîïîëîæíîé ëèøåííîñòè. Îáúåäèíåííàÿ ñ ôîðìîé â ïîðîæäåíèè ñóùèõ â êà÷åñòâå ñîäåéñòâóþùåé ïðè÷èíû, ìàòåðèÿ ìîæåò òîãäà, êàê êàæåòñÿ, âîéòè â îòíîøåíèå ïðîòèâîïîëîæíîñòè ñ ëèøåííîñòüþ.

[xlvii] Ôèçèêà 192 à 6-12.

[xlviii] Òàì æå, 192 à 1-2.

[xlix] Ñì. ïî ýòîìó ïîâîäó èíòåðåñíûé ïàññàæ èç Ôèçèêè, 207 b 35-208 a 1, ãäå Àðèñòîòåëü îáíàðóæèâàåò, ÷òî «áåñêîíå÷íîå ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé â êà÷åñòâå ìàòåðèè, è ÷òî åãî ñóùíîñòü — ýòî ëèøåííîñòü».

[l] Âïðî÷åì, íåâîçìîæíî èçîëèðîâàòü ëèøåííîñòü îò ïðåäìåòà, ëèøåííîñòüþ êîòîðîãî îíà ÿâëÿåòñÿ, êàê, ñîáñòâåííî, è ó÷èë ñàì Àðèñòîòåëü: «Â ëèøåííîñòè èìååòñÿ íå÷òî ëåæàùåå â îñíîâå, ëèøåííîñòü êîòîðîãî è óòâåðæäàåòñÿ» (Ìåòàôèçèêà 1004 à 15-16). Ñëåäîâàòåëüíî, âñå ïðîèñõîäèò, êàê åñëè áû Àðèñòîòåëü, ñ öåëüþ óòâåðäèòü íåéòðàëüíîñòü è áåçâðåäíîñòü ìàòåðèè, îíòîëîãè÷åñêè îòäåëÿåò ëèøåííîñòü îò ìàòåðèè, òàê ÷òî ïîñëåäíÿÿ äîëæíà áûòü äâîèöåé íå òîëüêî ïîòåíöèàëüíî, íî è íóìåðè÷åñêè (ñð. Ôèçèêà 192 à 17-18: tÕ mn... to d...).

[li] Î âîçíèêí. è óíè÷ò. 324 b 18: «¹ Ûlh Î Ûlh paqhtikÒn»; ñð. 335 b 20, 339 à 29; Ìåòåîð., 388 à 21, 389 à 30.

[lii] Òàì æå, 320 à 2, 328 b 11.

[liii] Introduction à la physique aristotélicienne, 2e éd. (Louvain, 1987), p. 282-314.

[liv] Òàì æå, p. 289.

[lv] Hyle. Studien zum aristotelischen Materie-Begriff (B.; N.Y., 1971).

[lvi] Òàì æå, p. 741, 771.

[lvii] Ñð., íàïðèìåð, De gen. an. 778 a 31-b 1.

[lviii] De gen. an. 775 a 15.

[lix] Òàì æå, êí. IV, ãë. 3-4.

[lx] Òàì æå, 770 b 17-18. Ñð. 769 b 12; 770 a 6-7; 772 b 15. 24.

[lxi] Ôèçèêà 199 b 25-26.

[lxii] De gen. an. 743 b 16-18. Ñð. 717 a 15 ñëë.

[lxiii] Part. an. 677 a 15-18.

[lxiv] Òàì æå, 642 a 1-3.

[lxv] De gen. an. 789 b 20-22.

[lxvi] Òàì æå, 778 a 16-b 19.

[lxvii] Ìåòàôèçèêà 1027 à 13-14.

[lxviii] De gen. an. 743 a 36-b 4.

[lxix] Òàì æå, 743 b 16-18. Èìåííî â ýòîì êîíòåêñòå Ä.Ì. Áàëüì (D.M. Balme, “Teleology and Necessity”, Philosophical Issues in Aristoteles Biology, ed. A. Gotthelf è J.G. Lennox (Cambridge: Cambridge Univ. Press, 1987), p. 275-285) ïèñàë: «Ïîäëóííûå ýëåìåíòû — âîçäóõ, çåìëÿ, îãîíü è âîäà — äåéñòâóþò òåëåîëîãè÷íî, òîëüêî êîãäà îíè ÿâëÿþòñÿ ñîñòàâëÿþùèìè ÷àñòÿìè æèâîãî òåëà; âíå åãî… îòñóòñòâóåò öåëåâàÿ ïðè÷èíà, êîòîðàÿ áû íà íèõ âîçäåéñòâîâàëà» (p. 277).

[lxx] Òàì æå, 778 a 4-9.

[lxxi] Aristotle, On Coming-to-be and Passing-away. A revised text with introduction and commentary (Oxford, 1922) (ïåðåïå÷àòàíî: George Olms, 1970), p. 262.

[lxxii] Î âîçíèêí. è óíè÷ò. 336 b 20-23: «Òåì íå ìåíåå ÷àñòî ñëó÷àåòñÿ, ÷òî ñóùåñòâà ãèáíóò çà áîëåå êîðîòêîå âðåìÿ ïî ïðè÷èíå âçàèìíîãî ñìåøåíèÿ <òîãî, ÷òî ðîæäàåòñÿ, è òîãî, ÷òî ãèáíåò>. Ïîñêîëüêó èõ ìàòåðèÿ, äåéñòâèòåëüíî, íåîäíîðîäíà è íå ÿâëÿåòñÿ ïîâñþäó îäíîé è òîé æå, èõ ðîæäåíèå ñ íåîáõîäèìîñòüþ íåîäíîðîäíî: ó îäíèõ ñëèøêîì áûñòðîå, ó äðóãèõ ñëèøêîì ìåäëåííîå».

[lxxiii] Èìåííî ýòè ñèëû, ñîîòâåòñòâåííî àêòèâíûå (òåïëîå, õîëîäíîå) è ïàññèâíûå (ñóõîå, âëàæíîå), ìåõàíè÷åñêîé àêòèâíîñòè êîòîðûõ àáñîëþòíî íè÷òî íå ïðåïÿòñòâóåò (Ìåòàôèçèêà 1048 à 5 ñëë.; Gen. an. 740 b 21 ñëë.), Àðèñòîòåëü êâàëèôèöèðóåò êàê èððàöèîíàëüíûå (¥logoi dun£meij, Ìåòàôèçèêà 1046 à 36 ñëë.; 1048 à 3 ñëë.; Îá èñòîëê. 22 b 36 ñëë.). Î÷åâèäíî, î íèõ îí äóìàåò, êîãäà â Ôèçèêå 200 à 30-32, ïèøåò, ÷òî «íåîáõîäèìîñòü â ïðèðîäíûõ âåùàõ — ýòî òî, ÷òî íàçûâàåòñÿ èõ ìàòåðèåé, è åå äâèæåíèÿ». Äëÿ áîëåå äåòàëüíîãî àíàëèçà ðîëè íåîáõîäèìîñòè â ïðèðîäå, ñì.: K. Bartels, Das Techne-Modell in der Biologie des Aristoteles (Tübingen, 1966), S. 10-19, è ãë. 4, ñ. 59-78: «Erklärung des Naturprozesses aus “beiden Ursachen”».

[lxxiv] Ìåòåîðîëîãèêà 378 b 32 ñëë.

[lxxv] Ôèçèêà 199 b 9-10.

[lxxvi] Î âîçíèêí. è óíè÷ò. 321 b 29-32.

[lxxvii] Ìåòåîðîëîãèêà 390 à 3 ñëë. Ñð.: M. Furth, “Aristotle’s biological universe: an overview”, Philosophical Issues… (Op. cit.), p. 33: «Äàííûé óðîâåíü [ò. å. íåîðãàíè÷åñêèå ïîäîáî÷àñòíûå] ÿâëÿåòñÿ âåðõíèì ïðåäåëîì òîãî, ÷òî ñ òî÷êè çðåíèÿ Àðèñòîòåëÿ ìîæåò îáðåñòè áûòèå èëè íåêîèì îáðàçîì ñóùåñòâîâàòü ÷åðåç âìåøàòåëüñòâî ìàòåðèè è ñèëû; äëÿ òîãî ÷òîáû ïðåâçîéòè ýòîò óðîâåíü, òðåáóåòñÿ äîïîëíèòåëüíîå âìåøàòåëüñòâî ôîðìû è öåëè».

[lxxviii] Ôèçèêà II, ãë. 9, íà÷àëî.

[lxxix] Ñð. ïðèì. 30.

[lxxx] Äëÿ áîëåå äåòàëüíîãî àíàëèçà ýòîé ïðîáëåìû ñì.: Happ, Op. cit., p. 704-744, è îñîáåííî: K. Bartels (ñì. ïðèì. 30).

[lxxxi] Op. cit., S. 289.

[lxxxii] Òàì æå, S. 291-292. Òî æå óòâåðæäàåò Ä.Ì. Áàëüì (Op. cit.), ñ. 276-277: «Àíàëèç äâóõ ðîäîâ ïðè÷èí [ó Àðèñòîòåëÿ] — äåéñòâóþùèõ â âèäó öåëè è äåéñòâóþùèõ ïî íåîáõîäèìîñòè — íàïîìèíàåò Òèìåÿ Ïëàòîíà ñ åãî ðàçëè÷åíèåì ìåæäó äâóìÿ ïðè÷èíàìè — Óìîì è Íåîáõîäèìîñòüþ».

[lxxxiii] Op. cit., p. 172.

[lxxxiv] Òàì æå, p. 772 (ñð. ñ. 755-756).

[lxxxv] Òàì æå, p. 736-737. ×òî êàñàåòñÿ Áîéìêåðà, ìîæíî ïðèâåñòè â êà÷åñòâå ïðèìåðà ñëåäóþùåå çàÿâëåíèå: «Ýòà âûíóæäåííàÿ àêòèâíîñòü íå ïðîèñõîäèò ó Àðèñòîòåëÿ îò ìàòåðèè, êîòîðàÿ àáñîëþòíî ëèøåíà ôîðìû, íî îò ìàòåðèè, êîòîðàÿ óæå ïîëó÷èëà îïðåäåëåíèå ïîñðåäñòâîì ôîðìû» (Das Problem der Materie in der griechischen Philosophie (Münster, 1890), ïåðåïå÷àòàíî: Frankfurt a. M., 1963, S. 271).

[lxxxvi] Òàì æå, p. 739.

[lxxxvii] Ñð.: Simplicius, In Phys. 249, 12-14 Diels.

[lxxxviii] Op. cit., p. 173.

[lxxxix] Òèìåé, 47å-48à: «Âñå äî ñèõ ïîð íàìè ñêàçàííîå, çà íåçíà÷èòåëüíûìè èñêëþ÷åíèÿìè, îïèñûâàëî âåùè êàê îíè áûëè ñîçäàíû óìîì-äåìèóðãîì. Îäíàêî ðàññóæäåíèå íàøå äîëæíî ïåðåéòè ê òîìó, ÷òî âîçíèêëî ñèëîé íåîáõîäèìîñòè, èáî èç ñî÷åòàíèÿ óìà è íåîáõîäèìîñòè ïðîèçîøëî ñìåøàííîå ðîæäåíèå íàøåãî êîñìîñà. Ïðàâäà, óì îäåðæàë âåðõ íàä íåîáõîäèìîñòüþ, óáåäèâ åå îáðàòèòü ê íàèëó÷øåìó áîvëüøóþ ÷àñòü òîãî, ÷òî ðîæäàëîñü. Òàêèì-òî îáðàçîì è ïî òàêèì-òî ïðè÷èíàì ïóòåì ïîáåäû ðàçóìíîãî óáåæäåíèÿ íàä íåîáõîäèìîñòüþ áûëà âíà÷àëå ïîñòðîåíà ýòà Âñåëåííàÿ» (ïåðåâ. Ñ.Ñ. Àâåðèíöåâà). Ñð.: Òèìåé, 46 ñ-å, 56ñ, 68å-69à.

[xc] Òîëüêî â îïðåäåëåííîé ìåðå, ïîñêîëüêó íå ïîíÿòíî, â êàêîì ñìûñëå ìàòåðèÿ, åñëè îíà ïî ñóùåñòâó ëèøåíà âîçìîæíîñòè äåéñòâèÿ, íå åñòü ôàêòè÷åñêè ïåðâîå çëî, ïðè òîì ÷òî åå ïðîòèâîïîëîæíîñòü, ÷èñòûé àêò, ðàññìàòðèâàåòñÿ êàê âûñøåå áëàãî.

[xci] Ñð.: «Die Materie und das Böse im antiken Platonismus» // Museum Helveticum, 19, 1962, p. 431-432.

[xcii] Op. cit., S. 169, n. 479.

[xciii]  ýòîé ñâÿçè ÿ ïîçâîëþ ñåáå îòîñëàòü ÷èòàòåëÿ ê ìîåìó î÷åðêó J.-M. Narbonne, La Métaphysique de Plotin (Paris: Vrin, 1994), îñîáåííî ê Ïðèëîæåíèþ: «Èððåàëüíîñòü ìàòåðèè è ðåàëüíîñòü çëà: âîçìîæíîå âîçðàæåíèå ïðîòèâ òåçèñà îá àáñîëþòíîé âëàñòè Åäèíîãî».

[xciv] I, 8 [51], 14, 49-51: «Èòàê, èìåííî ìàòåðèÿ — ïðè÷èíà ñëàáîñòè äóøè è ïðè÷èíà åå çëà. Ïåðâîíà÷àëüíî èìåííî îíà — çëàÿ, è èìåííî îíà — ïåðâîå çëî».

[xcv] I, 8 [51], 8, 11-20: «Òå êà÷åñòâà, ÷òî ïðîèçâîäÿò çëî, íàõîäÿòñÿ â ìàòåðèè; áóäü îíè îòäåëåíû îò íåå, îíè áîëüøå áû íå ïðîèçâîäèëè çëà: òî÷íî òàê æå, êàê ôîðìà òîïîðà íå ðóáèëà áû áåç æåëåçà.  ñàìîì äåëå, âñå ôîðìû, çàêëþ÷åííûå â ìàòåðèè, — íå òå, êàêèìè îíè ìîãëè áûòü, åñëè áû ñóùåñòâîâàëè ñàìè ïî ñåáå: ýòî óæå ðàöèîíàëüíûå ïðèíöèïû, ïîãðóæåííûå â ìàòåðèþ è ïîòîìó óùåðáíûå, ïîñêîëüêó íàïîëíèëèñü ìàòåðèàëüíîé ïðèðîäîé. Âåäü è îãîíü ñàì ïî ñåáå íå ææåò, è ëþáàÿ äðóãàÿ ôîðìà ñàìà ïî ñåáå íå ïðîèçâîäèò òîãî, ÷òî ïðîèçâîäèò, ïðèâõîäÿ â ìàòåðèþ. Äåëî â òîì ÷òî ìàòåðèÿ ñòàíîâèòñÿ ãîñïîæîé ïðèçðàêà ôîðìû, êîòîðàÿ â íåå ïðèâõîäèò; îíà ïîðòèò åå è ðàçðóøàåò, âêëàäûâàÿ â íåå ñâîþ ñîáñòâåííóþ ïðîòèâîïîëîæíóþ ïðèðîäó».

[xcvi] Ñð. ïðèì. 17.

[xcvii] I, 6 [1], 2, 16-18: «Áåçîáðàçíî âñå òî, ÷òî íå ïðåîäîëåíî ôîðìîþ è óìîì, ïîñêîëüêó ìàòåðèÿ íå äîïóñêàåò ïîëíîãî îôîðìëåíèÿ ñîãëàñíî èäåå»; I, 8 [51], 5, 23-24: «áåçîáðàçèå — ýòî ìàòåðèÿ, êîãäà îíà íå ïðåîäîëåíà ôîðìîþ».

[xcviii] Ñð. I, 8 [51], 4, 15 ñëë.; 14, 38 ñëë.

[xcix] I, 8 [51], 15, 23-24: TÕ d kakÕn oÙ mÒnon ™stˆ kakÕn di¦ dÚnamin ¢gaqoà kaˆ fÚsin·

[c] Ñð. I, 8 [51], 4 è 8.

[ci] I, 8 [51], 8, 1-3.

[cii] I, 8 [51], 8, 10-13.

[ciii] I, 8 [51], 4, 8-17.

[civ] I, 8 [51], 5, 26 ñëë.

[cv] Îíî ÷àùå âñòðå÷àåòñÿ ó âàðâàðîâ (Íèêîì. ýòèêà 1145 a 30-31), çâåðîïîäîáèå âñòðå÷àåòñÿ îñîáåííî ó òåõ, êòî ñ äåòñòâà òåðïåë íàñèëèå (Íèêîì. ýòèêà 1148 b 30-31).

[cvi] Ñð.: Íèêîì. ýòèêà 1145 a 31, ãäå îáñóæäàþòñÿ phrèseij, óùåðá â ðàçâèòèè ôèçèîëîãè÷åñêîé ïðèðîäû. Òàêèì îáðàçîì, çâåðîïîäîáèå åñòü óðîäñòâî âíóòðè ïîðîêà, è óðîä, êàê èçâåñòíî (Gen. an., 769 b 27 ñëë.), — ýòî óùåðáíîå ñóùåñòâî (¢n£phron) â ïðîòèâîïîëîæíîñòü ñîâåðøåííûì ñóùåñòâàì (tšleia), ò. å. òåì, ðàçâèòèå êîòîðûõ çàâåðøåíî (De an., 415 a 27, 425 a 10, 432 b 22-24).

[cvii] Òàì æå, 1149 a 18-20.

[cviii] Òàì æå, 1150 b 12-14 (ïåðåâ. Í.Â. Áðàãèíñêîé).

[cix] Òàì æå, 1150 b 25-26.

[cx] Òàì æå, 1179 b 7-10.

[cxi] Òàì æå, 1179 b 21-24.

[cxii] Ñð. ïðèì. 22.

[cxiii] Ñð. ðàññóæäåíèå â Íèêîì. ýòèêà 1114 à 3 ñëë.

[cxiv] Òàì æå, 1103 b 21-25: «Êîðî÷å ãîâîðÿ, ïîâòîðåíèå îäèíàêîâûõ ïîñòóïêîâ ïîðîæäàåò ñîîòâåòñòâóþùèå íðàâñòâåííûå óñòîè. Ïîòîìó-òî íóæíî îïðåäåëèòü êà÷åñòâà äåÿòåëüíîñòåé: â ñîîòâåòñòâèè ñ èõ ðàçëè÷èÿìè ðàçëè÷àþòñÿ è óñòîè. Òàê ÷òî âîâñå íå ìàëî, à î÷åíü ìíîãî, ïîæàëóé äàæå âñå, çàâèñèò îò òîãî, ê ÷åìó èìåííî ïðèó÷àòüñÿ ñ ñàìîãî äåòñòâà».

[cxv] Òàì æå, 1114 b 21-24. Îá ýòîì çàòðóäíåíèè ñì. êîììåíòàðèé Ð.À. Ãîòüå: L’Éthique à Nicomaque, introduction, trad. et comm. par R.A. Gauthier et J.-Y. Jolif. T. II, 1e partie. Louvain; P., 1959, p. 215 ad locum 1114 b 1-3.

[cxvi] Òàì æå, 1114 b 3-4: e„ d m», oÙqeˆj aØtù a‡tioj toà kakopoie‹n

[cxvii] Ñð.: R.A. Gauthier, op. cit., p. 219.

[cxviii] P. Henry, «Le Problème de la liberté chez Plotin» // Revue Néoscolastique, t. 33, 1931, p. 210.

[cxix] Ôèçèêà 246 b 3-8: «…ìû ãîâîðèì, ÷òî âñå äîáðîäåòåëè ñîñòîÿò â èçâåñòíîì îòíîøåíèè ê ÷åìó-íèáóäü. À èìåííî, äîáðîäåòåëè òåëà, êàê, íàïðèìåð, çäîðîâüå èëè õîðîøåå ñîñòîÿíèå, ìû ïîëàãàåì â ñìåøåíèè è ñîðàçìåðíîñòè òåïëîãî è õîëîäíîãî èëè â èõ îòíîøåíèè äðóã ê äðóãó âíóòðè òåëà èëè ïî îòíîøåíèþ ê îêðóæàþùåìó; òî æå îòíîñèòñÿ ê êðàñîòå, ñèëå è äðóãèì äîñòîèíñòâàì è íåäîñòàòêàì».

[cxx] Ôèçèêà 247 à 7-8: «…âñÿêàÿ íðàâñòâåííàÿ äîáðîäåòåëü èìååò îòíîøåíèå ê òåëåñíûì íàñëàæäåíèÿì è ñòðàäàíèÿì»; Òàì æå, à 13-17: «…òàê êàê ñ ïîÿâëåíèåì íàñëàæäåíèÿ è ñêîðáè âîçíèêàþò ïîðîêè è äîáðîäåòåëè (îíè âåäü ñóùåñòâóþò â îòíîøåíèè ê íèì), à íàñëàæäåíèÿ è ñòðàäàíèÿ ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé êà÷åñòâåííûå èçìåíåíèÿ âîñïðèíèìàþùåãî, òî ÿñíî, ÷òî èõ óòðàòà è ïðèîáðåòåíèå ïðîèñõîäÿò, êîãäà íå÷òî ïðåòåðïåâàåò èçìåíåíèå».

[cxxi] Ñì. ïðèì. 77.

[cxxii] Òî, ÷òî ìàòåðèÿ ìîæåò ÿâëÿòüñÿ èñòî÷íèêîì çëà, íå îçíà÷àåò, ÷òî ÷óâñòâåííûé ìèð êàê òàêîâîé — çëî. Ïëîòèí, êîòîðûé ïðèíèìàë ïåðâóþ ïîñûëêó, âñåãäà îòðèöàë, âåðíûé â ýòîì Ïëàòîíó (Òèìåé, 30à; 48 à 3; 53 b 5-6), âòîðóþ (II, 9 [33], 4, 27; 8, 19. 26; V, 8 [31], 8, 21; III, 8 [30], 11, 29). Ýòîò ìèð íàñêîëüêî âîçìîæíî — ëó÷øèé è ïðåêðàñíåéøèé: ýòî îçíà÷àåò, ÷òî îí åñòü çëî ëèøü îòíîñèòåëüíî, â ñðàâíåíèè ñ óìîïîñòèãàåìûì ìèðîì. Ýòèì îáúÿñíÿåòñÿ, ïî÷åìó ñàì Àðèñòîòåëü, âäîõíîâëåííûé ïëàòîíè÷åñêîé Ðmo…wsij qeù/, ïîáóæäàåò íàñ îáðåñòè áåññìåðòèå è æèòü ñîãëàñíî òîìó íàèëó÷øåìó è áîæåñòâåííîìó, ÷òî â íàñ åñòü, — ñîãëàñíî óìó (Íèêîì. ýòèêà 1177 b 26 ñëë.), è ïî÷åìó ó íåãî íå íàéòè â äîïîëíåíèå ïðèçûâà ê Ðmo…wsij kÒsmJ/, ñîñòàâëÿþùåãî êàê ðàç öåíòðàëüíîå ïîëîæåíèå ñòîè÷åñêîé ýòèêè: «Âñå ìíå ïðèãîäíî, ìèð, ÷òî óãîäíî òåáå» (Ìàðê Àâðåëèé, Ðàçìûøëåíèÿ, IV, 23, ïåðåâ. À.Ê. Ãàâðèëîâà).

 

[cxxiii] Îá ýòîì â ýòîì ñáîðíèêå ñì. ñòàòüþ Â.Â. Ïåòðîâà «Theologia naturalis â ýñõàòîëîãèè Ýðèóãåíû».

[cxxiv] Ñì. åãî ðàáîòó «Ãèïîòåçà ñâåòà» (1675 ã).

[cxxv] Ïîäðîáíåå î ìåõàíè÷åñêèõ ìîäåëÿõ ýôèðà, à òàêæå î ñóäüáå ýôèðà êàê íàó÷íîé êîíöåïöèè ñì. Ô. Ðîçåíáåðã, Èñòîðèÿ ôèçèêè (Ì.-Ë., 1933-36); Ì. Ëàóý, Èñòîðèÿ ôèçèêè (Ì.-Ë., 1956); O. Lodge, Der Weltäther (Braunschweig, 1911); E. Whittaker, A History of the Theories of Ether and Electrisity, v. 1-2 (L., 1951-53).

[cxxvi] Ñì., íàïðèìåð, èññëåäîâàíèÿ àìåðèêàíñêîãî ïñèõîëîãà Ðàéìîíäà Ìîóäè, èçëîæåííûå â êí. «Æèçíü ïîñëå ñìåðòè» (1975) è ìíîãèõ äðóãèõ ðàáîòàõ; ïîñâÿùåííûå ýòîé æå òåìå êíèãè âñåìèðíî çíàìåíèòîé âðà÷à-ðåíèàìàòîëîãà Ýëèçàáåò Êþáëåð-Ðîññ (íàïð., Î ñìåðòè è æèçíè ïîñëå íåå (1997), Ñîçðåòü äëÿ ñìåðòè (1975); èññëåäîâàíèå Ê. Îñèñà è Ý. Õàðàëäñîíà  ÷àñ ñìåðòè (1977), à òàêæå êíèãó Òîðâàëüäà Äåòëåôñåíà Æèçíü ïîñëå æèçíè. Ðàçãîâîðû ñ çàíîâî ðîäèâøèìèñÿ (1984), â êîòîðîé îïèñàíû ýêñïåðèìåíòû ïî ðåèíêàðíàöèîííîìó ãèïíîçó.

[cxxvii] Èëèàäà, XIV, 258; XV, 192.

[cxxviii] Òåîãîíèÿ, 124.

[cxxix] DK 31 B38, A51, B115.

[cxxx] DK 7 A8 ïåð. À.Ëåáåäåâà, Ôðàãìåíòû ðàííèõ ãðå÷åñêèõ ôèëîñîôîâ. ×àñòü 1 (Ì., 1989).

[cxxxi] DK 7 A9. Ãåðìèé. Îñìåÿíèå ÿçû÷åñêèõ ôèëîñîôîâ 12: «Ôåðåêèä …ïîä Çåâñîì ðàçóìååò ýôèð, ïîä Õòîíèåé – çåìëþ, ïîä Êðîíîñîì – âðåìÿ; ýôèð – ýòî àêòèâíîå íà÷àëî, çåìëÿ – ïàññèâíîå, âðåìÿ – òî, â ÷åì âñå ïðîèñõîäèò» (ïåð. À. Ëåáåäåâà).

[cxxxii] H. Diels, Doxographi graeci (Berlin, 1879), S. 334.

[cxxxiii] Iamblichi Theologumena arithmeticae, ed. F. Ast (Leipzig, 1817), p. 61, 8ff. Òåîëîãóìåíû àðèôìåòèêè, ðàíåå ïðèïèñûâàåìûå ßìâëèõó, â äåéñòâèòåëüíîñòè ïðåäñòàâëÿþò ñîáîé áîëåå ïîçäíþþ êîìïèëÿöèþ íåñêîëüêèõ ïèôàãîðåéñêèõ èñòî÷íèêîâ, ãëàâíûì èç êîòîðûõ áûëè, ïî âèäèìîìó, Òåîëîãóìåíû Íèêîìàõà Ãåðàçñêîãî.

[cxxxiv] Ïåð. À. Ëåáåäåâà. Îðèãèíàë ýòîãî ôðàãìåíòà âûãëÿäèò òàê: kaˆ t¦ mn t©j sfa…raj sèmata pšnte ™st…,

t¦ ™n t´ sfa…ra pàr kaˆ Þdor kaˆ g© kaˆ ¢»r, kaˆ Ð t©j sfa…raj Ðlk£j pšmpton.

[cxxxv] DK 44 A16.

[cxxxvi] Porphyr. apud Philop. De aeternitate mundi contra Proclum, ed. H. Rabe (Leipzig: Teubner, 1899), S. 522, 20: «ßñíî, ÷òî êîñìîñ ñîñòîèò èç ÷åòûðåõ ýëåìåíòîâ. Ââåäåííîãî Àðèñòîòåëåì è Àðõèòîì ïÿòîãî òåëà Ïëàòîí, î÷åâèäíî, íå ïðèíèìàë».

[cxxxvii] E. Sachs, Die fünf platonischen Körper (Berlin, 1917), S. 89-119.

[cxxxviii] Suidas, “Theatetus”, in: Lexicon, ed. A. Adler (Leipzig, Stuttgart, 1928-1971).

[cxxxix] Ñõîëèè ê Åâêëèäó XIII, 1, v. V, p. 654 Heiberg (ïåð. À. Ëåáåäåâà). Ñì. òàêæå Ôðàãìåíòû ðàííèõ ãðå÷åñêèõ ôèëîñîôîâ 44 À 15à.

[cxl] Òàê ñ÷èòàåò, â ÷àñòíîñòè, Ïîëü Ìîðî. Ñì. P. Moraux, Quinta essentia, R.E., Hbd. 47 (Stuttgart, 1963), S. 1186-1187.

[cxli] Òèìåé 55ñ: œti d oÜshj sust£sewj mi©j pšmpthj, ™pˆ tÕ p©n Ð qeÕj aÙtÍ katecr»sato ™ke‹no

diazwgrafîn.

[cxlii] Òèìåé 55 d 4 - 7 (ïåð. Ñ. Àâåðèíöåâà). Ñì. Ïëàòîí, Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé (Ì., 1994), ò. 3, ñòð. 459.

[cxliii] Òàê èíòåðïðåòèðîâàëè ñëîâà Ïëàòîíà î ïÿòè êîñìîñàõ è íåêîòîðûå àíòè÷íûå êîììåíòàòîðû. Ïëóòàðõ ñîîáùàåò î íåêîåì Ôåîäîðå èç Ñîë, íàïèñàâøåì ñî÷èíåíèå î ìàòåìàòè÷åñêèõ òåîðèÿõ ó Ïëàòîíà, â êîòîðîì, â ÷àñòíîñòè, äîêàçûâàëîñü, ÷òî äëÿ ñîçäàíèÿ ýëåìåíòîâ Äåìèóðãó ïîòðåáîâàëèñü ïÿòü êîñìîñîâ [ïîðÿäêîâ?] ìàòåðèè (De def. oracul. 33, 427).

[cxliv] Òàêîå òîëêîâàíèå äàåò â «Ó÷åáíèêå ïëàòîíîâñêîé ôèëîñîôèè» Àëüáèí (13, 2): «ôîðìà äîäåêàýäðà áûëà èñïîëüçîâàíà äëÿ öåëîêóïíîñòè, ïîñêîëüêó íà íåáå ìû âèäèì äâåíàäöàòü çíàêîâ Çîäèàêà». Ñì. Ó÷åáíèêè ïëàòîíîâñêîé ôèëîñîôèè (Ìîñêâà, Òîìñê, 1995), ñòð. 81.

[cxlv] Ôåäîí 110b (ïåð. Ñ. Ï. Ìàðêèøà). Ïëàòîí, Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé (Ì., 1994), ò. 2, ñòð. 71.

[cxlvi] Fr. 53 in R. Heinze, Xenocrates. Darstellung der Lehre und Sammlung der Fragmente (Leipzig, 1892).

[cxlvii] Ôåäîí 109ñ.

[cxlviii] tÕn d a„qšra tÍdš pV Øpolamb£nw, Óti ¢eˆ qe‹ perˆ tÕn ¢šra ·šwn «¢eiqe¾r» dika…wj ¨n

kalo‹to.

[cxlix] Ýòîãî ñòàðåéøåãî ó÷åíèêà Ïëàòîíà íàçûâàþò àâòîðîì «Ïîñëåçàêîíèÿ» Äèîãåí Ëàýðòñêèé (Î æèçíè, ó÷åíèÿõ è èçðå÷åíèÿõ çíàìåíèòûõ ôèëîñîôîâ, III, 46) è Ñóäà (“Philippos”). Âïðî÷åì, âîïðîñ îá àâòîðñòâå «Ïîñëåçàêîíèÿ» äî ñèõ ïîð îñòàåòñÿ îòêðûòûì. Òàê, íåêîòîðûå èññëåäîâàòåëè, íàïð. Ch. Mugler, ñ÷èòàþò åãî ïðîèçâåäåíèåì ñàìîãî Ïëàòîíà è ðàññìàòðèâàþò èçëîæåííîå â íåì ó÷åíèå îá ýëåìåíòàõ êàê ðàçâèòóþ è óòî÷íåííóþ âåðñèþ ïðåäñòàâëåííîãî â «Òèìåå».

[cl] Ïîëü Ìîðî îòìå÷àåò ïàðàëåëëèçì âûðàæåíèÿ «ïðåêðàñíåéøèå ñóùíîñòè» ñ «÷åòûðüìÿ ïðåêðàñíåéøèìè òåëàìè» «Òèìåÿ»: P. Moraux, Op. cit., S. 1187-1188.

[cli] Òèìåé 58d 2: «Ïðîçðà÷íåéøàÿ ðàçíîâèäíîñòü âîçäóõà çîâåòñÿ ýôèðîì»

[clii] E. Zeller, Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwicklung (Leipzig, 1880), Bd. II, 951, 2; R. Heinze, Xenocrates, S.68: «Ïîñêîëüêó è Ñïåâñèïï, è Ôèëèïï Îïóíòñêèé ñ÷èòàëè ýôèð ïÿòûì ýëåìåíòîì, ñëåäóåò ïðèïèñûâàòü ýòî îòêëîíåíèå îò ïåðâîíà÷àëüíîãî ó÷åíèÿ Ïëàòîíà óæå åìó ñàìîìó».

[cliii] Ïåð. Ñ. Àâåðèíöåâà.

[cliv] Ñ òîëêîâàíèåì Ïëóòàðõà ñîãëàøàëèñü è íåêîòîðûå ñîâðåìåíûå èíòåðïðåòàòîðû «Òèìåÿ», íàïðèìåð, Êîðíôîðä. Ñì. F. Cornford, Plato's Cosmology. The Timaios of Plato translated with a Commenyaty (New York, 1937), p. 219.

[clv] P. Moraux, Op. cit., S. 1187.

[clvi] Çäåñü è äàëåå ïðè öèòèðîâàíèè «Î íåáå» çà îñíîâó âçÿò ïåðåâîä À. Ëåáåäåâà. Ñì. Àðèñòîòåëü, «Î íåáå», Ñîá. ñî÷., ò. 3 (Ì., 1981), ñòð. 265-378.

[clvii] Ýòîò ïîñòóëàò, êàê ñïðàâåäëèâî çàìå÷àåò Ïðîêë (apud Philop. De aetern. mundi 477, 14 – 478, 15), çàèìñòâîâàí Àðèñòîòåëåì ó Ïëàòîíà: ñì. «Ïðîòàãîð» 332ñ 8: ˜nˆ ˜k£stJ tîn ™nant…wn žn mÒnon ™stˆn ™nant…on kaˆ

oÙ poll£.

[clviii] Ñàì Àðèñòîòåëü íèêîãäà íå íàçûâàåò ýòîò äîïîëíèòåëüíûé ýëåìåíò «ïÿòûì». Âûðàæåíèÿ «ïÿòûé ýëåìåíò» (pšmpton stoice‹on), «ïÿòîå òåëî» (pšmpton sîma), «ïÿòàÿ ñóùíîñòü» (pšmpth fÚsij, lat. quinta essentia) ïîÿâèëèñü ïîçäíåå. Ìû âïåðâûå âñòðå÷àåì èõ ó Ïëóòàðõà Õåðîíåéñêîãî, Öèöåðîíà è äðóãèõ ïèñàòåëåé I â. äî í.ý. – I â.í.ý., õîòÿ, ïî ìíåíèþ íåêîòîðûõ èññëåäîâàòåëåé, âûðàæåíèå pšmpton sîma ìîãëî âñòðå÷àòüñÿ â óòðà÷åííûõ äèàëîãàõ Àðèñòîòåëÿ.  äîøåäøèõ æå äî íàñ ïðîèçâåäåíèÿõ, ïèøåò Ï. Ìîðî, î ïÿòîì ýëåìåíòå ãîâîðèòñÿ â òðåõ îñíîâíûõ çíà÷åíèÿõ: 1) êàê î «ïåðâîì òåëå» (tÕ prîton sîma) è “ïåðâîé òåëåñíîé ñóùíîñòè” (prîth oÙs…a tîn swm£twn) – ïî åãî ïîëîæåíèþ ñðåäè ýëåìåíòîâ; 2) êàê î “êðóãîâðàùàþùåìñÿ òåëå” (kÚklJ ferÒmenon sîma) è “ýôèðå” (a„q»r) – ïî åãî äâèæåíèþ è 3) «ãîðíèì òåëîì» (tÕ ¥nw sîma), «ãîðíèì ýëåìåíòîì» (tÕ ¥nw stoice‹on) îíî çîâåòñÿ ïî çàíèìàåìîìó èì â êîñìîñå ìåñòó. Ñì. P. Moraux, Op. cit., S. 1172.

[clix] Ýòî óòâåðæäåíèå îáñòîÿòåëüíî äîêàçûâàåòñÿ â ãëàâå 4 II êíèãè Î íåáå 270 b 31-271 b 35.

[clx] II 4 286 b 10 – 287 a 24. Óæå ñàì ôàêò, ÷òî Àðèñòîòåëü çàòðàãèâàåò ýòó òåìó, êîñâåííî ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî ïîäîáíîå âîççðåíèå áûòîâàëî â àêàäåìè÷åñêèõ êðóãàõ. Êàê ìû âèäåëè âûøå, ïðîèçâåäåíèÿ ñàìîãî Ïëàòîíà äàþò ïîâîä ñ÷èòàòü êîñìîñ äâåíàäöàòèãðàííèêîì. Àðèñòîòåëü îòâåðãàåò ýòî ïðåäñòàâëåíèå êàê íåâîçìîæíîå, èáî îíî ïðåäïîëàãàëî áû íàëè÷èå çà êîñìîñîì ïóñòîòû, êîòîðîé, êàê ïîêàçûâàåò Àðèñòîòåëü â äðóãîì ìåñòå, íå ñóùåñòâóåò.

[clxi] Íàïðèìåð, Ïëàòîí, Òèìåé 40à.

[clxii] W. Jaeger, Studien zur Entwicklungsgeschichte der Metaphysik des Aristoteles (Berlin, 1972); H. von Arnim, Die Entstehung der Gotteslehre des Aristoteles (Wien, 1931). È.Ä. Ðîæàíñêèé, «Åñòåñòâåííî-íàó÷íûå ñî÷èíåíèÿ Àðèñòîòåëÿ» â êí.: Àðèñòîòåëü. Ñî÷èíåíèÿ (Ì., 1981), ñòð. 31-43.

[clxiii] Ñì. Ìåòàôèçèêà XII, 8 1073 b 18 – 1074 a 15, à òàêæå Î íåáå II, 9 291 a 15 - 27; 12 292 a 10; 8 289 b 30; 7 289 a 14 - 20.

[clxiv] Íà íàø âçãëÿä, ìåæäó íèìè íåò ïðîòèâîðå÷èÿ. Õîòÿ åñòåñòâåííûå òåëà, â ò.÷. è ýëåìåíòû, çàêëþ÷àþò â ñåáå íà÷àëî ñâîåãî äâèæåíèÿ, ýòî, êàê ïîÿñíÿåò Àðèñòîòåëü, íå ñëåäóåò ïîíèìàòü â òîì ñìûñëå, ÷òî îíè äâèæóò ñàìè ñåáÿ êàê ñóùåñòâà îäóøåâëåííûå, «íå â ñìûñëå ïðèâåäåíèÿ â äâèæåíèå, à â ñìûñëå ñïîñîáíîñòè èñïûòûâàòü âîçäåéñòâèå» (Ôèçèêà 255 b 31 – 256 à 1), òàê ÷òî äàæå ïðåäìåòû, äâèæóùèåñÿ ïî ïðèðîäå, íàïðèìåð, ïàäàþùèé êàìåíü, äîëæíû ïðèâîäèòüñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî èíûì, à èìåííî òåì, ÷òî â ñîñòîÿíèè àêòóàëèçèðîâàòü èõ ñïîñîáíîñòü ê äâèæåíèþ. Ïîýòîìó è äëÿ ýòèõ ïðåäìåòîâ êîíå÷íîé ïðè÷èíîé äâèæåíèÿ áóäåò íå ïðèðîäà, à áåñòåëåñíûé ïåðâûé äâèãàòåëü.

[clxv] Coeli ardor îò ardeo (ãîðåòü), çà ýòèì íàçâàíèåì óñìàòðèâàåòñÿ ñòîè÷åñêàÿ ýòèìîëîãèÿ ñëîâà «ýôèð»: a„q»r îò a‡qw (æå÷ü).

[clxvi] Ïåð. Ì.È. Ðèæñêîãî â êí.: Öèöåðîí, Ôèëîñîôñêèå òðàêòàòû (Ì., 1985), ñòð. 71.

[clxvii] Òàêóþ äîãàäêó âûñêàçûâàåò Äæîí Äèëëîí: J. Dillon, The Middle Platonists (L., 1977).

[clxviii] Ñì. Ì.Ò. Öèöåðîí, Î ïðåäåëàõ áëàãà è çëà, ïåð. Í.À. Ôåäîðîâà, êîìì. Á.Ì. Íèêîëüñêîãî (Ì., 2000), ñòð. 370.

[clxix] Theophrastus. De igne. A post-aristotelian view of the nature of fire, ed. V. Coutant (Netherlands, 1971). Ñì. òàêæå èññëåäîâàíèå íàòóðôèëîñîôèè Òåîôðàñòà â êí.: P. Steinmetz, Die Physik des Theophrastos von Eresos (Bad Homburg, Berlin, Zürich: Palingenesia, 1964).

[clxx] P. Moraux, Op. cit., S. 1234.

[clxxi] Ïëóòàðõ, De E 11 389f – 390c, cì. òàêæå ðóññêèé ïåðåâîä â êí.: Ïëóòàðõ, Èñèäà è Îñèðèñ (Êèåâ, 1996), ñ. 85-86. Ôðàãìåíòû ïñåâäîïèôàãîðåéñêèõ ñî÷èíåíèé ñì. H. Thesleff, The Pythagorean Texts of the Hellenistic Period, collected and edited by H. Thesleff (Åbo Akademi, 1965).

[clxxii] Ñêîðåå âñåãî, ýòî íàçâàíèå óêàçûâàåò âñåãî ëèøü íà çàíÿòèÿ Êñåíàðõà Àðèñòîòåëåì, à íå íà åãî ïðèâåðæåííîñòü ïåðèïàòåòè÷åñêîé ôèëîñîôèè, òàê êàê ïî ñâîèì óáåæäåíèÿì îí, ñêîðåå, ñòîèê. Íå èñêëþ÷åíî, ÷òî âìåñòå ñ Àíäðîíèêîì Ðîäîññêèì îí ìîã ó÷àñòâîâàòü â ïîäãîòîâêå ê èçäàíèþ àðèñòîòåëåâñêîãî êîðïóñà. Î Êñåíàðõå ñì. P. Moraux, Der Aristotelismus bei den Griechen: von Andronicos bis Alexander von Aphrodisias (Berlin, New York, 1973, 1984), v.1, S. 197-207.

[clxxiii] P. Moraux, Der Aristotelismus…, S.198.

[clxxiv] Ãîâîðÿ ñîâðåìåííûì ÿçûêîì, Êñåíàðõ ñ÷èòàåò ñïèðàëü êîíãðóýíòíîé.

[clxxv] Ô.Ìåðëàí ïîêàçûâàåò, ÷òî ýòî âîçðàæåíèå Êñåíàðõà ìîãëî íàéòè îòðàæåíèå â òðàêòàòå Ïëîòèíà II, 2. Ph. Merlan, Trans. Am. Philol. Assoc. LXXIV, 1943.

[clxxvi] Àõóòèí À.Â. Ïîíÿòèå ïðèðîäû â àíòè÷íîñòè è â Íîâîå âðåìÿ (Ì., 1988).

[clxxvii] Simpl. in De caelo 286, 2-6; Procl. in Tim. I, 452.

[clxxviii] Ðàçóìíûå ñóùåñòâà â ìåðó ñâîåé ðàçóìíîñòè ðóêîâîäÿòñÿ åþ íåïîñðåäñòâåííî – òàêîâû, íàïðèìåð, ó Ïëàòîíà çâåçäû (Òèìåé 38å) èëè îäèííàäöàòü îëèìïèéñêèõ áîãîâ ñî ñâîèìè âîèíñòâàìè (Ôåäð 247à).

[clxxix] Ïðîêë, in Tim. I, 10, 25 – 11, 2.

[clxxx] Ïî ìíåíèþ Àòòèêà, òàêèì äâèæåíèåì ÿâëÿåòñÿ âðàùåíèå çâåçä âîêðóã ñâîåé îñè.

[clxxxi] Ïëîòèí, Ýííåàäû II, 1, 4, 8-9.

[clxxxii] Philopon, De aeternit. mundi 521, 25 – 522, 22.

[clxxxiii] Î âçãëÿäàõ ßìâëèõà íà ýôèð ïîçâîëÿþò ñóäèòü äâå ðå÷è èìïåðàòîðà Þëèàíà «Ê öàðþ Ãåëèîñó» è «Ê Ìàòåðè áîãîâ», ôèëîñîôñêîå ñîäåðæàíèå êîòîðûõ, ïî åäèíîäóøíîìó ìíåíèþ èññëåäîâàòåëåé, âîñõîäèò èìåííî ê ßìâëèõó. Ñì. R. Asmus, Kaiser Julians Philosophische Werke (Leipzig, 1908) è P. Moraux, Quinta essentia, S. 1240.

[clxxxiv] Ðå÷ü èäåò î ñëåäóþùåì ïàññàæå èç «Òèìåÿ»: “Áîã ïîìåñòèë ìåæäó îãíåì è çåìëåé âîäó è âîçäóõ, ïîñëå ÷åãî óñòàíîâèë ìåæäó íèìè âîçìîæíî áîëåå òî÷íûå îòíîøåíèÿ, äàáû âîçäóõ îòíîñèëñÿ ê âîäå, êàê îãîíü ê âîçäóõó, è âîäà îòíîñèëàñü ê çåìëå, êàê âîçäóõ ê âîäå. Òàê îí ñîïðÿã èõ, ïîñòðîÿÿ íåáî âèäèìîå è îñÿçàåìîå” (Òèìåé 32 àb, ïåð. Ñ.Àâåðèíöåâà).

[clxxxv] Íàïîìíþ, ÷òî ó Àðèñòîòåëÿ ýôèð – ïåðâûé ñðåäè ýëåìåíòîâ –ïî áûòèþ, è êàê ïðè÷èíà (Î íåáå I, 2, 269 à 20ff.).

[clxxxvi] Î âèäàõ îãíÿ Ïëàòîí ãîâîðèò â Òèìåå 58 cd.

[clxxxvii] D. O’Meara, Phythagoras revived (Oxford, 1989), p. 179.

[clxxxviii] Òèìåé 34 à.

[clxxxix] Ñì. ïðèì. 35. Òî æå ñàìîå óòâåðæäàåò è Àðèñòîòåëü â Î íåáå (I, 2, 269 a 14), íî Ïðîêë õî÷åò ïîä÷åðêíóòü, ÷òî â ýòîì äîêàçàòåëüñòâå îí îïèðàåòñÿ íå íà Àðèñòîòåëÿ, à èñêëþ÷èòåëüíî íà Ïëàòîíà.

[cxc] Philopon, De aetern.mundi 522, 24 – 524, 8. Ïî ñëîâàì Ïðîêëà, íàïðèìåð, è íåáåñíûé, è çåìíîé îãîíü «ñâåòÿò» (fwt…zetai).

[cxci] Ïëàòîí â Òèìåå (45 bd) òàê îïèñûâàåò ïðîöåññ çðåíèÿ: ÷åðåç ãëàçà ðîâíûì è ïëîòíûì ïîòîêîì èçëèâàåòñÿ ÷èñòûé íåæãó÷èé îãîíü, ðîäñòâåííûé äíåâíîìó ñâåòó. Òàì, ãäå îí ñòàëêèâàåòñÿ ñî ñâåòîì, èäóùèì èçâíå, ðîæäàåòñÿ çðèòåëüíûé îáðàç.

[cxcii] Òèìåé 40à.

[cxciii] Èìååòñÿ â âèäó çíàìåíèòûé òåêñò Òèìåÿ, â êîòîðîì çâåçäû íàçâàíû «êîëåñíèöàìè äóø»: Òèìåé 41å: «âîçâåäÿ äóøè íà çâåçäû êàê íà íåêèå êîëåñíèöû, îí ÿâèë èì ïðèðîäó âñåëåííîé è âîçâåñòèë çàêîíû ðîêà». Î ïðîèñõîæäåíèè òåðìèíà Ôchma ñì. Appendix II â êí. E.R. Dodds, The Elements of Theology (Oxford, 1963), ð. 315.

[cxciv] Ïåðåâîä ôðàãìåíòîâ Êñåíàðõà âûïîëíåí ïî èçäàíèÿì: Simplicii in Aristotelis de caelo libros quattuor commentaria, ed. H.L. Heiberg. Commentaria in Aristotelem graeca (Berlin, 1894), v. VII. è L’empereur Julien. Ouevres completes, vol. 2. 1 (Paris: Les Belles Lettres, 1963), p. 103-131.

[cxcv] Ñ óòâåðæäåíèåì Àëåêñàíäðà Àôðîäèñèéñêîãî, ÷òî ñïèðàëü íå ÿâëÿåòñÿ ïðîñòîé ëèíèåé, ïîñêîëüêó åå ìîæíî ïðåäñòàâèòü êàê ñóììó äâóõ äâèæåíèé –ïðÿìîëèíåéíîãî è êðóãîâîãî.

[cxcvi] Êàæäîìó ñëîæíîìó äâèæåíèþ – îäíî ñëîæíîå òåëî.

[cxcvii] Ýêâàòîð.

[cxcviii] Íèêîìàõîâà ýòèêà II, 7, 1107 ab.

[cxcix] Ôîðìû è ìàòåðèè.

[cc] Ôðàãìåíòû Àëåêñàíäðà âçÿòû èç êîììåíòàðèÿ Ñèìïëèêèÿ: Simplicii in Aristotelis de caelo libros quattuor commentaria, ed. Heiberg, CAG VII (Berlin, 1894); à òàêæå èç: Alexandri Aphrodisiensis praeter commentaria scripta minora: “Quaestiones”, ed. Ivo Bruns (Berlin, 1892).

[cci] Àëåêñàíäð ãîâîðèò îò èìåíè âñåé ïåðèïàòåòè÷åñêîé øêîëû.

[ccii] Î íåáå I, 2, 269 a 7 – 9. Ïåð. À.Ëåáåäåâà.

[cciii] Òî åñòü íå äåëàþò âîçäóõ òÿæåëûì, à âîäó ëåãêîé.

[cciv] Äàëåå ñëåäóåò ñåäüìîå âîçðàæåíèå Êñåíàðõà (ñì. âûøå, ñ. 137).

[ccv] Ôèç. II, 1, 192 b 21 - 23.

[ccvi] Î òîì, ÷òî ïîäëåæàùåå (ñóáñòðàò) ìîæíî îïðåäåëÿòü äâîÿêî, Àðèñòîòåëü ãîâîðèò â Ôèçèêå I, 7, 190 b 24 – 191 à 15. Ñ îäíîé ñòîðîíû ñóáñòðàò ìîæíî ðàññìàòðèâàòü êàê îïðåäåëåííûé ïðåäìåò (÷åëîâåê, çîëîòî, è ò.ï.), ïðèíèìàþùèé â ðåçóëüòàòå èçìåíåíèÿ íåêîå êà÷åñòâî, êîòîðîãî äî ýòîãî áûë ëèøåí. Ñ äðóãîé ñòîðîíû, ñóáñòðàò êàê ïðîòèâîïîëîæíîñòü ôîðìû ìîæíî îïðåäåëèòü êàê «íåîôîðìëåííîå».

[ccvii] Ïåðåâîä âûïîëíåí ïî èçäàíèþ: Atticos. Fragments de son oeuvre, ed. J. Baudry (Paris, 1931), p. 18-24.

[ccviii] Èëèàäà II, 478-479.

[ccix] Òèìåé 40à; Î íåáå I, 269 a 2.

[ccx] Òèìåé 39b.

[ccxi] Èìååòñÿ â âèäó îêðóæíîñòü. Ñëîâà Àðèñòîòåëÿ î òîì, ÷òî ïðîñòûõ äâèæåíèé òîëüêî äâà îòòîãî, ÷òî è ïðîñòûõ âåëè÷èí òîæå òîëüêî äâå – ïðÿìàÿ è îêðóæíîñòü (Î íåáå I, 2) – ìîæíî èñòîëêîâàòü â òîì ñìûñëå, ÷òî âåëè÷èíû (ò.å. ãåîìåòðè÷åñêèå ôèãóðû) ñóòü íà÷àëà äâèæåíèé.

[ccxii] Èëèàäà XII, 239-240, ïåð. Í.È. Ãíåäè÷à.

[ccxiii] Î äâóõ ýíåðãèÿõ Ìèðîâîé äóøè ó Ïëîòèíà ñì. A.Drews, Plotin und der Untergang der antiken Weltanschauung (Jena, 1907), S.142-143.

[ccxiv] Ýííåàäû III 7, 5: “Öåëîñòíîå, çàêîí÷åííîå áûòèå… - ýòî è åñòü âå÷íîñòü;… ïîëíîòà áûòèÿ,… îõâàòûâàþùàÿ âñå áûòèå è èñêëþ÷àþùàÿ âñÿêîå íåáûòèå”.

[ccxv] Ñì. Entretiens, Fondation Hardt pour l’étude de l’antiquité classique, t.V: Les sources de Plotin. Genève, 1957, p. 8 sqq.; Elsas Chr., Neuplatonische und gnostische Weltablehnung in der Schule Plotins (Berlin – N.Y., 1975), S.14-56.

[ccxvi] Òàê, ìíåíèÿ ãíîñòèêîâ, ïðèâîäèìûå Ïëîòèíîì, ïîëíîñòüþ ñîîòâåòñòâóþò ó÷åíèþ âàëåíòèíèàí, èçëîæåííîìó çà ñòî ëåò äî òîãî Èðèíååì Ëèîíñêèì, ñ òîé ëèøü ðàçíèöåé, ÷òî èçëîæåíèå Èðèíåÿ íàìíîãî ïîäðîáíåå. Ïÿòüñîò ëåò ñïóñòÿ Èîàíí Äàìàñêèí â òðàêòàòå “Ïðîòèâ ìàíèõååâ” ïðèïèñûâàåò àáñòðàêòíîìó ñîáèðàòåëüíîìó ìàíèõåþ ïî áîëüøåé ÷àñòè òå æå ïîëîæåíèÿ è àðãóìåíòû, êîòîðûå ïðèïèñûâàë ñâîèì ãíîñòèêàì Ïëîòèí (ïðè÷åì è êîíòðàðãóìåíòû Äàìàñêèíà ïî÷òè íàïîëîâèíó ñîâïàäàþò ñ ïëîòèíîâûìè).

[ccxvii] Ïîðôèðèé, Æèçíü Ïëîòèíà 16.

[ccxviii] Âïðî÷åì, ýòî ïðåäñòàâëåíèå íå ÷óæäî è ïðèðîäîïîêëîííèêàì-ñòîèêàì: "Î ñêîëü ïðåçðåííàÿ âåùü ÷åëîâåê, åñëè îí íå ïîäíèìåòñÿ âûøå ÷åëîâå÷åñêîãî!" - âîñêëèöàåò Ñåíåêà (Quaest. nat., pr.5).

[ccxix] Ò.å. â áîãå íåò ðàçëè÷èÿ ñóáúåêòà è ïðåäèêàòà.

[ccxx] ¹suc…a - íåïîäâèæíîñòü, ïîêîé, ìîë÷àíèå.

[ccxxi] prosbol” - ëàò. èíòåíöèÿ.

[ccxxii] Ò.å. ïðèçíàòü âñå ðàçëè÷åíèÿ â íåìàòåðèàëüíîì ìèðå ÷èñòî ëîãè÷åñêèìè, óñëîâíûìè, íåðåàëüíûìè.

[ccxxiii] Ñïîñîáíîñòè äóøè – ñïîñîáíîñòü ê ðîñòó, ïèòàíèþ, îùóùåíèþ, ïàìÿòü, ìûøëåíèå (òå ïðèçíàêè, íà îñíîâàíèè êîòîðûõ ðàçëè÷àþòñÿ ðàñòèòåëüíàÿ, æèâîòíàÿ è ðàçóìíàÿ äóøà).

[ccxxiv] Ïåðâîå æèâîå ñóùåñòâî – ìèðîâàÿ äóøà, âòîðîå æèâîòíîå – òåëî êîñìîñà, ñîâîêóïíîñòü âñåõ ìàòåðèàëüíûõ âåùåé, âñåëåííàÿ.

[ccxxv] Ò.å. èåðàðõèÿ ñóùèõ, â êîòîðîé êàæäîå íèçøåå ïîðîæäàåòñÿ âûñøèì è çàâèñèò îò íåãî â ñâîåì áûòèè, âå÷íà.

[ccxxvi] “Ðîæäåííûå”, èëè “ñòàíîâëåíèå” – íàçâàíèå ìàòåðèàëüíîãî ìèðà â ïëàòîíîâñêîé òðàäèöèè. Ïëîòèí äîêàçûâàåò, ÷òî êîñìîñ âå÷åí, õîòÿ è íàçûâàåòñÿ “ðîæäàþùèìñÿ è ïîãèáàþùèì”.

[ccxxvii] Íåäîñòàòêîâ ëèøåíî òîëüêî ïîäëèííîå, èäåàëüíîå, óìîïîñòèãàåìîå áûòèå.

[ccxxviii] Ò.å. âñå âåùè, êîòîðûå ñóùåñòâóþò íà ñàìîì äåëå, âå÷íî, íå èçìåíÿÿñü, âíå ÷óâñòâåííîñòè (òåëà, ïîäâåðæåííûå ñòàíîâëåíèþ, – ýòî íå ñóùèå âåùè, à òåíè, îòðàæåíèÿ è ìèìîëåòíûå ïîäîáèÿ). Âñå îíè – ýòî åäèíûé óì, à íå ðàçðîçíåííîå ìíîæåñòâî óìîïîñòèãàåìûõ èäåé.

[ccxxix] Èëè: ìû óæå ãîâîðèëè; äîêàçàíî – ñì. Ýíí. II, 1.

[ccxxx] Çäåñü áóêâ. “öåëîé” (â îòëè÷èå îò ìèðîâîé äóøè, öåëîé, íåâðåäèìîé è åäèíîé, íàøè è äðóãèõ æèâîòíûõ äóøè â òåðìèíîëîãèè Ïëîòèíà íàçûâàþòñÿ “÷àñòè÷íûìè”, “÷àñòíûìè”, “ðàçäåëåííûìè” èëè “ïðåòåðïåâøèìè ðàçäëåíèå â òåëàõ”).

[ccxxxi] sÚstasij - ñîñòàâ, ñèñòåìà, îðãàíèçì

[ccxxxii] Ñì. Æèçíü Ïëîòèíà Ïîðôèðèÿ, 16: òàêîé ïîäðîáíûé ðàçáîð Ïëîòèí ïîðó÷èë ñäåëàòü ñâîèì ó÷åíèêàì Àìåëèþ è Ïîðôèðèþ.

[ccxxxiii] Harder R., “Eine neue Schrift Plotins”, Hermes 71 (1936), S. 1-10. Äèòðèõ Ðîëîôô ñïåöèàëüíî ðàññìîòðåë ÷åòûðå òðàêòàòà êàê îäèí “áîëüøîé òðàêòàò”: Roloff D., Die Gross-schrift III 8 – V 8 – V 5 – II 9 (Berlin, 1970). Êàê åäèíûé òåêñò ÷åòûðå òðàêòàòà áûëè èçäàíû ñ ââåäåíèåì è êîììåíòàðèÿìè Âèí÷åíöî ×èëåíòî: Cilento V., Plotino: Paideia antignostica. Riconstruzione d’un unico scritto da Enneadi III 8, V 8, V 5, II 9 (Firenze, 1971).

[ccxxxiv] Ïàññàæ èç Æèçíè Ïëîòèíà, ïîñâÿùåííûé ãíîñòèêàì, ïîäðîáíî ðàññìîòðåí â ðàáîòå: Tardieu M., “Les Gnostique dans la Vie de Plotin”, Porphyre. Vie de Plotin II (P. 1992), p. 505-563.

[ccxxxv] Hadot P., “Plotin et les gnostiques”, Plotin, Porphyre. Etudes néoplatoniciennes (P., Les Belles Lettres, 1999), p. 211. 214.

[ccxxxvi] Ä. Ðîëîôô (Op. cit.) âûäåëÿåò â “áîëüøîì òðàêòàòå” øåñòü ÷àñòåé: 1) ïðèðîäà äóøà è óì ñóòü òðè ðàçåûå ôîðìû ñîçåðöàíèÿ — III 8, 1-8; 2) åäèíîå åñòü ïðåäìåò è ïðåäåë ñîçåðöàíèÿ — III 8, 9-11; 3) êðàñîòà óìîïîñòèãàåìîãî ìèðà — V 8, 1-13 – V 5, 1-3; 4) åäèíîå — ïåðâàÿ èïîñòàñü — V 5, 4-13; 5) èåðàðõèÿ òðåõ èïîñòàñåé — II 9, 1-3; 6) çàùèòà ÷óâñòâåííîãî ìèðà ïðîòèâ ãíîñòèêîâ — II 9, 4-18.

[ccxxxvii] Perˆ yucÁj tr…ton À perˆ toà pîj Ðrîmen — òàê ïåðåäàåò íàçâàíèå òðàêòàòà Ïîðôèðèé â Æèçíè Ïëîòèíà 5, 24

[ccxxxviii]  ñëåäóþùåì çà íàøèì òðàêòàòå V 8 Ïëîòèí ñðàâíèâàåò åãî ñ àáñîëþòíî ïðîçðà÷íûì øàðîì.

[ccxxxix] Êàê ôîðìóëèðóåò Ïëîòèí â 10 V 1 (3. 21-22), ìåæäó íåé è óìîì íåò íè÷åãî, çà èñêëþ÷åíèåì òîãî, ÷òî îíè — ðàçíûå 10 V 1, 3. 21-22: oÙdn g¦r metaxÝ À tÕ ˜tšroij enai.

[ccxl] “Âðåìÿ — æèçíü äóøè” — òåçèñ Ïëîòèíà â 45 III 7.

[ccxli] Ñð. 14 II 2,1.39: ¹ g¦r fÚsij tÕ ØpÕ yucÁj tÁj p£shj tacqšn.

[ccxlii] Ñð. 28 IV 4, 29. 5-6; 47 III 2, 3. 14-15.

[ccxliii]  ñî÷èíåíèè De anima libri mantissa ïîñëå îïðîâåðæåíèÿ òåõ, êòî ñ÷èòàåò, ÷òî çðåíèå âîçíèêàåò ïîñðåäñòâîì ëó÷åé (127, 27 sqq.), ñæàòèÿ âîçäóõà (130, 13 sqq.), èñïóñêàíèÿ îáðàçîâ (134, 28 sqq.), Àëåêñàíäð ïðèâîäèò ìíåíèå Àðèñòîòåëÿ (141, 29 sqq: Pîj kat¦ 'Aristotšlh tÕ Ðr©n g…netai), ñîãëàñíî êîòîðîìó ïðîçðà÷íàÿ ñðåäà ïîä âîçäåéñòâèåì çðèìîãî ïðåäìåòà ìåíÿåòñÿ è âîçâåùàåò î íåì çðåíèþ, ïðè÷åì ïðîçðà÷íîå “àôôèöèðóåòñÿ öâåòîì (p£scei prÕj tîn crwm£twn)”.

[ccxliv] “…Òî, ÷òî ñïîñîáíî ïðèíèìàòü â ñåáÿ ïðåäìåò ìûñëè è ñóùíîñòü, åñòü óì; à äåÿòåëåí îí, êîãäà îáëàäàåò ïðåäìåòîì ìûñëè; òàê ÷òî áîæåñòâåííîå â íåì — ýòî, íàäî ïîëàãàòü, ñàìî îáëàäàíèå, íåæåëè ñïîñîáíîñòü ê íåìó, è óìîçðåíèå — ñàìîå ïðèÿòíîå è ëó÷øåå (kaˆ ¹ qewr…a tÕ ¼diston kaˆ ¥riston)…” (1072b22-24).

[ccxlv] Ïîäðîáíåå ïàðàëëåëè ñì. â ïðèìå÷àíèÿõ.

[ccxlvi] ¹ d toà noà ™nšrgeia spoudÍ te diafšrein doke‹ qewrhtik¾ oâsa, kaˆ par' aØt¾n oÙdenÕj ™f…esqai tš­louj.

[ccxlvii] Àðèñòîòåëü ãîâîðèò î òîì (1177 a 13-18), ÷òî ïîäëèííîå ñ÷àñòüå è íàèëó÷øàÿ ñîîáðàçíàÿ ñ äîáðîäåëüþ äåÿòåëüíîñòü óìà èëè ÷åãî-òî íàèáîëåå áîæåñòâåííîãî â íàñ, — ñîçåðöàíèå, î ÷åì óæå ñêàçàíî (…e‡te d¾ noàj toàto e‡te ¥llo ti, Ö d¾ kat¦ fÚsin doke‹ ¥rcein kaˆ ¹ge‹sqai kaˆ œnnoian œcein perˆ

kalîn kaˆ qe…wn, e‡te qe‹on ×n kaˆ aÙtÕ e‡te tîn ™n ¹m‹n tÕ qeiÒtaton, ¹ toÚtou ™nšrgeia kat¦ t¾n

o„ke…an ¢ret¾n e‡h ¨n ¹ tele…a eÙdaimon…a. Óti d ™stˆ qewrhtik”, e‡rhtai).

[ccxlviii] tr…toj d' [sc. b…oj] ™stˆn Ð qewrhtikÒj, Øpr oá t¾n ™p…skeyin ™n to‹j ˜pomšnoij poihsÒmeqa.

[ccxlix] oÙk œstin ¥ra tÕ ¢gaqÕn koinÒn ti kat¦ m…an „dšan. ¢ll¦ pîj d¾ lšgetai; oÙ g¦r œoike to‹j

ge ¢pÕ tÚchj ÐmwnÚmoij. ¢ll' “r£ ge tù ¢f' ˜nÕj enai À prÕj žn ¤panta suntele‹n, À m©llon kat'

¢nalog…an; æj g¦r ™n sèmati Ôyij, ™n yucÍ noàj, kaˆ ¥llo d¾ ™n ¥llJ.. Åñëè ìû èìååì â âèäó ýòîò òåêñò Àðèñòîòåëÿ êàê ôîí ðàññóæäåíèé Ïëîòèíà â 30 III 8, òî ïîÿâëåíèå òåìû åäèíîãî-áëàãà â ñâÿçè ñ òåìîé ñîçåðöàíèÿ îêàçûâàåòñÿ ñîâåðøåííî åñòåñòâåííûì â îáùåì àíòèàðèñòîòåëåâñêîì êîíòåêñòå äàííîãî òðàêòàòà.

[ccl] Ãëàâà 4 êíèãè III Î äóøå, ïîñâÿùåííîé óìó, íà÷èíàåòñÿ òàê: Perˆ d toà mor…ou toà tÁj

yucÁj ú ginèskei te ¹ yuc¾ kaˆ frone‹ (429 a 10 sqq.).

[ccli] De an. 429 a 22-25: Ð ¥ra kaloÚmenoj tÁj yucÁj noàj (lšgw d noàn ú dianoe‹tai kaˆ

Øpolamb£nei ¹ yuc”) oÙqšn ™stin ™nerge…v tîn Ôntwn prˆn noe‹n· diÕ oÙd mem‹cqai eÜlogon aÙtÕn tù

sèmati. . Ñð. âûøå (413 a 4-5): Àðèñòîòåëü, òâåðäî ïðèíèìàÿ íåîòäåëèìîñòü äóøè îò òåëà, îòìå÷àë, ÷òî âîïðîñ ýòî íå îòíîñèòñÿ ê òåì åå ÷àñòÿì, êîòîðûå íå ÿâëÿþòñÿ ýíòåëåõèåé êàêîãî-ëèáî òåëà: Óti mn oân

oÙk œstin ¹ yuc¾ cwrist¾ toà sèmatoj, À mšrh tin¦ aÙtÁj, e„ merist¾ pšfuken, oÙk ¥dhlon· ™n…wn g¦r ¹ ™ntelšceia tîn merîn ™stˆn aÙtîn. oÙ m¾n ¢ll' œni£ ge oÙqn kwlÚei, di¦ tÕ mhqenÕj enai sèmatoj ™ntelece…aj.

[cclii] Met. 995 a 17: ¤pasa g¦r ‡swj ¹ fÚsij œcei Ûlhn. Ñð. 1061 a 28 sqq.

[ccliii] Met. 433 a 10 sqq.: Fa…netai dš ge dÚo taàta kinoànta, À Ôrexij À noàj ktl.

[ccliv] Met. 1075 a 11 sqq. Íàïîìíþ, ÷òî ýòîò òåêñò î áëàãå èç 12-é êíèãè íåïîñðåäñòâåííî ñëåäóåò çà ãëàâàìè, ïîñâÿùåííûìè ïåðâîìó íà÷àëó (èëè ïåðâûì íà÷àëàì) è ñàìîñîçåðöàíèþ óìà.

[cclv] Met. 1075 a 1-2: ™pˆ mn tîn poihtikîn ¥neu Ûlhj ¹ oÙs…a kaˆ tÕ t… Ãn enai ktl.

[cclvi] Met. 1036 a 9-10: Ûlh d ¹ mn a„sqht” ™stin ¹ d noht” ktl.; 1036 b 35 – 1037 a 2: œstai g¦r

Ûlh ™n…wn kaˆ m¾ a„sqhtîn· kaˆ pantÕj g¦r Ûlh tij œstin Ö m¾ œsti t… Ãn enai kaˆ edoj aÙtÕ kaq' aØtÕ

ktl.

[cclvii] Ýòè ñòàòüè ÿâëÿþòñÿ ðàñøèðåííîé âåðñèåé äîêëàäà, ïðî÷èòàííîãî â 2000 ã. íà ýðèóãåíîâñêîì êîíãðåññå â Ìåéíóòå (Èðëàíäèÿ). Äîêëàä ãîòîâèòñÿ ê ïå÷àòè â ñáîðíèêå ìàòåðèàëîâ êîíãðåññà: History and Eschatology in Eriugena and His Age, 10th International Conference of SPES (16-20.08.2000, Maynooth – Dublin). Ñîêðàùåíèÿ è èçäàíèÿ èñïîëüçîâàííûõ èñòî÷íèêîâ óêàçàíû ïîñëå âòîðîé ñòàòüè.

[cclviii] Î âîçâðàùåíèè, reditus, êàê êëþ÷åâîì äëÿ ýñõàòîëîãèè Èîàííà Ñêîòòà ïîíÿòèè ñì. T. Gregory, “L'eschatologie de Jean Scot”, Jean Scot Érigène et l’histoire de la philosophie, ed. R. Roques (Paris : ‹ditions du CNRS, 1977), pp. 377-384; É. Jeauneau, “Le thème du retour. Résumé des cours donnés à Rome et à Genève en 1982”, idem., Études érigéniennes (Paris, ‹tudes augustiniennes, 1987), pp. 367-394; D. Moran, The philosophy of John Scottus Eriugena: A Study of Idealism in the Middle Ages (Cambridge, New York: Cambridge University Press, 1989), pp. 178-184. Ó Ýðèóãåíû theoria – ýòî ñèíîíèì contemplatio, doctrina (ñð. Origenem in theoria tunicarum pelliciarum…). Èîàíí Ñêîòò ÷àñòî èñïîëüçóåò ýòî ìíîãîçíà÷íîå ñëîâî, ãîâîðÿ î theoria physica, t. naturalis (t. naturae conditae, t. primordialium causam), t. intellectualis, t. prophetica (t. divinae veritatis); theoria òàêæå ìîæåò áûòü intima, quaternaria, multiplex, èëè ïðîñòî alia. Ó íåå èìåþòñÿ ñâîè acies, altitudo, gradus è capacitas (altitudo theoriae, juxta capacitatem theoriae), ñâîè leges è forma.

[cclix] P V, 979CD: Qui enim de creaturae sensibilis reditu disputat, nunquid non de resurrectione corporum tractat? Profecto. Non enim aliud est resurgere, surgere, aliud redire. Nam ex mortuis resurrectio quid aliud est, quam in statum naturalem recursio? Ñð. Ãðèãîðèé Íèññêèé, Î äóøå 148, 1-2, ðóñ. ïåð. ñ. 251: “âîñêðåñåíèå åñòü âîññòàíîâëåíèå íàøåé ïðèðîäû â ïåðâîíà÷àëüíîå ñîñòîÿíèå [tÕ ¢rca‹on ¢pokat£stasij]”; 156, 30-33, ðóñ. ïåð. ñ. 255: “âîñêðåñåíèå íå èíîå ÷òî åñòü, êàê âîññòàíîâëåíèå íàøåé ïðèðîäû â ïåðâîíà÷àëüíîå ñîñòîÿíèå”. Ñð. Îá óñòðîåíèè ÷åëîâåêà XVII (PG 44, 188, 40-42, ðóñ. ïåð. ñ. 57.

[cclx] Èçäàíû è îòêîììåíòèðîâàíû â: J.J. Contreni, “The Irish in the Western Carolingian Empire”, Die Iren und Europa im früheren Mittelalter II, ed. H. Löwe (Stuttgart: Klett-Cotta, 1982) [reprint. J. Contreni, Carolingian Learning, Masters and Manuscripts (Hampshire: Variorum, 1992), chapter IX, pp. 774-798. Ñì. òàêæå J. Savage, “Two Notes on Johannes Scotus”, Scriptorium 12 (1958), p. 229; H. Hagen, Codex Bernensis phototypice editus (Leiden, 1897).

[cclxi] Contreni, Op. cit., p. 771.

[cclxii] Ñåðâèé, In Aen. VI, 724: “ita ergo et animus quamdiu est in corpore, patitur eius contagiones: simul atque deposuerit corpus, recipit suum vigorem et natura utitur propria. si ergo recipit naturam suam, quare poenas apud inferos patitur?… anima ex eo quod datur corpori inquinata, etiam si corpus deponat, necesse habet purgari”.

[cclxiii] Èîàíí Ñêîòò, Glosae Martiani 13, 5-18 (Jeauneau, pp. 130-132).

[cclxiv] Ñåðâèé, In Aen. VI, 752, 1-2: dixerat Anchises ante dicta de reuersione animarum Cf. Èîàíí Ñêîòò, Annotationes 13, 1 (Lutz, p. 22, 10): de apostrophia, id est de reuersione animarum in alia corpora.

[cclxv] Ãðèãîðèé Íèññêèé, De opificio hominis XXVIII, 25-28 (Cappuyns): secundum grecum errorem in quadam malitia grauatas animas, cum uniuerso circum uoluptas per inpotentiam concurrendi cum uelocitate caelestis motus in terram cadere. Ýòî íå åäèíñòâåííàÿ ïàðàëëåëü ñ De opificio: ñì. Glosae Martiani 13, 2-4 (Jeauneau, p. 122, 24-28), ãäå öèòèðóåòñÿ (ad sensum) De opificio XXVIII, 21-27 (Cappuyns); è ñð. Èîàíí Ñêîòò, Div. praed. 19, 2, 26-28 (436D): elementa mundi inter se quasi quodam naturalis amoris uinculo complexa inseparabiliterque coniuncta, ñ De imagine XXVIII (PL 67, 394B) â ïåðåâîäå Äèîíèñèÿ Ìàëîãî: cum naturali uinculo atque charitate circa corpus suum quod inhabitauit anima detenta sit. Òîò æå îòðûâîê â ïåðåâîäå ïðèïèñûâàåìîì Èîàííó Ñêîòòó èìååò ìåíüøå ñõîäñòâà: naturali enim quadam coniunctione ac delectatione cohabitationem ad corpus anima disponente (Cappuyns, p. 250, 30-31). Î ðàííåì çíàíèè Èîàííîì Ñêîòòîì ñî÷èíåíèÿ Ãðèãîðèÿ ñì. H. Liebeschütz, “The Place of the Martianus Glossae in the Development of Eriugena’s Thought”, The Mind of Eriugena, eds. J.J. O’Meara, L. Bieler (Dublin: Irish University Press, 1973), pp. 54-55. Ñì. âûøå ïðèì. 3.

[cclxvi] Ñåðâèé, In Aen. VI, 714, 11: cum descendunt animae trahunt secum torporem Saturni.

[cclxvii] Ñåðâèé, In Aen. VI, 127, 2-11: Lucretius ex maiore parte et alii integre docent inferorum regna ne posse quidem esse… ergo hanc terram in qua uiuimus inferos esse uoluerunt.

[cclxviii] Ñåðâèé, In Aen. VI, 745, 2-7: post purgationem opus est tempore, ut perseueret [anima] in purgatione et sic redeat [iterum ad corpora – V.P.]. et quaeritur utrum animae per apotheosin… possint mereri perpetuam uacationem. quod non potest fieri: merentur enim temporis multi, non perpetuitatis, et quae male uixerunt statim redeunt, quae melius, tardius, quae optime, diutissimo tempore sunt cum numinibus.

[cclxix] Ñåðâèé, In Aen. VI, 134, 18-20: Styx maerorem significat, unde APO TOU STEGEROU, id est a tristitia Styx dicta est. Cf. Èîàíí Ñêîòò, Annotationes 6, 2 (Lutz, p. 8, 14).

[cclxx] Ñåðâèé, In Aen. VI, 724, 2: quare animae uelint reuerti ad corpora?; 724, 59: quia potant, inquit, obliuia. Cf. In Aen VI, 127, 19-20: bene uiuentium animas ad superiores circulos id est ad originem suam redire; ýòîò îòðûâîê òàêæå èìååò ïîìåòêó ‘ioh’ â ìàíóñêðèïòå B.

[cclxxi] Èîàíí Ñêîòò, Div. praed. 16, 4, 120-21 (420C-421A): omne quod ex deo factum est nullum uitium boni efficit; 16, 5, 161 (421D) (= Àâãóñòèí, Îá èñòèííîé ðåëèãèè XVI and XX (PL 34, 135; 138)): substantia non est malum; 17, 6, 107-111 (428B) (= Îá èñòèííîé ðåëèãèè XXIII (PL 34, 141)): nullam naturam, uel… nullam substantiam siue essentiam malum esse… rationalis substantia… ab omni peccato munda est.

[cclxxii] Div. praed. 16, 4, 127-29 (421A): ex nulla igitur creatura rationis participe peccatum est; 16, 2, 56-60 (419A): nullius hominis inuenitur iniquitas, nisi suae propriae uoluntatis culpabilis peruersitas… Juste igitur punita sit misera.

[cclxxiii] Div. praed. 16, 4, 123-24 (421A): Omne peccatum, quia malum est, uitium boni est; 16, 5, 140-61 (421BD) (= Îá èñòèííîé ðåëèãèè XX (PL 34, 138)): homo de paradiso in hoc saeculum expulsus est… a bono aeterno ad bonum temporale… Est igitur quoddam bonum, quod si diligat anima rationalis, peccat, quia infra illam ordinatum est... Vitium ergo animae est quod fecit et difficultas ex uitio poena quam patitur… Facere autem et pati non substantia est; 16, 5, 202-04 (422D-423A) (= Îá èñòèííîé ðåëèãèè XII (PL 34, 132)): Trahitur ergo ad poenas, quia diligendo inferiora in egestate uoluptatum suarum et in doloribus apud inferos ordinatur; 17, 6, 117-18 (428C) (= Îá èñòèííîé ðåëèãèè XLI (PL 34, 156)): Defectu autem suo in pulchritudines corruptibiliores, id est poenarum ordinem [anima] praecipitatur.

[cclxxiv] Div. praed. 17, 6, 104-06 (428B) (= Îá èñòèííîé ðåëèãèè XXIII (PL 34, 141)): Animae uitium… nihilque aliud est quam peccatum et poena peccati.

[cclxxv] Div. praed. 16, 1, 30-31 (418B): Nulla dehinc natura punietur; non punita non erit misera; 16, 2, 52-55 (418C-419A): Si ergo angelica natura in diabolo iuste non sinitur puniri, quid mirum si humanam substantiam in hominibus etiam impiissimis eadem diuina iustitia prohibeat torqueri?

[cclxxvi] Div. praed. 16, 6, 212-15 (423A): nullam naturam ab alia natura puniri ac per hoc nullam poenam a deo esse factam… quamuis saepe dicatur et fecisse; 17, 1, 5-10 (426A): deum prorsus suppliciorum, quibus superba impietas aeterno torquebitur cruciatu, nullo modo esse auctorem, nullo modo eorum esse factorem, nullo modo praedestinatorem. Ea tamen ratione auctor eorum esse dicitur et factor et praedestinator, qua uerissime creditur totius uniuersitatis, in qua sunt, factor et ordinator; 17, 9, 194-96 (430C): Vnumquemque igitur sua punit contumacia, quae nullo modo a deo est; ac per hoc eius auctor nullo modo credendus est; 16, 4, 102-03 (420B): si nullam naturam puniri ratio suasit, necessario nullam naturam punire suadebit.

[cclxxvii] Div. praed. 16, 2, 41-43 (418B-C): Nullo modo in eo naturam, quam deus creauit, sed malam propriam uoluntatem poena ignis aeterni plectendam esse; 16, 3, 91-94 (420A): in nullo natura punitur, quia ex deo est et non peccat. Motus autem uoluntarius… merito punitur.

[cclxxviii] Div. praed. 16, 4, 97-98 (420A): in impiis supplicia non perpeti quod deus fecit, sed quod superbia uitiose inuenit.

[cclxxix] Div. praed. 16, 6, 224-31 (423B) (= Àâãóñòèí, Enarrationes in Psalmos 7, 16 (PL 36, 107)): Intelligamus unicuique homini supplicium fieri de peccato suo et eius iniquitatem in poenam conuerti,… ipsa peccata sic ordinare ut quae fuerunt delectamenta homini peccanti sint instrumenta domino punienti… non esse alia instrumenta torquendae impietatis praeter illam ipsam impietatem; 16, 6, 236-38 (423C): Nullum autem peccatum est quod peccantem non puniat. In omni enim peccatore simul incipiunt oriri et peccatum et poena eius, quia nullum peccatum est quod non se ipsum puniat; 16, 7, 251-54 (424A): In futuro autem… omnia illa quae hic fuerant delectamenta peccati committendi illic uertentur in instrumenta peccati cruciandi.

[cclxxx] Div. praed. 16, 1, 4-5 (417C): In magno itaque aeterni ignis ardore nihil aliud sit poenalis miseria quam beatae felicitatis absentia; 19, 3, 40-44 (437BC): integritate eorum substantiae nullo modo peritura… excepta beatitudine qua priuabuntur.

[cclxxxi] Div. praed. 16, 1, 6-8 (417C): nullus erit qui non habeat insitam sibi naturaliter absentis beatitudinis notionem eiusque desiderium, ut eo maxime torqueatur quo ardenter appetat.

[cclxxxii] Div. praed. 16, 8, 283-87 (424C); ñì. íèæå ïðèì. 32.

[cclxxxiii] Div. praed. 16, 9, 304-07 (425B) (= Ãðèãîðèé Âåëèêèé, Moralia XI, 9 (PL 75, 959AB)): omnis homo per id quod male agit quid sibi aliud quam conscientiae suae carcerem facit, ut hunc animae reatus premat, etiam si nemo exterius accusat?

[cclxxxiv] Ñð. Àâãóñòèí, Î êíèãå Áûòèÿ XI, 13 (PL 34, 436): Non enim ualent intelligere, omne quod est, in quantum aliqua substantia est, et bonum esse, et nisi ab illo uero Deo, a quo omne bonum est, esse non posse. Äàæå â äüÿâîëå åñòü ÷òî-òî äîáðîå, òàì æå: In quo [diabolo] tamen bonum est hoc ipsum quod uiuit, et uiuificat corpus, siue aerium, sicut ipsius diaboli uel daemonum spiritus, siue terrenum; XI, 21 (440): nullo modo in eo [diabolo] naturam quam Deus creauit, sed malam propriam uoluntatem poena ignis aeterni plectendam esse credendum est.

[cclxxxv] Àâãóñòèí, Enarrationes in Psalmos. In Ps VII, 16 (PL 36, 107): Intelligamus unicuique homini supplicium fieri de peccato suo et eius iniquitatem in poenam conuerti… sed ipsa peccata sic ordinare ut quae fuerunt delectamenta homini peccanti sint instrumenta domino punienti (öèòèðóåòñÿ â Div. praed. 16, 6, 224-29 (423B)); Îá èñòèííîé ðåëèãèè XII (PL 34, 132): uita carnalis… Trahitur ergo ad poenas, quia diligendo inferiora in egestate uoluptatum suarum et in doloribus apud inferos ordinatur…Quid autem dolor qui dicitur animi nisi carere mutabilibus rebus quibus fruebatur… Hoc est totum quod dicitur malum, id est peccatum, et poena peccati (öèò. â Div. praed. 16, 5, 195-210 (422D-423A)).

[cclxxxvi] Ãðèãîðèé Âåëèêèé, Moralia in Job XI, 9 (PL 75, 959AB): omnis homo per id quodmale agit quid sibi aliud quam conscientiae suae carcerem facit, ut hunc animi reatus premat, etiamsi nemo exterius accusat? (öèò. â Div. praed. 16, 9, 304-06 (425B).

[cclxxxvii] Àìâðîñèé, Expositio Evangelii secundum Lucam VI, 46 (PL 15, 1680B): unusquisque sibi auctor est poenae (öèò. â P V, 928B).

[cclxxxviii] Àâãóñòèí, Îá èñòèííîé ðåëèãèè LIV (PL 34, 168): Qui ergo… male utuntur tanto mentis bono, ut extra eam uisibilia magis appetant… dabuntur eis exteriores tenebrae… Perficietur ergo in eis quod amant, ut ibi eis sit ploratus et stridor dentium. Plures enim sunt qui haec omnia initia simul diligunt… in cogitatione sua nihil aliud quam phantasmata quae de tali uita colligunt amplexari (öèò. â Div. praed. 16, 8, 269-87 (424BC)). Ñð. Îá èñòèííîé ðåëèãèè XX (PL 34, 139): omnis corporea creatura… bonum est infimum… Si autem diligatur ab anima quae negligit Deum… fit poenalis dilectori suo, et eum implicat aerumnis, et pascit fallacibus voluptatibus: quia neque permanent, neque satiant, sed torquent doloribus… deserit amantem species concupita… ut hanc esse primam speciem putet,… ut cum aliquid cogitat, intelligere se credat, umbris illusus phantasmatum. Ñì.: J.-C. Foussard, “Apparence et apparition. La notion de “phantasia” chez Jean Scot”, ed. R. Roques, Jean Scot Érigène et l'histoire de la philosophie..., pp. 337-348.

[cclxxxix] Àâãóñòèí, Î êíèãå Áûòèÿ XI, 21-22 (PL 34, 440): Nec ejus naturam esse significatam quod dictum est, Hoc est initium figmenti Domini, quod fecit ut illudatur ab Angelis ejus: sed vel corpus aerium, quod tali voluntati congruenter aptavit (öèò. â Div. praed. 16, 2, 43-46 (418C)).

[ccxc] Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì XXI, 10 (PL 41, 725): At vero gehenna illa… corporeus ignis erit, et cruciabit corpora damnatorum, aut et hominum et daemonum, solida hominum, aeria daemonum; ñð. XXI, 9. Èîàíí Ñêîòò ãîâîðèò çäåñü, ÷òî ñîãëàñíî Ãðèãîðèþ, îãîíü ïðåèñïîäíåé áåñòåëåñåí, ñð. Moralia XV, 29 (PL 75, 1098Ñ-99B): At contra gehennae ignis, cum sit corporeus, et in se missos reprobos corporaliter exurat… Omnes reprobi, quia ex anima simul et carne peccaverunt, illic in anima pariter et carne cruciantur… Sacra eloquia ardere et exterius et interius reprobos demonstrarent,… ut per ignem crucientur in corpore, et per dolorem ardeant in mente. Õîòÿ, ñð. Moralia XIV, 7 (PL 75, 1044C): Omnis namque impius habet flammam ignis proprii, quem in corde suo ex fervore desideriorum temporalium accendit, dum modo istis, modo illis cupiditatibus aestuat, et cogitationes suas per multiplicia blandimenta saeculi amplius inflammat. Íà îøèáêó Ýðèóãåíû óêàçûâàåò Ïðóäåíöèé Òðóàññêèé (PL 115, 1291B-C): Primo haec tua sententia in eo falsitatis arguitur, quod ignem illum ab Augustino corporeum, a Gregorio incorporeum dici mentitur; nam uterque eum absque contradictione corporeum confitetur.

[ccxci] Àâãóñòèí, Îá èñòèííîé ðåëèãèè XV (PL 34, 134): Quod vero corpus hominis, cum ante peccatum esset in suo genere optimum, post peccatum factum est imbecillosum et morti destinatum, quanquam justa vindicta peccati sit.

[ccxcii] Èîàíí Ñêîòò, Div. praed. 17, 8, 153-61 (429C): ignis, bonus profecto… malum dicatur… quod in eo mali ordinatissime disponantur,… etiam poena… asseritur, quoniam idem mali in eodem criminibus suis… cruciantur. Non ergo ille ignis est poena…, sed qui fuerat praedestinatus ut esset in uniuersitate omnium bonorum, sedes factus est impiorum.

[ccxciii] Div. praed. 17, 7, 135-41 (429AB): sic nimirum ignis ille aeternus, qui praeparatus est diabolo et angelis eius, nullo modo ad hoc creatus, praesertim si quartum mundi elementum sit; probabilius creditur ad uniuersitatis integritatem, quam deus faciendam praeuidit, esse conditus, quam ad urendum apostatam, cui sua superbia sufficeret ad tormentum. Cf. Àâãóñòèí Èðëàíäñêèé, De mirabilibus sacras Scripturae (PL 35, 2153): Quando ergo praeparatus est ille ignis, nisi in perfectione creaturarum omnium? Nisi forte dicamus post sexti diei perfectionem Deum aliquid creasse: quod absit, ne mendacem Scripturam, imo nosmetipsos faciamus.

[ccxciv] Div. praed. 17, 4, 65-68 (427B): Non itaque ille punit qui semetipsos laedentes amaritudinemque suorum criminum in semet ipsis patientes in illis uniuersitatis sedibus honestissime ordinat quibus eos laborare rectissime decet; 17, 8, 152 (429B): [diabolus] in eo [igne aeterno] fuerat ordinandus.

[ccxcv] Div. praed. 17, 8, 149 (429B): Siue itaque ignis ille corporeus, ut ait Augustinus…; 19, 1, 3-6 (436C): de aeterno uero igne… nulli dubitandum corporeum esse, quamuis pro subtilitate naturae incorporeus esse dicatur.

[ccxcvi] Div. praed. 17, 7, 135-38 (429A): ignis ille aeternus… quartum mundi elementum sit; 19, 1, 8-11 (436C): nec facile crediderim alium ignem praeparatum ad puniendum diabolum cum omnibus suis membris, praeter istum ipsum qui est quartum mundi elementum.

[ccxcvii] Div. praed. 17, 7, 125-26 (428D): nulla uniuersitatis parte punitur impius, sed sua propria impietate in se ipso; 17, 8, 158 (429C): non ergo ille ignis est poena…

[ccxcviii] Div. praed. 16, 5, 204-06 (422D-423A) (= Îá èñòèííîé ðåëèãèè XII (PL 34, 132)): Quid est enim dolor qui dicitur corporis, nisi corruptio repentina salutis eius rei quam male utendo anima corruptionibus noxiauit?

[ccxcix] Div. praed. 19, 1, 15-17 (436D): in illo igne, quo resurrectura omnium corpora maxime substantialiter constabunt, merito impietatis suae tormenta patientur aeterna; 19, 3, 48-51 (437C): ita uidelicet ut idem ipse ignis omnibus corporibus fiat gloria, quo damnandis animabus intrinsecus iniquitate propria extrinsecus cumulabitur poena.

[ccc] Èîàíí Ñêîòò, P V, 935C: Si [aeternus ignis ceteraque tormenta] secundum historiam rerumque visibilium proprietatem putantur fore, necessario in aliqua parte mundi sensibilis sensibiliter erunt. Et si ita est, mundus iste aut totus aut aliqua pars ejus reservabitur, in qua damnandi perpetuo damnabuntur. Ac per hoc non solvetur omnino, neque consummabitur, hoc est, in causas suas non reversurus est, quando Deus omnia in omnibus erit.

[ccci] Div. praed. 19, 1, 15-16 (436D-437A): in illo igne, quo resurrectura omnium corpora maxime substantialiter constabunt; 17, 8, 161-62 (429C): In quo procul dubio non minus habitabunt beati quam miseri.

[cccii] Àìâðîñèé, Expositio in Ps. CXVIII 20, 12 (PL 15, 1487B-D): Omnes oportet per ignem probari, quicumque ad paradisum redire desiderant… Omnes oportet transire per flammas, sive ille Joannes Evangelista sit… sive ille sit Petrus, qui claves accepit regni coelorum.

[ccciii] Ñð. Îðèãåí, Homiliae in Jeremiam II (PG 13, 281A); Homiliae in Ps. 36 III, 1, 46-52.

[ccciv] Àëêóèí, De fide 21 (PL 101, 53AD): De igne diei judicii Apostolus ait: “Uniuscujusque opus quale sit, ignis declarabit”. De igne purgatorio hoc eum dixisse non est dubitandum, quem ignem aliter impii sentient, aliter sancti, aliter justi. Impii siquidem de illius ignis cruciatu ad perpetuas ignium flammas detrudentur. Sancti vero, qui sine omni peccatorum macula in corporibus suis resurgent…, tanta facilitate illum pervolabunt ignem, quanta integritate fidei, et dilectionis Christi in hac vita custodierunt praecepta, eritque illis ille ignis diei judicii, sicut tribus pueris caminus Babyloniae fornacis fuerat… Sunt ergo quidam justi minutis quibusdam peccatis obnoxii… quae illius ignis ardore purgantur, a quibus mundati, aeternae felicitatis digni efficientur gloria.

[cccv] Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì XXI, 10 (PL 41, 724): Idem quippe ignis erit supplicio scilicet hominum attributus et daemonum.

[cccvi] Ãðèãîðèé Âåëèêèé, Moralia IX, 66 (PL 75, 916AB): Et quamvis angelorum atque hominum longe sit natura dissimilis, una tamen poena implicat quos unus in crimine reatus ligat.

[cccvii] Ãðèãîðèé Âåëèêèé, Äèàëîãè IV, 43 (PL 77, 401BC): Unus quidem est gehennae ignis, sed non uno modo omnes cruciat peccatores. Uniuscujusque etenim quantum exigit culpa, tanta illic sentitur poena. Nam sicut in hoc mundo sub uno sole multi consistunt, nec tamen ejusdem solis ardorem aequaliter sentiunt, quia alius plus aestuat, atque alius minus; ita illic in uno igne non unus est modus incendii; quia quod hic diversitas corporum, hoc illic agit diversitas peccatorum, ut et ignem non dissimilem habeant, et tamen eosdem singulos dissimiliter exurat.

[cccviii] P IV, 5083-93 (858AB): Nam et in hac uita… et in altera post mortem corporis (hoc est solutionem eius reditumque in quattuor mundi elimenta…) usque ad finem mundi corporumque resurrectionem diemque iudicii, purgari animas posse credimus… Nam post finem rerum sensibilium nullum purgationis actum legimus fore, post reditum naturae in pristinam puritatem. Et fortassis hoc significat quod dictum est: “donec conuertaris in terram de qua sumptus es”. Ïîñëå ñìåðòè è äî Ñóäíîãî äíÿ äóøà áåñòåëåñíà: P V, 915C: [Deus] sinat spiritus corruptilibus corporibus gravatos ab eis deficere ad tempus…. Quod enim eis congenitum est in hunc mundum, non possunt semper deserere, sed quandoque finito mundo recipient.

[cccix] Öèöåðîí, Òóñêóëàíñêèå áåñåäû I, 71: in animi autem cognitione dubitare non possumus, nisi plane in physicis plumbei sumus.

[cccx] P III, 3789-90 (710C); 4357-59 (724A). Ñð. Ôèëîí Àëåêñàíäðèéñêèé, Î õåðóâèìàõ 4: “Àâðàì, âîçâûøåííûé (metšwroj) îòåö, áûë ïðèâåðæåí âûñîêîé (met£rsion) ôèëîñîôèè ïðîèñõîäÿùåãî â âîçäóõå è âîçâûøåííîé (metšwron) ôèëîñîôèè ñóùåñòâóþùåãî â íåáå, êîòîðóþ ìàòåìàòèêà âûäåëÿåò â êà÷åñòâå îñíîâíîãî âèäà ôèñèîëîãèè (fusiolog…aj)” (ïåð. Å.Ä. Ìàòóñîâîé); Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêèé, Ñòðîìàòû V, 1, 8: “Áóäó÷è ïðèâåðæåí âûñîêîé ôèëîñîôèè ïðîèñõîäÿùåãî â âîçäóõå è âîçâûøåííîé ôèëîñîôèè äâèæóùåãîñÿ â íåáå, îí çâàëñÿ Àâðàìîì, ÷òî èñòîëêîâûâåòñÿ êàê “âîçâûøåííûé îòåö”. Íî îäíàæäû… äîéäÿ äî ïîçíàíèÿ Áîãà,… îí èç ôèñèîëîãà (fusiolÒgou) äåëàåòñÿ ìóäðåöîì (sofÕj) è äðóãîì Áîæèèì (filÒqeoj).

[cccxi] Àëäõåëüì, Ïèñüìî ê Õèôðèòó (Heahfrith) (PL 89, 93D): non solum artes grammaticas atque geometricas bis ternasque omissas physicae artis machinas; cð. ôðàçó èç åãî æå De virginitate (PL 89, 133C), êîòîðàÿ ðàçúÿñíÿåò, ÷òî çíà÷èò “ôèçèêà”: consummatis grammaticorum studiis, et philosophorum disciplinis, quae VII speciebus dirimuntur, id est, arithmetica, geometrica, musica, astronomia, astrologia, mechanica, medicina…

[cccxii] P III, 3367-69 (700B): Physica siquidem substantiales naturae rationes, ethica uero rationabiles ipsius uel irrationabiles motus considerat.

[cccxiii] M. Smyth, “The Physical World in Seventh-Century Hiberno-Latin Texts”, Peritia 5 (1986), p. 233 [201-234].

[cccxiv] Ñì. ãëàâû Î êíèãå Áûòèÿ III, 9-10, êîòîðûå ñóòü õðèñòèàíèçèðîâàííûé âàðèàíò theologia naturalis Âàððîíà, êàê îíà èçëîæåíà â Î ãðàäå Áîæèåì VII, 6. Î âëèÿíèè Î êíèãå Áûòèÿ íà ìûñëü Èîàííà ñì. J.J. O’Meara, “Eriugena’s Use of Augustine’s De Genesi ad litteram in the Periphyseon”, Studies in Augustine and Eriugena, ed. Th. Halton (Washington, D.C.: The Catholic University of America Press, 1992), pp. 269-286.

[cccxv] M.C. Diaz Y Diaz, Liber de ordine creaturarum. Un anónimo irlandés del siglo VII. Monografias de la universidad de Santiago de Compostela 10 (Salamanca: Santiago de Compostela, 1972). Íèæå –êàê De ordine.

[cccxvi] De ordine VI, 5, 37-38: illud spatium primitus angelis qui lapsi sunt cum suo principe adserunt ad habitandum fuisse destinatum; VI, 6, 42-44: hunc locum… paradisum caelestem scriptura pronuntiat.

[cccxvii] òàì æå, VI, 9, 71-74: humano generi eundem locum animarum sanctarum interim quieti, dum resurrectionem expectant futuram idem putatores opinantur, quem etiam caelestem paradisum autumant esse nominatum.

[cccxviii] òàì æå, De ordine VI, 7, 51-58: angelos, qui in superiore etiam aeris ipsius puriore spatio pecasse putantur, in inferiorem et ipsi aeris huius obscurioris et turbulentiorem locum deturbati de superni et puri aeris suaeque dignitatis fellicissima sede…; dum aerea corpora habent et in aere nunc commorantur, non inconuenienter aestimantur etiam priorem suae beatitudinis sedem in aere sed puriore et subtiliore pridem habuisse; VI, 8, 52-53: [Satana] deiectus, in inferioris spatii, hoc est nebulosi ac brumosi aeris huius, infelicem ac miseram habitationem destinatus est.

[cccxix] òàì æå, XIII, 1, 1-3: sunt quaedam crimina quae igne iudicii purgari possunt, quaedam uero aeterni ignis poena complectenda sunt.

[cccxx] òàì æå, XIII, 7, 47-49: De illius autem aeterni ignis loco, id est inferni ergastulo, multi dixerunt ut corporalis locus sit, ubi peccatorum corpora cruciabuntur.

[cccxxi] òàì æå, XIII, 8, 61-63: perspicue patet hunc locum qualemcumque sub terra esse, qui infernus inferior et terra obliuionis uocitatur.

[cccxxii] Áåäà, De natura rerum 25 - De aere (PL 90, 244A-246A): Aer est omne quod… vitalem hunc spiritum fundit, infra lunam… Ubi etiam potestates aereae superna sede deturbatae cum tormento diem judicii durius tunc damnandae praestolantur. Ex quo hominibus apparentes, aerea sibi corpora meritis similia sumunt. Nam supra lunam, quae aeris aetherisque confinio currit, omnia pura ac diurnae lucis sunt plena… Sed et ipse aliquando coelum vocatur; unde et Petrus ait coelos in diluvio periisse, cum aer turbulentus esset conversus in undas. Et coeli coelorum dicuntur siderei coeli istorum aereorum, tanquam superiores inferiorum.

[cccxxiii] Ëàòèíñêèé òåêñò, àíãë. ïåð. è êîììåíòàðèé ñì. Iona. The Earliest Poetry of a Caltic Monastery, eds. T.O. Clancy, G. M«rkus (Edinburgh: Edinburgh University Press, 1997), pp. 46-47 [39-68].

[cccxxiv] Õðàáàí Ìàâð, De fide catholica rhythmo carmen compositum (PL 112, 1609A-21A). Î ïëàãèàòå Õðàáàíà ñì. F.J.E. Raby, A History of Christian-Latin Poetry, 2nd ed. (Oxford: Clarendon Press, 1953), pp. 179-183.

[cccxxv] Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì XX, 24 (PL 41, 697-698): illi coeli… perituri, quos dixit [Petrus] repositos igni reservandos; et ea elementa accipi arsura, quae in hac ima mundi parte subsistunt procellosa et turbulenta…, salvis illis superioribus, et in sua integritate manentibus, in quorum firmamento sunt sidera constituta… soli coeli infimi sint perituri; quemadmodum in apostolica illa Epistola a toto pars accipitur, quod diluvio perisse dictus est mundus, quamvis sola ejus cum suis coelis pars ima perierit; ibid. XX, 18 (684): Nam et illo tempore perisse dixit, qui tunc erat, mundum: nec solum orbem terrae, verum etiam coelos, quos utique istos aerios intelligimus, quorum locum ac spatium tunc aqua crescendo superaverat. Ergo totus, aut pene totus aer iste ventosus (quod coelum vel potius coelos vocat, sed istos utique imos, non illos supremos, ubi sol, et luna, et sidera constituta sunt), conversus fuerat in humidam qualitatem.

[cccxxvi] Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì XX, 18 (PL 41, 684-685): si post factum judicium mundus iste ardebit…, eo ipso tempore conflagrationis ejus ubi erunt sancti, quum eos habentes corpora in aliquo corporali loco esse necesse sit. Possumus respondere, futuros eos esse in superioribus partibus, quo ita non ascendet flamma illius incendii, quemadmodum nec unda diluvii. Talia quippe illis inerunt corpora, ut illic sint, ubi esse voluerint. Sed nec ignem conflagrationis illius pertimescent immortales atque incorruptibiles facti: sicut virorum trium corruptibilia corpora atque mortalia, in camino ardenti vivere illaesa potuerunt (Dan 3:24).

[cccxxvii] Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì XX, 16 – De coelo novo et terra nova (PL 41, 682): Illa… conflagratione mundana elementorum corruptibilium qualitates, quae corporibus nostris corruptibilibus congruebant, ardendo penitus interibunt; atque ipsa substantia eas qualitates habebit, quae corporibus immortalibus mirabili mutatione conveniant: ut scilicet mundus in melius innovatus, apte accommodetur hominibus etiam carne in melius innovatis.

[cccxxviii] Ìû çíàåì î îá ýòîì îò Ïðóäåíöèÿ Òðóàññêîãî, ñì. íèæå ïðèì. 110.

[cccxxix] Áåäà, De temporum ratione 70 – De die judicii (PL 90, 575A-576D): Non ergo firmamentum caeli, in quo sidera fixa circumeunt, non caelum aetherium… sed caelum hoc aerium, id est terrae proximum…, quod aqua quondam diluuii deletis terrestribus transcendendo perdidit, hoc ignis extremi iudicii eiusdem mensurae spatio procrescens occupando disperdet… Nunc autem caelum quidem aereum igni marcescet, sidereum manebit inlesum…. Cum descendente domino ad iudicium in ictu oculi fuerit omnium resurrectio celebrata mortuorum… Vtrum autem et reprobi tunc sublimius a terra leuentur obuiam iudici uenturo, an meritis peccatorum ita praegrauentur ut quamuis inmortalia corpora habentes ad altiora nequeant eleuari et praesidente ad iudicandum domino sancti in sublimi a dextris eius, ipsi autem in inferioribus adsistant a sinistris, tunc potius apparebit… [Iniustos] utpote in terra positos igni circumdatos iudicis exspectare sententiam… Raptis ad uocem tubae obuiam domino in aera perfectis seruis illius conflagratio mundana non noceat. Cf. Bede, Commentarii in Pentateuchum (PL 91, 198BD); Super epistolas Catholicas (PL 93, 82AD). Cf. Àâãóñòèí Èðëàíäñêèé, De mirabilibus sanctae Scripturae III, 8 (PL 35, 2197): resurrectionis corpora in tantum levigabuntur, ut non solum crassa aqua, sed etiam nubibus et aere sustineantur, ut Apostolus ait, “Rapiemur ad occurrendum Christo in aera” (1 Thes 4:16).

[cccxxx] Áåäà, Super epistolas Catholicas (PL 93, 82BD): “Elementa vero calore solventur”. Quatuor sunt elementa, quibus mundus iste consistit: ignis, aer, aqua, et terra, quae cuncta ignis ille maximus absumet. Nec tamen cuncta in tantum consumet, ut funditus non sint, sed duo in tantum consumet, duo vero in meliorem restituet faciem. Unde in sequentibus dicitur: Novos vero coelos et novam terram. Non dixit alios coelos et aliam terram, sed veteres et antiquos in melius commutandos… Praeteriit enim figura hujus mundi, non substantia, sicut et carnis nostrae non substantia perit, sed figura immutabitur, quando quod seminatur corpus animale, surget corpus spirituale (I Cor. XV).

[cccxxxi] Altus Prosator, p. 50-52. Cð. Õðàáàí Ìàâð, De fide catholica (PL 112, 1618D: Tuba primi archangeli…/ Surget homo a tellure…/ Animabus aetralibus / Eisdem obuiantibus, / Certant sancti cum munere / Christo Regi occurrere; 1619CD: Zelus ignis furibundus / Consumet aduersarios, / Nolentes Christum credere / Deo a Patre uenisse, / Retro ruunt perpetui / In ignis flammas impii. / Ubi habentur tenebrae / Vermes et dirae bestiae, / Ubi ignis sulphureus / Ardet flammis edacibus, / Ubi rugitus hominum, / Fletus et stridor dentium etc.

[cccxxxii] Ñð. Ãðèãîðèé Íèññêèé, Îá óñòðîåíèè ÷åëîâåêà XXII: “êîãäà ìû óñëûøèì òðóáó âîñêðåñåíèÿ, êîòîðàÿ ïðîáóæäàåò óìåðøåå è îñòàâøèõñÿ â æèçíè ìãíîâåííî ïðåëàãàåò â íåòëåíèå ïî ïîäîáèþ òåõ, êòî èçìåíÿåòñÿ âîñêðåñåíèåì… òÿæåñòü ïëîòè áîëüøå íå áóäåò åå ïðèòÿãèâàòü âíèç, è áðåìÿ íå áóäåò åå óäåðæèâàòü íà çåìëå, íî, âîñïàðèâ â âîçäóõ, îíà ïîëåòèò: âîñõèùåíû áóäåì íà îáëàêàõ â ñðåòåíèå Ãîñïîäó íà âîçäóõå, è òàê âñåãäà ñ Ãîñïîäîì áóäåì (1 Ôåñ 4:17)” (ïåð. Â.Ì. Ëóðüå).

[cccxxxiii] Cf. Altus prosator, B: Bonos creavit angelos ordines et archangelos / principatum añ sedium potestatum virtutium

[cccxxxiv] P V, 971A: Et haec est ratio, quae nullum locum sensibilem et corporalem in natura rerum inferno permittit, vanasque opiniones eorum destruit, qui infernum vel sub terris, vel terrarum in gremio, vel alicubi circa terram fallacibus suis cogitationibus autumant, ignorantes, quod ipsa terra, subtus quam, vel intra quam infernum constituunt, penitus sit peritura. Si autem terra peribit, profecto nihil sub ipsa et in ipsa, quod inferni vocabulo dignum sit, relinquetur, ac per hoc nullus locus intra sensibilem corporalemque creaturam inferno datur, neque aeterno igni, in quo impii ardebunt…De inferno, deque ejus tormentis satis est actum. Nam luculentissime suasum est, non esse eum substantialiter in natura visibilium et invisibilium, quoniam neque corpus est, neque spiritus,sed justissima damnatio pravae et illicitae cupiditatis abutentium naturae bono, hoc est liberae uoluntatis arbitrio…

[cccxxxv] Div. praed. 19, 2, 18-22 (437A): corpora sanctorum in aetheream mutabuntur qualitatem…, impiorum uero corpora in aeream qualitatem transitura.

[cccxxxvi] P II, 1532-36 (575A): Quod enim post resurrectionem omnium generaliter de omnibus hominibus dominus dicit: “Erunt sicut angeli Dei in caelo” non de condignitate naturae… intelligendum arbitror. Primam nanque hominis conditionem ante peccatum in paradiso, hoc est in caelesti beatitudine, aequalem angelis ac ueluti connaturalem fuisse, non incongruum credere (ÿ ïîëàãàþ, íàì ñëåäóåò äîâåðÿòü ÷òåíèþ, êîòîðîå äàåò versio III Ïåðèôþñåîí â èçäàíèè Ý. Æåíî.  ýòîì âàðèàíòå “non” áûëî âû÷èùåíî â ìàíóñêðèïòå ðóêîé i2, òî åñòü ïîìîùíèêîì Ýðèóãåíû). Ñð. P V, 994A: Inest siquidem unicuique hominum occulta corporis sui ratio, in quam resurrectionis tempore hoc terrenum mortaleque mutabitur, et in qua angelicis corporibus assimilabitur, quando homines aequales angelis erunt; P V, 1005D: nullus angelicus ordo est, cui humana natura post restaurationem suam juxta intelligibiles gradus non interseratur; P IV, 780A: angelicam essentiam in humana, et humanam in angelica constitutam… Tanta quippe humanae naturae et angelicae societas fuerat – et fieret, si primus homo non peccaret – ut utraque unum efficeretur. Quod etiam in summis hominibusfieri incipit (cf. 723C); à òàêæå P III, 4787 (733B): Intelligit [homo] quidem ut angelus; P V, 1005A: homo adolescentior filius dicitur, angelus vero major aetate.

[cccxxxvii] Îá àíòè÷íûõ òåîðèÿõ ýôèðà ñì. â ýòîì ñáîðíèêå ñòàòüþ Ñ.Â. Ìåñÿö “Äèñêóññèè îá ýôèðå â Àíòè÷íîñòè”.

[cccxxxviii] Îíè íå íàçâàíû, íî ýòî, âèäèìî, âûñøèå èç äåìîíîâ, ïîñêîëüêó ñêàçàíî, ÷òî îíè ïðîçðà÷íû, ñîñòðàäàþò ëþäÿì, è ýòèì îòëè÷àþòñÿ îò áåññòðàñòíûõ áîãîâ (984e-985a).

[cccxxxix] Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêèé, Ñòðîìàòû IV, 26; Òåðòóëëèàí, Î äóøå 54 (PL 2, 742AB); Îðèãåí (â ïåðåâîäå Èåðîíèìà): Homiliae in Ezechielem IV (PL 25, 721BC); Èåðîíèì, In Epistolam ad Ephesios I (PL 26, 466A), III (PL 26, 546BC); Èîàíí Êàññèàí, Collatio 8, 12 (PL 49, 740-1); Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì VIII, 22; Epist. 102 (PL 33, 378), Sermones de tempore 222 (PL 38, 1091);ÁåäàÄîñòî÷òèìûé, Hexaemeron I (PL 91, 26CD), De natura rerum 25 (PL 90, 244A-246A).

[cccxl] Èîàíí Ñêîòò, P II, 549C: Inferior enim pars a terra usque ad lunam aer dicitur (hoc est spiritus), superior uero… aether (id est purus spiritus). Äëÿ Ýðèóãåíû òåëà â ñîáñòâåííîì ñìûñëå – ýòî âîäà è çåìëÿ, ñð. P III, 695B: omnia ista corpora ex catholicis elementis composita, maxime etiam terrena et aquatica…, nil aliud in eis inuenitur praeter corpus omnino et corporeum.

[cccxli] Ñð. P V, 948AB: humanam naturam in regeneratione ejus… omnino in spiritum conuersa, diuersarum tamen qualitatum capacem fore… Ut enim aer iste, ex quo similitudinem quandam humanitatis accepimus, aethereos desuper splendores, deorsum uero concretas ex terra et aqua recipit fumigationes; V, 947B: spiritualis natura aeris; 947C: aer enim dicitur, id est spiritus, ideoque simplex ac spirituale corpus a physicis uocatur; 947A: ipse autem aer in omnibus suae semper subtilitatis et serenitatis immobilem custodit qualitatem.

[cccxlii] P V, 987AB. Ñð. P V, 951A; 952C.

[cccxliii] Î âåñüìà ñõîæèõ ïðåäñòàâëåíèÿõ î âçàèìîïðåâðàùåíèè êà÷åñòâ è ýëåìåíòîâ ó Îðèãåíà ñì. D.G. Bostock, “Quality and Corporeity in Origen”, Origeniana secunda, eds. H. Crouzel, A. Quacquarelli (Roma: Edizioni dell’Ateneo, 1980), pp. 323-337.

[cccxliv] Div. praed. 19, 1, 6-8 (436C): incorporeus… solemus dicere aethereum spiritum, cum quarta pars sit corporalis creaturae.

[cccxlv] Div. praed. 19, 3, 33 (437B): suprema omnium corporum qualitas, quae est aetherea. Î òàêîì æå ïîíèìàíèè ýôèðà Îðèãåíîì ñì. H. Crouzel, “La doctrine orig¾nienne du corps ressuscit¾”, Bulletin de Littérature Ecclésiastique 81 (Toulouse, 1980), pp. 191-95 [repr. in H. Crouzel, Les fins dernières selon Origène. Collected Studies Series 320 (Aldershot : Variorum, 1990), ch. VI; L.R. Hennessey, “A Philosophical Issue in Origen’s Eschatology: The Three Senses of Incorporality”, Origeniana quinta, ed. R.J. Daly (Leuven: University Press, Peeters, 1992), p. 377: “The ether is not another boby – besides earth, water, air, and fire – but another state into which a corporeal body can change itself. The ether is a quality, but not a body”; D.G. Bostock, “Quality and Corporeity in Origen”, p. 332: “when Origen speaks of that bodily substance attaining an ethereal condition (statum), he appears to subordinate the simple concept of ‘body’ to the concept of ‘state’”.

[cccxlvi] Èîàíí Ñêîòò, Div. praed. 19, 2, 19-21 (437A): aetheream… qualitatem, quae ab alia qualitate consumi non potest, cum inferiorum corporum qualitates in se mutare possit; 19, 3, 34-36 (437B): aetherea [qualitas] inferiores qualitates et intra se ambiendo coartat et in se, prout lex naturarum sinit, commouere non desinat.

[cccxlvii] Div. praed. 19, 2, 30-32 (437B): Ignea quippe qualitas superior naturali vi inferiorum elementorum qualitates in se transfundere semper appetit naturali motu, quasi quoddam sui alimentum.

[cccxlviii] òàì æå, 19, 2, 25-29 (437A-B): Miro atque ineffabili naturarum modo peragitur, occulto tamen iustoque iudicio, ut, quod elementa mundi inter se quasi quodam naturalis amoris uinculo complexa inseparabiliterque conjuncta ordinatissimo motu appetunt, ueritatem odientibus uertatur in supplicium.

[cccxlix] òàì æå, 19, 3, 36-38 (437B): naturarum intra se mirabile perficitur gaudium, malarum uero uoluntatum ineffabile tormentum; 19, 3, 45-48 (437C): superioris ignis corporei cum inferioris aeris corporibus qualitate colluctante, naturali ui seruata, infelicium animarum intentio de corporibus suis aeternas patiatur aerumnas.

[cccl] òàì æå, 19, 3, 38-45 (437B-C): Proinde impiorum omnium, angelorum uidelicet hominumque peruersorum, corpora ita sunt supplicia ignis aeterni perpessura ut, integritate eorum substantiae nullo modo peritura… excepta beatitudine qua priuabuntur quae non est ex natura sed ex gratia.

[cccli] Àâãóñòèí, Î êíèãå Áûòèÿ III, 9-10 (PL 34, 284-285): Nec ignoro, ita quosdam philosophos sua cujusque elementi distribuisse animalia, ut … dicerent… aeria… animalia daemones esse; coelestia, deos;… Quapropter, etsi daemones aeria sunt animalia, quoniam corporum aeriorum natura uigent; et propterea morte non dissoluuntur; quia praeualet in eis elementum, quod ad faciendum quam ad patiendum est aptius; duobus subterpositis, aqua scilicet et terra, uno autem superposito, id est igne sidereo: distribuuntur enim elementa ad patiendum duo, humor et humus; ad faciendum autem alia duo, aer et ignis… Aer autem a confinio luminosi coeli usque ad aquarum fluida et nuda terrarum peruenit… Superior uero pars aeris, propter puram tranquillitatem, coelo… conjungitur… In qua fortassis parte si fuerunt ante transgressionem suam transgressores angeli cum principe suo, nunc diabolo, tunc archangelo…, non mirum si post peccatum in istam sunt detrusi caliginem; ubi tamen et aer sit, et humore tenui contexatur, qui commotus uentos, et uehementius concitatus etiam ignes et tonitrua, et contractus nubila, et conspissatus pluuiam, et congelantibus nubilis niuem, et turbulentius congelantibus densioribus nubilis grandinem, et distentus serenum facit, occultis imperiis et opere Dei, a summis ad infima uniuersa quae creauit administrantis… Si autem transgressores illi antequam transgrederentur, coelestia corpora gerebant, neque hoc mirum est, si conuersa sunt ex poena in aeriam qualitatem, ut jam possint ab igne, id est ab elemento naturae superioris aliquid pati: nec aeris saltem spatia superiora atque puriora, sed ista caliginosa tenere permissi sunt, qui eis pro suo genere quidam quasi carcer est, usque ad tempus judicii. Ñð. Íåìåñèé, Îá óñòðîåíèè ÷åëîâåêà V, 126 (PG 40, 625B): “Ñòîèêè ãîâîðÿò, ÷òî èç ñòèõèé îäíè äåÿòåëüíû, äðóãèå ñòðàäàòåëüíû: ê ïåðâûì îíè îòíîñÿò âîçäóõ è îãîíü, êî âòîðûì – çåìëþ è âîäó” (ïåð. Ô. Âëàäèìèðñêîãî).

[ccclii] Î Ñóäíîì äíå: Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì XX, 24 (PL 41, 697-98): aer iste uentosus… conuersus fuerat in humidam qualitatem; Áåäà, De natura rerum 25 (PL 90, 246A): aer turbulentus esset conuersus in undas; Áåäà, Commentarii in Pentateuchum (PL 91, 198BD): in aquarum natura pinguiore hujus aeris qualitate conuersa…; î òåëàõ ëþäåé è àíãåëîâ: Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì XX, 16 (PL 41, 682): ipsa [nostra] substantia eas qualitates habebit, quae corporibus immortalibus mirabili mutatione conueniant; Àâãóñòèí, Î êíèãå Áûòèÿ III, 9-10 (PL 34, 283-85): coelestia corpora… conuersa sunt ex poena in aeriam qualitatem, ut jam possint ab igne, id est ab elemento naturae superioris aliquid pati; Èîàíí Ñêîòò, Div. praed. 19, 2, 18-22 (437A): corpora sanctorum in aetheream mutabuntur qualitatem…, impiorum uero corpora in aeream qualitatem transitura; P V, 948A: humanam naturam… in spiritum conuersa; îá ýëåìåíòàõ: Èîàíí Ñêîòò, Div. praed. 19, 2, 19-21 (437A): aetheream… qualitatem… inferiorum corporum qualitates in se mutare possit; 19, 2, 30-32 (437B): Ignea quippe qualitas superior naturali ui inferiorum elementorum qualitates in se transfundere semper appetit naturali motu, quasi quoddam sui alimentum; P III, <20> 140-41 (696B) (i1 vers. I-II): In diluuio aer uersus est in aquam, iterumque reuersa est aqua in aera; Div. praed. 19, 3, 34-36 (437A): qualitas, quae est aetherea, inferiores qualitates… in se… commouere non desinat.

[cccliii] Èîàíí Ñêîòò, P III, <20> 140-41 (696B) (i1 vers. I-II): In diluuio aer uersus est in aquam, iterumque reuersa est aqua in aera; P III, 3881-82 (712D): multi philosophorum, teste sancto Augustino, affirmant ignem et aera agere, aquam uero et terram pati. Cf. Origen, Î íà÷àëàõ IV, 4, 6, (33), 236-238: ignem, aerem, aquam terramque mutari in semet ipsa inuicem ac resolui aliud in aliud elementum mutua quadam consanguinatione docuimus.

[cccliv] M. Smyth, “The Physical World in Seventh-Century Hiberno-Latin Texts”, Peritia 5 (1986), p. 215.

[ccclv] De miraculibus sacrae scripturae I, 11 (PL 35, 2161-62). D. Ó Cróinín, Early Medieval Ireland 400-1200 (London, New York: Longman, 1995), pp. 187-188.

[ccclvi] Ñì. îáúÿñíåíèå ïðåâðàùåíèÿ âîäû â âèíî De miraculibus sacrae scripturae I, 18 (2164-65) è îáñóæäåíèå ñâîéñòâ ýëåìåíòîâ â II, 31 (2189-90).

[ccclvii] Cf. Îðèãåí, Î íà÷àëàõ I, 8, 4, 146-149: animae hominum, ex quibus per profectum etiam in illum angelorum ordinem quosdam uidemus assumi, illos uidelicet, qui filii dei facti fuerint uel filii resurrectionis; Com. in Matth. XVII, 30, 51-59: æj oƒ ™n tù oÙranù ¥ggeloi g…nontai oƒ

kataxioÚmenoi tÁj ™k nekrîn ¢nast£sewj, ¢ll¦ kaˆ kat¦ tÕ metaschmatizÒmena

aÙtîn t¦ sèmata “tÁj tapeinèsewj” g…nesqai toiaàta, Ðpo‹£ ™sti t¦ tîn ¢ggšlwn

sèmata, a„qšria kaˆ aÙgoeidj fîj. Ñð. Èåðîíèì, Ad Avitum Ep. 124, 4 (PL 22, 1063): ad extremum sermone latissimo disputauit, angelum, siue animam, aut certe daemonem, quos unius adserit esse naturae, sed diuersarum uoluntatum, pro magnitudine neglegentiae et stultitiae iumentum posse fieri (íî ñð. åãî Contra Joannem Hierosolymitanum 17 (PL 23, 369A): Nec Origenes umquam dixit ex angelis animas fieri, cum ipsos Angelos nomen esse officii doceat, non naturae); Áåäà, In Evangelium S. Marci I (PL 92, 134D): Angelus uocatur Joannes, non naturae societate juxta haeresim Origenis, sed officii dignitate.

[ccclviii] Àâãóñòèí, Î êíèãå Áûòèÿ VII, 23 (PL 34, 368): angelicum spiritum quasi parentem esse animae humanae…: ut corporum quidem humanorum parentes homines sint, animarum autem Angeli, creator vero et animarum et corporum Deus sed corporum ex hominibus, animarum ex Angelis; aut prioris corporis ex terra, et prioris animae ex angelica natura; òàì æå, X, 5 (411): Quod ergo ex Angelis, tanquam parentibus Deus creet animas, nulla mihi de canonicis Libris occurrit auctoritas. À ñîãëàñíî Ãðèãîðèþ Âåëèêîìó ïðèðîäà àíãåëîâ è ëþäåé ñèëüíî ðàçíèòñÿ: Moralia IX, 66 (PL 75, 916A-B): angelorum atque hominum longe sit natura dissimilis.

[ccclix] Èîàíí Ñêîòò, Glosae Martiani 13, 5-18 (Jeauneau, p. 130, 15-19): Et quoniam [platonici] extra mundum nihil putabant esse, ad eosdem planetarum meatus per quos animas ad corpora lapsas machinabantur easdem redire putabant, pristinam veluti naturae sedem reperientes. Cð. Àâãóñòèí, Sermo 240, 4, 4 (PL 38, 1132): Philosophi saeculi hius… dixerunt, animas hominum male viventium…, cum exierint de corporibus, rursus continuo revolvi ad alia corpora, et poenas hic luere…, eas vero animas quae bene vixerunt, cum exierint de corporibus, ire ad superna caelorum, requiescere ibi in stellis et luminibus istis conspicuis, vel quibuscumque caelestibus abditisque secretis, oblivisci omnium praeteritorum malorum, et rursus delectari redire ad corpora, et venire iterum ad ista patienda; Sermo 241, 4, 4 (PL 38, 1135). Îá èçëîæåíèè ó÷åíèÿ î ïåðåñåëåíèè äóø Àâãóñòèíîì ñì. J. P¾pin, Théologie cosmique et théologie chrétienne (Paris : Presses universitaires de France, 1964), pp. 434-41.

[ccclx] Ñð. Áåäà, De natura rerum 8 (PL 90, 201A-202A): Aquas, firmamento impositas, coelis quidem spiritualibus humiliores, sed tamen omni creatura corporali superiores…

[ccclxi] Ïðóäåíöèé, De praedestinatione contra Joannem Scotum cognomento Erigenam (äàëåå – De praedestinatione) 17 (PL 115, 1294D-95A): Quo etiam beatum Paulum raptum sanctus Ambrosius (in II ad Cor. XII, 2) intelligit dicens: [Quia ultra omnia mundi sidera raptus intelligitur, et ideo magnificum et mirabile est quod narrat. Significat enim supra firmamentum in tertium numero coelum de spiritalibus coelisraptum semetipsum].

[ccclxii] Ïðóäåíöèé, De praedestinatione. Praefatio (PL 115, 1009C-11B): …Pater beatissime, misisti mihi quamdam schedulam decem et nouem capitula continentem ex libro cuiusdam Scoti selecta, a nostro, ut ais, se quodammodo intellectu diuertentia, rogans et monens ut quaecunque in eis a uero exorbitantia comperissem, unicuique de libris euangelicis et catholicorum doctorum auctoritatibus deuianti capitulo congrua depromerem abunde responsa. Quibus decursis solliciteque perspectis, reperi in eis Pelagianae uenena perfidiae, et aliquoties Origenis amentiam, Collyrianorumque haereticorum furiositatem… Animatus itaque meritis rogantis, orationumque instantissima puritate scribentis, uisum est librum eumdem, si qua forte inueniri posset, diligenti curiositate perquirere…, quo… ut optaueram assecuto, deprehendi quantum diuinitus inspiratus potui…”. Àíãë. ïåðåâîä îòðûâêîâ èç òðêòàòà Ïðóäåíöèÿ, â êîòîðûõ ëè÷íî çàòðàãèâàåòñÿ Ýðèóãåíà ñì. â: M. Brennan, “Materials for the Biography of John Scottus Eriugena”, Studi Medievali 27, 1 (1986), p. 424.

[ccclxiii] Äæ. Êîíòðåíè ñêëîíÿåòñÿ ê áîëåå ðàííåé äàòå – 843 èëè 844 ãã., ñì. åãî Ââåäåíèå â: J.J. Contreni, P.P. œ N¾ill (eds.), Glossae divinae historiae. The Biblical Glosses of John Scottus Eriugena (Firenze: SISMEL, Edizioni del Galluzzo, 1997), pp. 77.

[ccclxiv] Ïðóäåíöèé, Op. cit. (PL 115, 1012D-1013A): te familiarius amplectebar, peculiarius diligebam.

[ccclxv] Î òðàêòàòå Ïðóäåíöèÿ: D. Ganz, “The Debate on Predestination”, Charles the Bald: Court and Kingdom, 2nd, rev. ed., eds. M.T. Gibson, J.L. Nelson (Aldershot: Variorum, 1990), pp. 293-294; J. Marenbon, “John Scottus and Carolingian Theology: from the De Praedestinatione, its Background and its Critics, to the Periphyseon”, ibid., pp. 311-14.

[ccclxvi] H. Liebeschütz (“The Place of the Martianus Glossae…”, p. 52) çàìå÷àåò: “Origen, whom the bishop mentioned in the inroduction of his book, does not seem to have come to his mind in this context”.

[ccclxvii] Ïðóäåíöèé, De praedestinatione 17 (PL 115, 1293C-94C): (1) Memini siquidem me olim, quod etiam passim jam rumor aspersit, te ipso narrante audisse, quod ultra hoc uisibile coelum, quod firmamentum Scriptura nuncupat, quodque Apostolus uelamen tabernaculi, quod erat oppansum ante oraculum, interpretatur (cf. 2 Cor 3:15), nihil esse, et infra terram nihilominus nihil esse; sed in hac quasi domo coeli et terrae ambitus contineri omnia, (2) esseque quem infernum dicimus a terra usque ad lunam, et deinde (3) paradisum uel regnumsanctorum usque ad firmamentum, ibique tam angelos sanctos, quam sanctorum animas, et ipsum Dominum nostrum Jesum Christum corpore commorari: cum consulta Veritas atque auctoritas catholicae fidei aliud praedicet… (4) Nam ille tuus Capella, exceptis aliis, uel maxime te in hunc labyrinthum induxisse creditur… (5) cum legeres Augustini De Ciuitate Dei’inuenisti eum posuisse ac destruxisse quaedam ex libris Varronis: “Dicit ergo idem Varro, adhuc de naturali theologia praeloquens mundumdiuidi in duas partes…”. Îá ýòîì ïàðàãðàôå ñì. H. Liebeschütz, “The Place of the Martianus Glossae… ”, p. 52; J. Préaux, “Jean Scot et Martin de Laon en face du ‘De nuptiis’ de Martianus Capella”, Jean Scot Érigène et l'histoire de la philosophie, ed. R. Roques, p. 166; G.C. Schrimpf, “Johannes Scottus Eriugena und die Rezeption des Martianus Capella im karolingischen Bildungswesen”, Eriugena: Stidien ze seinen Quellen, ed. W. Beierwaltes (Heidelberg: Carl Winter ¥niversit¬tsverlag, 1980), pp. 135-48; D. Moran, The philosophy of John Scottus Eriugena, pp. 39-40.

[ccclxviii] Èîàíí Ñêîòò, Glosae Martiani 13, 5-18 (Jeauneau, p. 130, 16): extra mundum nihil putabant esse. Âïîñëåäñòâèè Ýðèóãåíà ïðèìåò òî÷êó çðåíèÿ Ïðóäåíöèÿ è ñêàæåò: qui ultra hunc mundum sensibilem nihil esse excogitant, promptiores sunt ad negandam quam ad confitendam ueridicam naturarum speculationem (P V, 986Ñ).

[ccclxix] Èîàíí Ñêîòò, P V, 954Â-55A.

[ccclxx] P V, 984C-85A: Quidam enim spatium, quod lunam segregat a terra, tormentorum loco distribuunt: quidam inferiorem corpulentioremque, umbrarum capacem, terrisque proximam, praefati spatii, quod aeris uocabulo nuncupatur, partem… Aiunt enim, impiorum corpora non aliam ob causam immortalia, aeterna, spiritualiaque resurrectura, nisi ut perpetua sustineant supplicia. Ignem quoque, in quo ardebunt, corporeum sensibilemque esse non dubitant; 986AB: Superiora uero mundi sensibilis spatia, quae dicuntur aetherea, a luna uidelicet sursum uersus usque ad extremum stelligerae sphaerae ambitum, corporibus sanctorum in possessionem segregant, rationabili, ut eis uidetur, distributione, infimas quidem caliginosasque mundi partes [óïîìèíàíèå î ìãëå ïîêàçûâàåò, ÷òî èìååòñÿ â âèäó íå ïîäçåìíîå, à âîçäóøíîå ìåñòî – Â.Ï.] dignis supplicio, summas uero lucidasque praemio honorificandis ordinare. Ipsa etiam sanctorum corpora localia, suisque quantitatibus corporalium membrorum, propriisque staturis circumscripta, sexu quoque uirili femineoque discreta futura esse praedicare non trepidant; mutata tamen in spirituales qualitates subtilissimasque substantias, aethereorum corporum instar, ita ut, quae hic terrena et caduca, illic caelestia et aeterna… Dum talia in libris sanctorum Patrum lego, stupefactus haesito, maximoque horrore concussus titubo.

[ccclxxi] Ìåæäó ñìåðòüþ è ñòðàøíûì ñóäîì äóøà áåñòåëåñíà: P V, 915C: [Deus] sinat spiritus corruptilibus corporibus grauatos ab eis deficere ad tempus…Quod enim eis congenitum est in hunc mundum, non possunt semper deserere, sed quandoque finito mundo recipient.

[ccclxxii] P V, 895A: Ipse est paradisus, qui sanctis promittitur, in quem ex parte, anima uidelicet, jam ingressi sunt, ex parte, corpore dico, extra adhuc sunt. Ñð. Àâãóñòèí, Ep. 187, ch. 10 (PL 33, 835-36); ch. 41 (848).

[ccclxxiii] Ñð. H. Liebeschòtz, “The Place of the Martianus Glossae…”, pp. 49-58.

[ccclxxiv] Glosae Martiani 27, 5-8 (Jeauneau, p. 149, 15-6): Marcus Varro diffinit Deum esse animam mundi… uocatur anima; 32, 5 (p. 156-57): Genius est, secundum Varronem,… deus unus et omnis”. Ñì. Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì VII, 9 è 13.

[ccclxxv] Àâãóñòèí, Î êíèãå Áûòèÿ III, 9-10 (PL 34, 283-285). Ñð. Ìàðèé Âèêòîðèí, In epistolam Pauli ad Galatas I, 4 (PL 8, 1180B): quosdam daemones aerios uocent, rursus alii empirios, alii enydros, alii genios, id est terrenos, aquaticos, aerios, ignitos. Ñàì Ïðóäåíöèé (PL 115, 1290C-D) öèòèðóåò Î ãðàäå Áîæèåì VIII, 22: daemones… esse spiritus… qui in hoc quidem aere habitant, quia, de coeli superioris sublimitate dejecti, merito irregressibilis transgressionis in hoc sibi congruo uelut carcere praedamnati sunt.

[ccclxxvi] Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì XX, 18 (PL 41, 684-685).

[ccclxxvii] Ïðóäåíöèé (PL 115, 1298A-C). Ãðèãîðèé, Moralia XIII, 48 (PL 75, 1040B-C): “quantum ad sublimitatem coeli, jam hujus aeris spatium non immerito dici infernus potest? Unde, cum apostatae angeli a coelestibus sedibus in hoc caliginoso aere sunt demersi, Petrus apostolus dicit:Angelis peccantibus non pepercit, sed rudentibus inferni detractos in tartarum tradidit in judicio cruciandos reservari”. Si itaque ad celsitudinem coeli aer iste caliginosus infernus est, quantum ad ejusdem aeris altitudinem terra, quae inferius jacet,et infernus intelligi et profundior potest; quantum vero ad ejusdem terrae altitudinem, et illa loca inferi quae superiora sunt aliis receptaculis, inferni hoc loco non incongrue profundissimi appellatione signantur, quia quod aer ad coelum, terra ad aerem, hoc ille est superior infernorum sinus ad terram”. Ýòî ðàññóæäåíèå îá îòíîñèòåëüíîñòè ïîíÿòèÿ “ïðåèñïîäíÿÿ” è ìíîãèõ åå óðîâíÿõ âîñõîäèò ê Îðèãåíó.

[ccclxxviii] Ïðóäåíöèé (PL 115, 1295D-1296A). Ãðèãîðèé Âåëèêèé, Homilia in Evangelia 29, 5-6 (PL 76, 1216B-1217C).

[ccclxxix] Ïðóäåíöèé (PL 115, 1296C). Ãðèãîðèé, Äèàëîãè IV, 25 (PL 76, 356D-57B). Ýòî ìíåíèå Ãðèãîðèÿ ÷àñòî öèòèðîâàëîñü: Áåäà (?), Aliquot quaestiones 11 (PL 93, 464D-65B); Þëèàí èç Òîëåäî, Prognosticon II, 8 (PL 96, 478C-79A); Ãàéìîí èç Îñåððà, De varietate librorum (PL 118, 883A-B).

[ccclxxx] Ïðóäåíöèé (PL 115, 1290C-D). Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì VIII, 22: daemones… esse spiritus… qui in hoc quidem aere habitant, quia, de coeli superioris sublimitate dejecti, merito irregressibilis transgressionis in hoc sibi congruo uelut carcere praedamnati sunt.

[ccclxxxi] Ïðóäåíöèé(PL 115, 1289D): maxime mihi admiranda uidentur: uidelicet si corpus aethereum ei primo factum est, et aether dicitur uel ignis, uel certe sedes ignis, cur non igneo corpore magis quam in aereo poenas pati potuerit, cum, secundum opinationem tuam, ignis ille quartum elementum mundi sit, nec fuerit necesse ut ad inferiora illo igni cruciandus propelleretur, in quo ipse constitutus…

[ccclxxxii] Ïðóäåíöèé (PL 115, 1290B-C): [angelos] in coelis superioribus factos omnibus Patrum sensis in hoc concinentibus certissimum tenemus. Non in aethere, ut somnias, sed in coelis, id est supra hoc uisibile firmamentum sideribus adornatum, constitutos…; qui, cum semper sint spiritus, quando tamen hominibus ut appareant mittuntur, corpora uel ex aethere uel ex hoc pinguiori aere, quibuscum loqui et conuesci queant terrigenis, assumere nullatenus dubitantur. Îá îäåâàíèè àíãåëàìè òåë, êîãäà îíè ñïóñêàþòñÿ ê ëþäÿì ñì. Áåäà, De natura rerum 25 (PL 90, 244A-46A); Èîàíí Ñêîòò ãîâîðèò, ÷òî ýòî ìíåíèå Àâãóñòèíà, P V, 762CD: sanctus Augustinus summos angelos spiritualia sua corpora, in quibus saepe apparent, non solum habere non denegat, uerum etiam confirmat.

[ccclxxxiii] Èîàíí Ñêîòò, Div. praed. 19, 2, 18-22 (437A): corpora sanctorum in aetheream mutabuntur qualitatem…, impiorum uero corpora in aeream qualitatem transitura.

[ccclxxxiv] Èîàíí Ñêîòò, Div. praed. 17, 7, 146-47 (429B): corpus meritis suis condignum ipso [diabolo] nolente copularetur; 19, 2, 24 (437A): adjunctum est ei [diabolo] inuito aereum corpus.

[ccclxxxv] Ïðóäåíöèé (PL 115, 1289D-90A): maxime mihi admiranda uidentur… quod aereum corpus ei copulatum dicis, ut in eo non jam ab igni combureretur, sed iniquitate sua torqueretur… Cum rationi atque justitiae illud potius congruere uideatur ut in quo peccauerat in ipso cruciaretur.

[ccclxxxvi] Ôëîð Äèàêîí, Sub nomine ecclesiae Lugdunensis 17 (PL 119, 223AB): non alia eis ex ipso aere, id est aerea corpora addita, non inconveniens esse [Augustinus] existimat… Nec additum ei corpus aereum, vel quasi duplici corpore uno coelesti vel aethereo, altero autem aereo vestiretur: sed ipsum ejus coeleste corpus, si fuit, conversum esse ex poena in aeream qualitatem, ut jam non coeleste vel aethereum, sed aereum corpus esset, ubi ignis poenam et supplicium sentire possit.

[ccclxxxvii] Íàïðèìåð, Ìàêðîáèé ãîâîðèë îá îáëà÷åíèè äóøè â ðàçëè÷íûå ïíåâìàòè÷åñêèå îáîëî÷êè ïðè íèñõîæäåíèè ÷åðåç íåáåñíûå ñôåðû íà çåìëþ, ñì. Êîìì. íà ‘Ñîí Ñöèïèîíà’ (Willis) I, 11, 11-12: Ñî­ãëàñ­íî [ïëà­òî­íè­êàì]… áëà­æåí­íûå äó­øè, ñî­âåð­øåí­íî ñâî­áîä­íûå îò êà­êî­ãî-ëè­áî òå­ëåñ­íî­ãî çà­ãðÿç­íå­íèÿ, îá­ëà­äà­þò íåáîì… Äó­øà… ïî­íåì­íî­ãó ñî­ñêàëü­çû­âà­åò ïîä òÿ­æå­ñòüþ çåì­íûõ ïîìûñëîâ â íèç­øèå [ñôå­ðû]. Íå ñðà­çó îò ñî­âåð­øåí­íîé áåñ­òå­ëåñ­íîñ­òè îíà îäå­âà­åò­ñÿ â ãðÿ­çå­âîå òå­ëî [luteum corpus induitur], íî ïî­íåì­íî­ãó… îíà íà­áó­õà­åò â, òàê ñêà­çàòü, ïðè­ðàñ­òà­íè­ÿõ çâåçä­íî­ãî òå­ëà [siderei corporis incrementa]. Èáî íà êà­æ­äîé ëå­æà­ùåé ïîä íå­áîì ñôå­ðå îíà îá­ëà­÷à­åò­ñÿ â [î÷å­ðåä­íóþ] ýôèð­íóþ îáî­ëî÷­êó [aetheria obuolutione uestitur], ÷òî­áû ïî­ñðåä­ñò­âîì èõ ïî­ñòå­ïåí­íî ïðè­íî­ðî­âèòü­ñÿ ê ñî­åäè­íå­íèþ ñî çäåø­íèì ãëè­íÿ­íûì îäåÿ­íè­åì [indumenti testei] (ïåð. Ì.Ñ. Ïåòðîâîé); Àðèñòèä Êâèíòèëëàí, Î ìóçûêå II, 17 [86-89]: Äóøà, ïîêà îíà íàõîäèòñÿ â ÷èñòîé îáëàñòè âñåëåííîé è íå ñìåøèâàåòñÿ ñ òåëàìè, ÿâëÿåòñÿ åñòåñòâåííîé è íåçàïÿòíàííîé… Êîãäà æå, èç-çà ñêëîííîñòè ê çäåøíåìó, îíà ïðèíèìàåò íåêèå âèäèìîñòè âåùåé èç îáëàñòè çåìíîãî, òî ìàëî-ïîìàëó çàáûâàåò î ïðåêðàñíûõ òàìîøíèõ âåùàõ è ñîñêàëüçûâàåò âíèç… Æåëàÿ òåë, äóøà, êàê ãîâîðÿò, ïðèíèìàåò è òÿíåò çà ñîáîé èç âñåõ îáëàñòåé [êîòîðûå ïåðåñåêàåò] íåêèå òåëåñíûå ïðèìåñè. Ïðîõîäÿ ÷åðåç ýôèðíûå îðáèòû, îíà ïðè÷àùàåòñÿ âñåìó, íàñêîëüêó îíî ñâåòîâèäíî è ïðèãîäíî ê ñîãðåâó è åñòåñòâåííîìó îáâîëàêèâàíèþ åå òåëà… [Ïîñòåïåííî] îíà óòðà÷èâàåò ñôåðè÷åñêóþ ôîðìó è îáðåòàåò ÷åëîâå÷åñêèå î÷åðòàíèÿ... Îíà äîáàâëÿåò âëàæíîå äûõàíèå îò çåìíûõ âåùåé è âïåðâûå ýòî íåêîå åå ïðèðîäíîå òåëî… Òàêæå è ìóäðûé Ãåðàêëèò… î áëàæåííîé äóøå, îáèòàþùåé â ýôèðå, ãîâîðèò: “ñóõàÿ äóøà ìóäðåéøàÿ”, à î òîé, ÷òî çàìóòíÿåòñÿ âîçäóøíûì âîëíåíèåì è èñïàðåíèåì: “…äóøàì ñìåðòü ñòàòü âëàæíûìè”.

[ccclxxxviii] Cð. Òåðòóëëèàí, Adversus Valentinianos 24 (PL 2, 578A): Figulat ita hominem demiurgus, et de afflatu suo animat: sic erit et choicus et animalis, ad imaginem et similitudinem factus: quadruplex res: ut imago quidem choicus deputetur, materialis scilicet; etsi non ex materia demiurgus: similitudo autem animalis; hoc enim et demiurgus. Habes duos. Interim carnalem superficiem postea aiunt choico supertextam, et hanc esse pelliceam tunicam obnoxiam sensui.

[ccclxxxix] Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì XI, 23 – De errore, in quo Origenis doctrina inculpatur (PL 41, 336-337); Èåðîíèì, Ad Pammachium contra Joannem Hierosolymitanum 16, 368A: 16 (PL 23, 368A): an Origenis doctrina sit uera, qui dixit cunctas rationabiles creaturas, incorporales et inuisibiles, si negligentiores fuerint, paulatim ad inferiora labi, et juxta qualitates locorum ad quae defluunt, assumere sibi corpora. Verbi gratia, primum aetherea, deinde aerea. Cumque ad uiciniam terrae peruenerint, crassioribus corporibus circumdari, nouissime humanis carnibus alligari.

[cccxc] Ïðóäåíöèé, De praedestinatione 19 (PL 115, 1323BD): Haec fidei Catholicae aduersa prorsus pronuntio… Aether quippe non est caro… quam ipse Dominus jam resurrectione glorificatus se habere manifestat… Haec in aethereo corpore posse fieri nullus unquam orthodoxorum asseruit, nullus docuit. Tu autem in Origenis scita concedis, qui multipliciter de resurrectione disserens, resurrectionem, glorificationemque corporum multoties ingeminat, carnis uero uel omnino negat, uel subdole uocabulo corporis palliat.

[cccxci] Èåðîíèì, Contra Joannem Hierosolymitanum, Ad Pammachium 25 (PL 23, 375C): nouies resurrectionem nominans corporis, ne semel quidem carnis inseruit; Ibid. 27 (379A): nouies corpus, et ne semel quidem carnem nominas; Ibid. 27 (379B): omnis caro est corpus, non omne corpus est caro. Caro est proprie, quae sanguine, uenis, ossibus, neruisque constringitur. Corpus quamquam et caro dicatur, interdum tamen aethereum, uel aereum nominatur, quod tactui uisuique non subjacet, et plerumque uisibile est atque tangibile.

[cccxcii] Ïðóäåíöèé, De praedestinatione 19 (PL 115, 1327A). Ãðèãîðèé Âåëèêèé, Moralia XIV, 55 (PL 75, 1077B-C): credo namque quia resurrecturus sum, sed uolo, ut audiam qualis, sciendum quippe mihi est, utrum in quodam alio subtili, fortasse uel aereo, an in eo quo moriar corpore resurgam. Quod si in aereo corpore resurrexero, jam ego non ero, qui resurgo: nam quomodo est uera resurrectio, si uera esse non poterit caro? Aperta ergo ratio suggerit, quia si uera caro non fuerit, procul dubio resurrectio uera non erit; neque enim recte resurrectio dici potest, ubi non resurgit quod cecidit. Âïðî÷åì, ñð. Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 10, 1, 31-42: si resurgunt corpora, sine dubio ad indumentum nostri resurgent, et si necesse est nos esse in corporibus (sicut certe necesse est), non in aliis quam in nostiris corporibus esse debemus… resurgunt et spiritalia resurgeunt… animalis corporis qualitas, quae in terram seminata spiritalis corporis reparet qualitatem.

[cccxciii] Ïðóäåíöèé, De praedestinatione 19 (PL 115, 1331A-B); Àâãóñòèí, Sermo 256, 2 (PL 38, 1192): quando dicebat Apostolus ‘corruptibile hoc, mortale hoc’ quodammodo carnem suam uoce tangebat, non ergo aliud. Non, inquit, pono corpus terrenum et accipio corpus aerenum, aut accipio corpus aethereum, ipsum accipio, sed jam non mortis hujus, quia ‘oportet corruptibile’, non aliud, sed ‘hoc, induere’ incorruptionem, et ‘mortale’, non aliud, sed ‘hoc, induere immortalitatem’ (1 Cor 15:53-54).

[cccxciv] Ïðóäåíöèé, De praedestinatione 19 (PL 115, 1334D-35A): Patrumque concordia corpora humana resurrectionis tempore neque aetherea, neque aerea futura, sed carnea, quae sempiterna immortalitate donata pro meritis suis uel gloriam percipiant uel ignominiam.

[cccxcv] Õðàáàí Ìàâð, De universo IV, 10(PL 111, 97C): caro ergo nostra in ueritate resurgit, sicut in ueritate cadit: et non secundum Origenem immutatio corporum erit, id est, aliud nouum corpus pro carne.

[cccxcvi]  P V, 929C-30B Èîàíí Ñêîòò öèòèðóåò Îðèãåíà, òîëêóþùåãî 1 Cor 15:44 è 2 Cor 5:1 (Î íà÷àëàõ III, 6, 3-4): Alioquin aestimant, gloriam summae beatitudinis impediri, si materialis substantiae interseratur admixtio… Apostolum Paulum mentionem spiritualis corporis fecisse inuenimus… Non autem dubitandum est, naturam corporis huius nostri uoluntate Dei, qui talem fecit eam, usque ad illam qualitatem subtilissimi et purissimi ac splendidissimi corporis posse a Creatore produci…

[cccxcvii] Ïðóäåíöèé, De praedestinatione 16 (PL 115, 1225C-D): Sed quia poenas nihil aliud quam conscientiam peccatorum juxta Origenem, uel secundum te solum absentiam beatitudinis uis intelligi, et in sequentibus loquacius imo fallacius ea exsequeris, locis suis (Christo propitio) de singulis uideamus”; Ibid. 10 (1132B-C): “Vis quippe intelligi non aliud esse poenam punitionemque peccatoris, nisi suam propriam peruersitatem; ita ut et mortem et poenas, Dei justo judicio peccatoribus irrogatas, penitus auferas, et eis solam propriam conscientiam poenam esse confingas: quod quia Origenes mendaciter docuit, sententiam justae damnationis excepit; Ñì. Ïðàâèëà Øåñòîãî Âñåëåíñêîãî Ñîáîðà (Êîíñòàíòèíîïîëüñêîãî), Ïðàâèëî 1: “[165 îòöîâ, ñîáðàâøèõñÿ â Êîíñòàíòèíîïîëå ïðè Þñòèíèàíå] Îðèãåíà è Äèäèìà, è Åâàãðèÿ, âîçîáíîâèâøèõ ýëëèíñêèå áàñíè è ïðåõîæäåíèÿ, è ïðåâðàùåíèÿ íåêîòîðûõ òåë è äóø âíîâü íàì ïóáëè÷íî ïðåäñòàâèâøèõ, â ñîííûõ ìå÷òàíèÿõ áëóæäàþùåãî óìà è ïðîòèâ âîññêðåñåíèÿ ìåðòâûõ íå÷åñòèâî è íåçäðàâîìûñëåííî âîññòàâàâøèõ,… ñîáîðíî ïðåäàëè ïðîêëÿòèþ è îòðèíóëè” (Êàíîíû, èëè Êíèãà Ïðàâèë, ñâÿòûõ Àïîñòîëîâ, ñâÿòûõ Ñîáîðîâ, âñåëåíñêèõ è ïîìåñòíûõ, è ñâÿòûõ îòöîâ, ÑÏá.: Îáùåñòâî ñâÿòèòåëÿ Âàñèëèÿ Âåëèêîãî, 2000, ñ. 59). Îá îñóæäåíèè Îðèãåíà ñì. Â.Â. Áîëîòîâ, “Ó÷åíèå Îðèãåíà î Ñâÿòîé Òðîèöå”, Ñîá. öåðêîâíî-èñòîð. òðóäîâ ò. 1 (Ìîñêâà: Ìàðòèñ, 1999), ññ. 403-412.

[cccxcviii] Î âëèÿíèè Îðèãåíà íà ðàííåãî Àâãóñòèíà ñì. R.J. Teske, “Origen and St. Augustine’s First Commentaries on Genesis”, Origeniana quinta, ed. R.J. Daly, pp. 179-85.

[cccxcix] Ïðóäåíöèé, De praedestinatione (PL 115, 1338BC): “Nec omittendum credidimus quod cum in caeteris Origeni paria sentire delegeris, in genere poenarum ab illo multum diversus abieris. Nam ille ignem et vermes impiorum conscientias criminum propriorum et sensit et docuit: tu ignem hoc quartum elementorum dogmatizans, excepta beatitudine qua priventur, nullam eis poenam ullatenus vel in anima vel in corpore adhibendam, eosve asseveras. Hinc sanctus Hieronymus contra Rufinum sectatorem interpretemque Origenis scribens ita eloquitur: Ignes autem aeternos quos intelligere solet Origenes,… conscientiam videlicet peccatorum, et poenitudinem interna cordis urentem… Çäåñü Ïðóäåíöèé öèòèðóåò Èåðîíèìà: Apologia adversus libros Rufini II, 7 (PL 23, 429B).

[cd] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ III, 6, 5, 143-148: [Deus] fecit omnia, ut essent; et ea, quae facta sunt, ut essent, non esse non possunt… substantialem vero interitum ea, quae a deo ad hoc facta sunt, ut essent et permanerent, recipere non possunt (öèòèðóåòñÿ â P V, 930CD).

[cdi] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ III, 6, 5, 132-140: Destrui sane novissimus inimicus ita intellegendus est, non ut substantia eius quae a deo facta est pereat, sed ut propositum et voluntas inimica, qua non a deo sed ab ipso processit, intereat (öèòèðóåòñÿ â P V, 930C). Ýòî ìíåíèå ïðèíèìàë è Àâãóñòèí, Î êíèãå Áûòèÿ XI, 21 (PL 34, 440): nullo modo in eo [diabolo] naturam quam Deus creavit, sed malam propriam voluntatem poena ignis aeterni plectendam esse credendum est.

[cdii] Îðèãåí, Hom. in Jeremiam 16, 6, 7-10 (ed. E. Klostermann, GCS III): oÙ g¦r tÕ kat' e„kÒna kaˆ

Ðmo…wsin ¢nal…skei, oÙ tÕ ‡dion kt…sma katanal…skei, ¢ll¦ tÕn ™poikodomhqšnta

cÒrton, t¦ ™poikodomhqšnta xÚla, t¾n ™poikodomhqe‹san kal£mhn.

[cdiii] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ I, 8, 4, 146-49; Com. in Matthaeum XVII, 30, 58-59 (PG 13, 1569A). Ñð. Èåðîíèì, 124, 4 (PL 22, 1063): angelum, sive animam, aut certe daemonem, quos unius adserit naturae, sed diversarum voluntatum; ibid. 14 (1071-72): omnes rationabiles naturas, id est Patrem, et Filium at Spiritum Sanctum, angelos, potestates, dominationes, ceterasque virtutes, ipsum quoque hominem secundum animae dignitatem, unius esse substantiae… Ex quo concluditur, Deum et haec quodam modo unius esse substantiae.

[cdiv] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 3, 6, 295-324: Sane hoc quod dicunt quidam de hoc mundo, quoniam corruptibilis quidem est ex eo quod factus est, nec tamen corrumpitur…rectius ista sentiri possunt de eo mundo, quam ¢planÁ spheram supra diximus… Sanctorum quippe est et ad liquidum purificatorum mundus ille, non etiam impiorum, sicut iste noster. Videndum autem est ne forte in hoc respiciens apostolus dixit: “Prospicientibus nobis non ea quae videntur, sed quae non videntur. Quae enim videntur temporalia sunt, quae autem non videntur aeterna sunt. Scimus autem quoniam, si terrestris domus nostrae huius habitationis dissolvatur, aedificationem a deo habemus, domum non manu factam, aeternam in caelis” (2 Cor 4:18-5:1). Cum enim alibi dicat: “Quia videbo caelos opera digitorum tuorum” (Ps 8:4), et de omnibus visibilibus per prophetam deus dixit quia “manus mea fecit haec omnia” (Is 66:2), istam aeternam domum, quam sanctis repromittit in caelis, manu factam non esse pronuntiat, differentiam sine dubio creaturae in his quae videntur et in his quae non videntur ostendens. Non enim idem intellegitur quod dicit ea quae non videntur et ea quae invisibilia sunt. Ea namque quae sunt invisibilia, non solum non videntur, sed ne naturam quidem habent, ut videri possint, quae Graeci ¢sîmata, id est incorporea, appellarunt; haec autem, de quibus Paulus dixit: “Quae non videntur”, naturam quidem habent, ut videri possint, nondum tamen videri ab his, quibus promittuntur, exponit.

[cdv] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ III, 6, 4, 100-125: qualitatem spiritalis corporis talem quandam esse sentimus, in quo inhabitare deceat non solum sanctas quasque perfectasque animas, verum etiam omnem illam creaturam, quae liberabitur a servitute corruptionis. De quo corpore etiam illus apostolus dixit quia “domum habemus non manu factam, aeternam in caelis”, id est in mansionibus beatorum… omnibus his corporibus, quae sive in terris sive in caelis videmus et quae videri possunt et “manu facta” sunt et aeterna non sunt, multa longe praelatione praecellit illud, quod et visibile non est nec manu factum est, sed aeternum est Non autem dubitandum est naturam corporis huius nostri… usque ad illam qualitatem subtilissimi et purissimi ac splendidissimi corporis posse a creatore perduci (öèòèðóåòñÿ â P V, 929C-30B).

[cdvi] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 9, 3: quaedam dicuntur esse supercaelestia, id est in habitationibus beatioribus posita et corporibus caelestioribus ac splendentioribus indita, et in his ipsis multae differentiae ostenduntur; sicut, verbi causa, etiam apostolus dixit quod “alia sit gloria solis, alia gloria lunae, alia gloria stellarum, stella enim ab stella differt in gloria” (1 Cor 15:40-41); I, 6, 4, 182-185: Alius fortasse dicet quoniam in illo fine omnis substantia corporalis ita pura erit atque purgata, ut aetheris in modum et caelestis cuiusdam puritatis ac sinceritatis possit intelligi; Èåðîíèì, Ep. 124, 9: Divinitus habitaculum et veram requiem apud superos aestimo intelligi, in qua creaturae rationabiles commorantes antequam ad inferiora descenderent,…antiqua beatitudine fruebantur.

[cdvii] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 3, 6, 234-56: Dicitur mundus etiam ista universitas, quae ex caelo constat et terra, sicut Paulus ait: “Transiet enim habitus huius mundi” (1 Cor 7:31). Designat sane et alium quendam mundum praeter hunc visibilem etiam dominus et salvator noster, quem re vera describere ac designare difficile est; ait namque: “Ego non sum ex hoc mundo” (Jn 17:14)… Cuius mundi difficilem nobis esse expositionem idcirco praediximus, ne forte aliquibus praebatur occasio illius intelligentiae, qua putent nos imagines quasdam, quas Graeci „dšaj nominant, adfirmare: quod utique a nostris rationibus alienum est, mundum incorporeum dicere, in sola mentis fantasia vel cogitationum lubrico consistentem; et quomodo vel salvatorem inde esse vel sanctos quosque illuc ituros poterunt adfirmare, non video. Verumtamen praeclarius aliquid et splendidius, quam iste praesens est mundus, indicari a salvatore non dubium est… Sed utrum mundus iste, quem sentiri vult, separatus ab hoc sit aliquis longeque divisus vel loco vel qualitate vel gloria, an gloria quidem et qualitate praecellat, intra huius tamen mundi circumscriptionem cohibeatur, quod et mihi magis verisimile videtur, incertum tamen est…

[cdviii] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ Praefatio 8, 164-167: tale corpus quale habent daemones (quod est naturaliter subtile quoddam et velut aura tenue, et propter hoc vel putatur a multis vel dicitur incorporeum). Î òîíêèõ òåëàõ äåìîíîâ ñì. Òåðòóëëèàí, Apologia XXII, 5. Ñîãëàñíî Îðèãåíó ó àíãåëîâ òåëà “ýôèðíûå, áëèñòàþùèé ñâåò” (Com. in Matth. XVII, 30, 58-59: a„qšria kaˆ aÙgoeidj fîj), òîëüêî Òðîèöà áåñòåëåñíà: Î íà÷àëàõ I, 6, 4, 175-82; II, 2, 2, 24-32; IV, 3, 15 (27), 493-496. Ñð. Îðèãåí, Hom. in Ezechiel IV, 1, 85-86: Aer quoque animalibus plenus est.

[cdix] Îðèãåí, Com. in Matthaeum XVII, 30 (PG 13, 1568C-69A): æj oƒ ™n tù oÙranù ¥ggeloi

g…nontai oƒ kataxioÚmenoi tÁj ™k nekrîn ¢nast£sewj, ¢ll¦ kaˆ kat¦ tÕ

metaschmatizÒmena aÙtîn t¦ sèmata “tÁj tapeinèsewj” g…nesqai toiaàta, Ðpo‹£ ™sti

t¦ tîn ¢ggšlwn sèmata, a„qšria kaˆ aÙgoeidj fîj.

[cdx] Îðèãåí, Ïðîòèâ Öåëüñà III, 41, 17 - 42, 10 (ed. M. Borret, SC 136), ðóñ. ïåð. ñ. 222: “÷òî óäèâèòåëüíîãî â òîì, åñëè êà÷åñòâî, â êàêîå îáëå÷åíî áûëî ñìåðòíîå òåëî Èèñóñà, ïðîìûøëåíèåì áîæåñòâåííîé âîëè èçìåíèëîñü â ýôèðíîå è áîæåñòâåííîå (a„qšrion kaˆ qe…an poiÒthta)?… ïî÷åìó æå äëÿ ïëîòè Èèñóñà òàêæå íå áûëî âîçìîæíûì èçìåíèòü ñâîè êà÷åñòâà è ñäåëàòüñÿ òàêîé, êàêîé åé íàäëåæàëî áûòü, ÷òîáû îáèòàòü (t¾n politeuomšnhn) â ýôèðå è ìåñòàõ íàäýôèðíûõ (™n a„qšri kaˆ to‹j ¢nwtšrw aÙtoà

tÒpoij”?

[cdxi] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ I, 6, 4, 182-185: Alius fortasse dicet quoniam in illo fine omnia substantia corporalis ita pura erit atque purgata, ut aetheris in modum et caelestis cuiusdam puritatis ac sinceritatis possit intelligi; Èåðîíèì, Ep. 124, 4 (PL 22, 1062): Corporales quoque substantias penitus dilapsuras; aut certe in fine omnium hoc esse futura corpora, quod nunc est aether et caelum, et si quod aliud corpus sincerius, et purius intellige potest; ibid.: Triplex ergo suspicio nobis de fine suggeritur:… Aut enim sine corpore vivemus…; aut… omnis substantia redigetur in optimam qualitatem, et dissolvetur in aetherem, quod purioris simplicisiorisque naturae est; aut certe sphaera illa, quam supra appelavimus ¢planÁ, et quidquid illius circulo continetur, dissovetur in nihilum: illa vero qua ¢ntizènh ipsa tenetur, et cingitur, vocabitur terra bona (ñð. Ôåäîí 109c-110b); Ibid. 10 (1069): omnem creaturam corpoream in spiritalia corpora et tenuia dicit esse mutandum, cunctamque substantiam in unum corpus mundissimum, et omni splendore purius convertendam… Et erit Deus omnia in omnibus, ut universa natura corporea redigatur in eam substantiam, quae omnibus melior est, in divinam scilicet, qua nulla est melior. Ñð. Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêèé, Ñòðîìàòû V, 14: Íå îáîéäó ìîë÷àíèåì è Ýìïåäîêëà; ýòîò ôèçèê óïîìèíàåò î âîccòàíîâëåíèè (¢nal»yewj) âñåõ âåùåé, ïîëàãàÿ, ÷òî íåêîãäà ïðîèçîéäåò [èõ] ïðåâðàùåíèå â ñóáñòàíöèþ îãíÿ (ïåð. À.Â. Ëåáåäåâà).

[cdxii] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 3, 7, 324-343: cum… cum [deo]… unus spiritus secundum hoc, quod spiritus sunt naturae rationabiles, fiunt, tunc ipsa quoque substantia corporalis optimis ac purissimis spiritibus sociata pro assimentium vel qualitate vel meritis in aetherium statum permutata, secundum quod apostolus dicit: ‘Et nos inmutabitur’, refulgebit.

[cdxiii] Èåðîíèì, Ep. 124, 11 (PL 22, 1069): In fine omnium rerum, quando ad caelestem Hierusalem reversuri sumus…; Homilia in Jeremiam 13, 2: Èåðóñàëèì, âèäåíèå ìèðà (e„r»nhj); Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêèé, Stromata I, 5: “Èåðóñàëèì çíà÷èò âèäåíèå ìèðà”. Cf. Onom. sacra I, 203, 2; I, 169, 66.

[cdxiv] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 10, 4, 124-133: unusquisque peccatorum flammam sibi ipse proprii ignis ignis accendat, et non in aliquem ignem, qui antea iam fuerit accensus ab alio vel ante ipsum substiterit, demergatur. Cuius ignis esca atque materia sunt nostra peccata.

[cdxv] Îðèãåí, Hom. I in Ps 38, ch. 7, 61-69 (ed. E. Prinzivalli, SC 411): apostolus sicubi videbat aliquem… quodam conscientiae suae igne succensum ex recordatione delicti… ita ergo et nos satis agamus ut in meditationibus nostris accendatur ignis, qui nos primo exurat et recordatione et conscientia peccatorum, postea vero expurgatos iam vitiis illuminet et illustret; Èåðîíèì, Ep. 124, 7 (PL 22, 1065): Ignem quoque gehennae, et tormenta, quae scriptura sancta peccatoribus comminatur, non ponit in suppliciis, sed in conscientia peccatorum, quando Dei virtute et potentia omnis memoria delictorum ante oculos nostros ponitur… et quidquid feceramus in vita vel turpe, vel inpium, omnis eorum in conspectu nostro pictura describitur, ac praeteritas voluptates mens intuens, conscientiae punitur ardore, et paenitudinis stimulis confoditur.

[cdxvi] Îðèãåí, Hom. in Jeremiam 20, 8, 48-67 (GCS III); ñð. àíãë. ïåð. “He has said [in Jer 20:9] that there is a certain form of fire, an imperceptible fire, which punishes the one who is punished in the pain which he cannot bear… If we had suffered… this fire and the external fire, which we see upon those who are burned by the governors of the nations, we would prefer that fire to this. For the former burns the surface, but the latter burns the heart… That is the fire the Savior kindles when he says, I came to cast fire on the earth (Luke 12:49)”; Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêèé, Quis dives salvetur (GCS 17), ch. 25, 3, 2 - 5, 1; ñð. àíãë. ïåð. “There is a persecution which arises from without… But the most painful is internal persecution, which proceeds from each man’s own soul being vexed by impious lusts, and diverse pleasures, and base hopes, and destructive dreams; when always grasping at more, and maddened by brutish loves, and inflamed by the passions which beset it like goads and stings, it is covered with blood, (to drive it on) to insane pursuits, and to despair of life, and to contempt of God. More grievous and painful is this persecution, which arises from within, which is ever with a man, and which the persecuted cannot escape; for he carries the enemy about everywhere in himself. Thus also burning which attacks from without works trial, but that from within produces death”.

[cdxvii] Àìâðîñèé, Expositio Evangelii secundum Lucam VII, 205 (PL 15, 1754B-C) – öèòèðóåòñÿ â P V, 936CD.

[cdxviii] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 10, 4, 133-156: Et arbitror quod sicut in corpore escae abundantia… febres generat,… ita anima cum multitudinem malorum operum et abundantiam in se congregaverit peccatorum, conpetendi tempore omnis illa malorum congregatio efferuescit ad supplicium atque inflammatur ad poenas; cum etiam mens ipsa vel conscientia per divinam virtutem omnia in memoriam recipiens, quorum in semst ipsa signa quaedam ac formas, cum peccaret,expressaret, et singulorum, quae vel foede ac turpiter gesserat vel etiam impie commiserat, historiam quandam scelerum suorum ante oculos videbit expositam: tunc et ipsa conscientia propriis stimulis agitatur atque conpungitur et sui ipsa efficitur accusatrix et testis… Ex quo [Rom 2:15] intellegitur quod circa ipsam animae substantiam tormenta quaedam ex ipsis peccatorum noxiis affectiibus generantur.

[cdxix] Îðèãåí, Hom. in Jeremiam 2, 3, 14-16 (ed. P. Nautin, SC 232; = PG 13, 281A): OÛtwj “Ð qeÕj pàr katanal…skon” ™st…, kaˆ “Ð qeÕj fîj ™sti”, “pàr katanal…skon” to‹j ¡martwlo‹j, “fîj” to‹j dika…oij kaˆ ¡g…oij; à òàêæå Com. in Canticum II, 2, 21 (SC 375, p. 312).

[cdxx] Îðèãåí, Hom. in Ps 36 III, 1, 46-52 (ed. E. Prinzivalli, SC 411): omnes nos venire necesse est ad illum ignem. Etiamsi Paulus sit aliquis vel Petrus, veniet tamen ad illum ignem. Sed illi tales audiunt: Etiamsi per ignem transeas, flamma non aduret te. Si vero aliquis similis mei peccator sit, veniet quidem ad ignem illum sicut Petrus et Paulus, sed non sic transiet sicut Petrus et Paulus. Ñð. Hom. in Ps 36 (Fragmenta Graeca) Fr. 14 (SC 411, p. 420).

[cdxxi] Ìåôîäèé, De resurrectione apud Photius, Bibliotheca. Codex 234, 298b, 38-40 (ed. R. Henry (Les Belles Lettres, 1967), t. V; = PG 103, 1128C-D); ðóñ. ïåð. ñ. 262: “êîãäà âñå áóäåò îáúÿòî íèñøåäøèì îãíåì, òåëà, óêðàøåííûå íåïîðî÷íîñòüþ è ïðàâåäíîñòüþ [¡gne…v kaˆ dikaiosÚnV], áóäóò ïðîâåäåíû Èì ÷åðåç îãîíü, êàê ÷åðåç ïðîõëàäíóþ âîäó”.

[cdxxii] Origen, Î íà÷àëàõ I, 6, 4, 163-167: Si enim mutabuntur caeli, utique non perit quod mutatur; et si habitus huius mundi transit, non omnimodis exterminatio vel perditio substantiae materialis ostenditur, sed inmutatio quaedam fit qualitatis atque habitus transformatio etc.

[cdxxiii] Îðèãåí, Ïðîòèâ Öåëüñà V, 15, 1-13 (ed. Borret, SC 147): t¾n kaˆ par' `Ell»nwn tisˆn oÙk

eÙkatafron»twj filosof»sasin e„sagomšnhn toà kÒsmou ™kpÚrwsin… tÕ pàr

kaq£rsion ™p£getai tù kÒsmJ, e„kÕj d' Óti kaˆ ˜k£stJ tîn deomšnwn tÁj di¦ toà

purÕj d…khj ¤ma kaˆ „atre…aj· ka…ontoj mn kaˆ oÙ kataka…ontoj toÝj m¾ œcontaj

Ûlhn deomšnhn ¢naloàsqai Øp' ™ke…nou toà purÒj, ka…ontoj d kaˆ kataka…ontoj toÝj

™n tÍ di¦ tîn pr£xewn kaˆ lÒgwn kaˆ nohm£twn tropikîj legomšnV o„kodomÍ

“xÚla, cÒrton À kal£mhn” o„kodom»santaj. 

[cdxxiv] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ I, 6, 4, 163-167: Si enim mutabuntur caeli, utique non perit quod mutatur; et si habitus huius mundi transit, non omnimodis exterminatio vel perditio substantiae materialis ostenditur, sed inmutatio quaedam fit qualitatis atque habitus transformatio.

[cdxxv] Ìåôîäèé Îëèìïèéñêèé, De resurrectione apud Photius, Bibliotheca. Codex 234, 299a, 5-15 (= PG 103, 1129A): “Áëàæåííûé Èîàíí, ãîâîðÿ îòäàëî ìîðå ìåðòâûõ, áûâøèõ â íåì, è ñìåðòü è àä îòäàëè ìåðòâûõ, êîòîðûå áûëè â íèõ (Àïîê 20:13) , íå óêàçûâàåò ëè íà âîçâðàùåíèå ÷àñòèö ýëåìåíòàìè, äëÿ âîññòàíîâëåíèÿ [¢pokat£stasin] êàæäîãî èç íèõ? Ïîä ìîðåì ðàçóìååòñÿ âëàæíàÿ ñóùíîñòü [oÙs…an], ïîä àäîì [“Aidhn] – âîçäóõ, ïî ïðè÷èíå åãî íåâèäèìîñòè [tÕ ¢eidšj], êàê ñêàçàíî è Îðèãåíîì, à ïîä ñìåðòüþ – çåìëÿ, ïîòîìó ÷òî óìåðøèé ïîëàãàåòñÿ â íåé… Âñÿêèé ñîñòàâ [sÚgkrima]… ñîñòîÿùèé èç ÷èñòîãî âîçäóõà è ÷èñòîãî îãíÿ, è íà÷àëî îäèíîñóùíîå àíãåëüñêèì (ñóùåñòâàì) [to‹j ¢ggeliko‹j ÐmooÚsion Øp£rcon], íå ìîæåò èìåòü êà÷åñòâ çåìëè è âîäû… Òàêèì è èç òàêèõ [ýëåìåíòîâ] ïðåäñòàâëÿë Îðèãåí èìåþùåå âîñêðåñíóòü òåëî ÷åëîâå÷åñêîå, êîòîðîå è íàçâàë äóõîâíûì [pneumatikÕn]”.

[cdxxvi] Ïî-ïðåæíåìó íåèçâåñòíû íåêîòîðûå èñòî÷íèêè Î ïðåäîïðåäåëåíèè, íàïðèìåð, äëÿ ÷åòâåðè÷íîãî äåëåíèÿ äèàëåêòèêè. Äæóëèî ä’Îíîôðèî (G. d'Onofrio, “Disputandi disciplina. Procédés dialectiques et logica vetus dans le langage philosophique de Jean Scot”, Jean Scot écrivain, ed. G.-H. Allard (Montréal, Paris, 1986), p. 238, n. 29) óêàçûâàåò íà ñóùåñòâîâàíèå ýòîãî íåîïëàòîíè÷åñêîãî êâàäðèâèóìà ó Èîàííà Äàìàñêèíà, Î äèàëåêòèêå 68 (PG 94, 672BC). Ìû ìîæåì äîáàâèòü, ÷òî î ÷åòâåðè÷íîì äåëåíèè äèàëåêòèêè íåîäíîêðàòíî ãîâîðèòñÿ ó Ïðîêëà, õîòÿ ðàáîòû Ïðîêë âðÿä ëè áûëè èñòî÷íèêîì äëÿ Èîàííà Ñêîòòà. Ïðîêë, In Platonis Cratylum commentaria (ed. G. Pasquali) III, 2, 5-12; In Platonis Parmenidem p. 982, 24 – 30; 1003, 10; In primum Euclidis elementorum librum commentarii p. 42, 15; 69, 13; à òàêæå Aììîíèé, In Porphyrii Isagogen sive quinque voces, p. 34, 12; 36, 3; In Aristotelis analyticorum priorum librum I commentarium p. 7, 29; 8, 5; Äàâèä, In Porphyrii Isagogen commentarium p. 88, 6; 97, 16; òðèàäà ¢podeiktik» – Ðristik» – diairetik» óïîìèíàåòñÿ ßìâëèõîì â Æèçíè Ïèôàãîðà 161, 8: “Îáùèå çíàíèÿ, òàêèå, êàê ó÷åíèå î äîêàçàòåëüñòâå, îïðåäåëåíèè è äåëåíèè, îí [Ïèôàãîð] ïåðåäàë ëþäÿì” (ïåð. Þ.À. Ïîëóýêòîâà) .

[cdxxvii] Ýòî îòìå÷åíî Ïðóäåíöèåì: De praedestinatione (PL 115, 1111B): Animatus… orationumque instantissima puritate scribentis; Ôëîð Äèàêîí ïðèçíàåò, ÷òî ïî íåêîòîðûì âîïðîñàì ìíåíèÿ Àâãóñòèíà ñõîæè ñ ìíåíèÿìè Èîàííà, íî Àâãóñòèí âûðàæàåòñÿ áîëåå îñòîðîæíî, Sub nomine ecclesiae Lugdunensis 17 (PL 119, passim in 222B-23B): íàïðèìåð, Item alibi de eadem retractans, et cautissime ac suspense deliberans, ita dicit: … Hac ergo cautela quam beatus doctor in suis inquisitionibus ostendit, de talibus rebus sentiendum atque tractandum, et non improbe vel mendaciter aliquid sentiendum.

[cdxxviii] Öèöåðîí, Òóñêóëàíñêèå áåñåäû I, XVII (40), ïåð. Ì.Ë. Ãàñïàðîâà. Ñð. Öèöåðîí, Î ïðèðîäå áîãîâ II, 26: “Âîçäóõ æå, êîòîðûé íàõîäèòñÿ ìåæäó ìîðåì è íåáîì, îáîæåñòâëÿåòñÿ, êàê ó÷àò ñòîèêè, ïîä èìåíåì Þíîíû, òàê êàê ó âîçäóõà åñòü ñõîäñòâî ñ ýôèðîì è òåñíåéøàÿ ñ íèì ñâÿçü” (ïåð. Ã.Ã. Ìàéîðîâà), è òàì æå, II, 45-46.

[cdxxix] Öèöåðîí, Òóñêóëàíñêèå áåñåäû I, XVIII (42). Ïàíýòèé (îê. 180-109) – îñíîâàòåëü ðèìñêîãî ñòîèöèçìà.

[cdxxx] Ñð. Ïðåì 2:3-4 : “òåëî îáðàòèòñÿ â ïðàõ, è äóõ ðàññååòñÿ êàê ìÿãêèé âîçäóõ;… è æèçíü íàøà ïðîéäåò, êàê ñëåä îáëàêà, è ðàññååòñÿ, êàê òóìàí, ðàçîãíàííûé ëó÷àìè ñîëíöà è îòÿã÷åííûé òåïëîòîþ åãî”.

[cdxxxi] Âåðãèëèé, Ýíåèäà VI, 745-747: longa dies…/ purumque relinquit / aetherium sensum atque aurai simplicis ignem.

[cdxxxii] Ñåðâèé, In Aeneidem VI, 747: AETHERIUM SENSUM id est pàr noerÒn, ignem sensualem, id est deum: per quod quid sit anima ostendit.

[cdxxxiii] Ñì. Äèîãåí Ëàýðòñêèé, Î æèçíè ôèëîñîôîâ VIII, 25-32. Î ñõîäíîì îïèñàíèè ñëîåâ êîñìîñà, ñêâîçü êîòîðûå ïðîõîäèò ëó÷ çðåíèÿ ñì. Àâãóñòèí, Î êíèãå Áûòèÿ XII, 16 (PL 34, 466): “ñâåò ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ ñïåðâà… â íåêîòîðîì ñìåøåíèè, âî-ïåðâûõ, ñ ÷èñòûì âîçäóõîì, âî-âòîðûõ, ñ âîçäóõîì ìãëèñòûì è îáëà÷íûì, â-òðåòüèõ, ñ áîëåå ïëîòíîé âëàæíîñòüþ, â-÷åòâåðòûõ, ñ çåìíîé ïëîòíîñòüþ”.

[cdxxxiv] Ëóöèé Àííåé Êîðíóò, De natura deorum, ed. C. Lang, Cornuti theologiae Graecae compendium (Leipzig: Teubner, 1881), p. 4, 16 – p. 5, 7: Ð “Aidhj... Ð pacumeršstatoj kaˆ prosgeiÒtatoj

¢»r· ... e„j toàton g¦r cwre‹n ¹m‹n kat¦ tÕn q£naton aƒ yucaˆ dokoàsin ¼kista

¡nd£nontoj ¹m‹n toà qan£tou.

[cdxxxv] Ïëóòàðõ, Î ëèêå ëóíû 943Ñ.

[cdxxxvi] Ìàðèé Âèêòîðèí, In epistolam Pauli ad Galatas I, 4 (PL 8, 1180B): quosdam daemones aerios vocent, rursus alii empirios, alii enydros, alii genios, id est terrenos, aquaticos, aerios, ignitos.

[cdxxxvii] Ìàêðîáèé, Êîììåíòàðèé íà Ñîí Ñöèïèîíà I, 11, 4-6.

[cdxxxviii] Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêèé, Ñòðîìàòû IV, 26, ðóñ. ïåð. ñ. 223:

yucaˆ d' ¢sebîn Øpour£nioi ga…v pwtîntai

™n ¥lgesi fon…oij ØpÕ zeÚglaij ¢fÚktoij kakîn,

eÙsebîn d ™pour£nioi n£ousi,

molpa‹j m£kara mšgan ¢e…dous' ™n Ûmnoij·

[cdxxxix] Òåðòóëëèàí, De anima 54 (PL 2, 742AB): apud illum (Platonem) in aetherem sublimantur animae sapientes; apud Arium, in aerem; apud Stoicos, sub lunam… Reliquas animas ad inferos dejiciunt. Hos Plato velut gremium terrae describit, in Phaedone… Àðèé – àëåêñàíäðèéñêèé ôèëîñîô, æèâøèé âî âðåìÿ èìïåðàòîðà Àâãóñòà (1 â. äî í.ý. – 1 â. í.ý.); íå ñëåäóåò ïóòàòü åãî ñ õðèñòèàíèíîì-åðåñèàðõîì Àðèåì (îê 250-336).

[cdxl] Îðèãåí (â ïåðåâîäå Èåðîíèìà), Homiliae in Ezechielem IV (PL 25, 721BC): Aer quoque animalibus plenus est, secundum ejusdem Apostoli testimonium praedicantis:In quibus aliquando ambulastis secundum saeculum mundi hujus, secundum principem potestatis et aeris spiritus, qui nunc operatur operatur in filiis diffidentiae’ (Eph 2:1-2).

[cdxli] Èåðîíèì, In Epistolam ad Ephesios I (PL 26, 466A): Princeps quippe aeris, et spiritus potestatis, qui in aere isto est, diabolus intelligitur, qui nunc operatur in filiis diffidentiae.

[cdxlii] Èåðîíèì, In Epistolam ad Ephesios III (PL 26, 546BC): de daemonibus quod in aere isto vagentur, Apostolus ait: “… (Eph 2:2)”. Haec autem omnium doctorum opinio est, quod aer iste qui coelum et terram medius dividens, inane appellatur, plenus sit contrariis fortitudinibus.

[cdxliii] Êàññèàí, Collatio 8, 12 (PL 49, 740-1): Tanta vero spirituum densitate constipatus est aer iste, qui inter coelum terramque diffunditur, in quo non quieti nec otiosi pervolitant, ut satis utiliter humanis aspectibus eos Providentia divina absconderit atque subtraxerit.

[cdxliv] Àâãóñòèí, Epistolae. Sex quaestiones contra paganos expositae I, Ep. 102 (PL 33, 378): daemoniis, hoc est iniquae spirituali creaturae, quae in hoc proximo et caliginoso coelo habitans, tanquam in aerio carcere suo, praedestinata est supplicio sempiterno!

[cdxlv] Àâãóñòèí, Sermones de tempore 222 (PL 38, 1091):Sunt ergo ista spiritualia nequitiae in coelestibus; non ubi sidera disposita effulgent, et sancti Angeli commorantur; sed in hujus aeris infimi caliginoso habitaculo, ubi et nebula conglobatur: et tamen scriptum est…

[cdxlvi] Beda, Hexaemeron I (PL 91, 26CD):firmamentum coeli… hoc nomine etiam aether indicetur, hoc est, superius illud aeris spatium quod a turbulento hoc et caliginoso loco in quo aves volant usque ad astra pertingit, et esse tranquillum prorsus ac luce plenum non immerito creditur. Nam et errantia sidera septem, quae in hoc aetheris spatio vaga ferri perhibentur, Scriptura in firmamento coeli esse posita dixit… Nec mirandum si aether firmamentum coeli nominetur, cum aer appellatur coelum, ut supra docuimus.

[cdxlvii] Õðàáàí Ìàâð (819 ã.), Commentaria in Genesim I, 6 (PL 107, 457B).

[cdxlviii] Áåäà, De natura rerum 25 - De aere (PL 90, 244A-246A): Aer est omne quod inani simile vitalem hunc spiritum fundit, infra lunam, volatus avium nubiumque, et tempestatum capax. Ubi etiam potestates aereae superna sede deturbatae cum tormento diem judicii durius tunc damnandae praestolantur. Ex quo hominibus apparentes, aerea sibi corpora meritis similia sumunt. Nam supra lunam, quae aeris aetherisque confinio currit, omnia pura ac diurnae lucis sunt plena, cujus vicinia tangere fertur Olympus… Sed et ipse aliquando coelum vocatur; unde et Petrus ait coelos in diluvio periisse, cum aer turbulentus esset conversus in undas. Et coeli coelorum dicuntur siderei coeli istorum aereorum, tanquam superiores inferiorum (ñð. Èåðîíèì, In Epistolam ad Ephesios III (PL 26, 546BC): aer iste qui coelum et terram medius dividens, inane appellatur, plenus sit contrariis fortitudinibus. Ñð. Áåäà, De natura rerum VII. De coelo superiore (PL 90, 200D-201A): Coelum superioris circuli… virtutes continet angelicas; quae ad nos exeuntes, aetherea sibi corpora sumunt, ut possint hominibus etiam in edendo similari, eademque ibi reversae deponunt.

[cdxlix] Ïëàòîí, Òèìåé 22cd: pollaˆ kat¦ poll¦ fqoraˆ gegÒnasin ¢nqrèpwn kaˆ œsontai, purˆ mn kaˆ Ûdati mšgistai… tÕ d ¢lhqšj ™sti tîn perˆ gÁn kat' oÙranÕn „Òntwn

par£llaxij kaˆ di¦ makrîn crÒnwn gignomšnh tîn ™pˆ gÁj purˆ pollù fqor£… Ótan d' aâ qeoˆ t¾n gÁn Ûdasin kaqa…rontej kataklÚzwsin...

[cdl] Ãåðàêëèò, A 13 DK.

[cdli] ïñ.-Ïëóòàðõ, Placita philosophorum 877 C 12 – D 5.

[cdlii] Ñèìïëèêèé, Êîìì. ê “Î íåáå”, ñ. 294, 4 H (= A 10 DK).

[cdliii] Ýòî ðàñïðîñòðàíåííîå ïðåäñòàâëåíèÿ âîçâîäèëîñü ê Ãåðàêëèòó (30, 31, 60 DK). Åãî ïîâòîðÿþò Õðèñèïï; Äèîãåí Ëàýðòèé, Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêèé, Àðèé Äèäèì, Ñòîáåé, Öèöåðîí, Ïëèíèé, Ìàðöèàí Êàïåëëà è äð. (ñì. Ëåáåäåâ, Ôðàãìåíòû ðàííèõ ãðå÷åñêèõ ôèëîñîôîâ. ×àñòü I, ñ. 204-205, 217-221 (äàëåå – Ôðàãìåíòû)).

[cdliv] Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêèé, Ñòðîìàòû V, 14 (= Ôðàãìåíòû, ñ. 220).

[cdlv] Cf. Alexandri Aphrodisiensis in Aristotelis meteorologicorum libros commentaria, ed. M. Hayduck. Commentaria in Aristotelem Graeca 3, 2 (Berlin: Reimer, 1899), p. 62.

[cdlvi] Ñèìïëèêèé, In Aristotelis quattuor libros de caelo commentaria, ed. J.L. Heiberg, Commentaria in Aristotelem Graeca 7 (Berlin: Reimer, 1894), pp. 294-367. Ðóñ. ïåð. ñì. Ôðàãìåíòû, ñ. 218.

[cdlvii] Äèîãåí Ëàýðòñêèé VII, 157.

[cdlviii] Ñð. ïñ.-Ïëóòàðõ, Placita philosophorum 899 Ñ 3-6, (ïåð. À.Â. Ëåáåäåâà).

[cdlix] Ïåð. À.Â. Ëåáåäåâà. Ñì. Îëèìïèîäîð, Êîìì. ê ‘Ôåäîíó’ Ïëàòîíà 10, 2 (ñ. 57, 27 Norvin) (= Ôðàãìåíòû, ñ. 253).

[cdlx] Èîñèô Ôëàâèé, Èóäåéñêèå äðåâíîñòè I, 70, 3-5: proeirhkÒtoj ¢fanismÕn 'Ad£mou tîn

Ólwn œsesqai tÕn mn kat' „scÝn purÕj tÕn ›teron d kat¦ b…an kaˆ plÁqoj

Ûdatoj... Ðóñ. ïåð. Èîñèô Ôëàâèé, Èóäåéñêèå äðåâíîñòè, êí. 1, ãë. 3 (Ì.: Ëàäîìèð, 1994),

ò. 1, ñ. 9.

[cdlxi] Ñì., íàïðèìåð, Êåôàëàéÿ 5. 3, 29. 9, 52. 17, 75. 20 - 23, 102. 32 - 34, 104. 3 - 4, 110. 33 â êí. Êåôàëàéÿ (“Ãëàâû”). Êîïòñêèé ìàíèõåéñêèé òðàêòàò, ïåð. Å.Á. Ñìàãèíîé (Ïàìÿòíèêè ïèñüìåííîñòè Âîñòîêà 115) (Ì.: Âîñòî÷íàÿ ëèòåðàòóðà, 1998). Ïðèìå÷àíèå Å.Á. Ñìàãèíîé îá ýñõàòîëîãè÷åñêîì îãíå ñì. òàì æå, ñ. 432.

[cdlxii] Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêèé, Ñòðîìàòû V, 1 (= 28b DK); V, 9, 3 (= Ôðàãìåíòû, ñ. 197); V, 14: “Ýìïåäîêë óïîìèíàåò î âîçíåñåíèè âñåõ âåùåé, ïîëàãàÿ, ÷òî íåêîãäà ïðîèçîéäåò èõ ïðåâðàùåíèå â ñóáñòàíöèþ îãíÿ”.

[cdlxiii] Êëèìåíò, Ñòðîìàòû I, 17: “È âñå òàêè ýëëèíñêèå ôèëîñîôû áûëè âîðàìè è ðàçáîéíèêàìè, ïîòîìó ÷òî, çàèìñòâîâàâ äî ïðèøåñòâèÿ Ñïàñèòåëÿ ó åâðåéñêèõ ïðîðîêîâ íåêîòîðûå ÷àñòè èñòèíû, íå òîëüêî íå ñîçíàþòñÿ â ýòîì, íî åùå è ïðèñâàèâàþò èõ ñåáå êàê ó÷åíèÿ äåéñòâèòåëüíî èì ïðèíàäëåæàùèå”.

[cdlxiv] Òåðòóëëèàí, Apologeticus adversus gentes 47 (PL 1, 519B-520B): Itaque et ridemur Deum praedicantes judicaturum. Sic enim et poetae et philosophi tribunal apud inferos ponunt. Si gehennam comminemur, quae est ignis arcani subterraneus ad poenam thesaurus, proinde decachinnamur. Sic enim et Pyriphlegethon apud mortuos amnis est. Et si paradisum nominemus, locum divinae amoenitatis recipiendis sanctorum spiritibus destinatum, maceria quadam igneae illius zonae a notitia orbis communis segregatum, Elysii campi fidem occupaverunt. Unde haec, oro vos, philosophis aut poetis tam consimilia? non nisi de nostris sacramentis: si de nostris sacramentis, ut de prioribus, ergo fideliora sunt nostra, magisque credenda, quorum imagines quoque fidem inveniunt; si de suis sensibus, jam ergo sacramenta nostra imagines posteriorum habebuntur, quod rerum, forma non sustinet; nunquam enim corpus umbra aut veritatem imago praecedit.

[cdlxv] Òåðòóëëèàí, Apologeticus adversus gentes 23 (PL 1, 415A): negent Christum omnem ab aevo animam restituto corpore judicaturum. Dicant hoc pro tribunali, si forte, Minoen et Rhadamanthum secundum consensum Platonis et poetarum esse sortitos

[cdlxvi] Åôðåì Ñèðèí, Î ñòðàõå Áîæèåì è î ïîñëåäíåì ñóäå (ïåðåâîä ñ ñèðèéñêîãî), ðóñ. ïåð. ñ. 102-104. Ñð. Ìàëàõ 4:1: Èáî âîò, ïðèäåò äåíü, ïûëàþùèé êàê ïå÷ü; òîãäà âñå íàäìåííûå è ïîñòóïàþùèå íå÷åñòèâî áóäóò êàê ñîëîìà, è ïîïàëèò èõ ãðÿäóùèé äåíü, ãîâîðèò Ãîñïîäü Ñàâàîô, òàê ÷òî íå îñòàâèò ó íèõ íè êîðíÿ, íè âåòâåé.

[cdlxvii] Ñð. Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì VIII, 5: “ñòîèêè äóìàëè, ÷òî îãîíü, òî åñòü òåëî, ïðåäñòàâëÿþùåå ñîáîé îäíó èç ÷åòûðåõ ñòèõèé, èç êîòîðûõ ñîñòîèò ýòîò âèäèìûé ìèð, åñòü è æèâîé, è ðàçóìíûé, è òâîðåö ñàìîãî ìèðà è âñåãî, ñóùåñòâóþùåãî â íåì, è ýòîò æå ñàìûé îãîíü ñ÷èòàëè çà áîãà”.

[cdlxviii] Ñì. John Contreni, The Cathedral School of Laon from 850 to 930: Its Manuscripts and Masters. Münchener Beiträge zur Mediävistik und Renaissance-Forchung 29 (München: Bei der Arbeo-Gesellschaft, 1978), p. 182: “Ephraem of Syria, Sermones, MS 121, ff. 1r-45r; Paris BN lat. 11379, ff. 21r-23v (ed. J.S. Assemani, Ephraemi Syri Opera omnia, vol. 3 (Rome, 1746), pp. 553-60, 579-81)”.

[cdlxix] Åôðåì Ñèðèí, Íàäãðîáíûå ïåñíîïåíèÿ 42 – Äåíü îáùåãî âîñêðåñåíèÿ, ñ. 459.

[cdlxx] Åôðåì Ñèðèí, 140 – Î ïîêàÿíèè 73, ñ. 329.

[cdlxxi] Áóíäàõèøí 34v-35v, â êí. Çîðîàñòðèéñêèå òåêñòû, ññ. 307-308.

[cdlxxii] Ì. Áîéñ, Çîðîàñòðèéöû. Âåðîâàíèÿ è îáû÷àè. 2-å èçä, èñïð. (Ì.: Íàóêà, 1988), ññ. 38-39.

[cdlxxiii] Áåäà, De temporum ratione 70 – De die judicii (PL 90, 575A-76D).

[cdlxxiv] Ñì. òàêæå J. Le Goff, La naissance du Purgatoire (Paris, 1981), p. 142; J. Gnilka, Ist Kor 3, 10-15 ein Schriftzeugnis fòr das Fegfeuer? (Dòsseldorf, 1955), pp. 51-52.

[cdlxxv] Àëêóèí, De fide 21 – De justorum praemio, et poena peccatorum (PL 101, 53AD).

[cdlxxvi] Î çíàíèè Îðèãåíà â ðàííåì ñðåäíåâåêîâüå è â êðóãó Èîàííà Ñêîòòà ñì.: H. de Lubac, Exégèse médiévale. Les quatre sens de l’écriture I, 1 (Lyon: Aubier, 1959), p. 221ff.; J. Contreni, The Cathedral School of Laon from 850 to 930: Its Manuscripts and Masters. Münchener Beiträge zur Mediävistik und Renaissance-Forchung 29. (München: Bei der Arbeo-Gesellschaft, 1978), pp. 115-117, 128-129; C. Bammel, “Insular manuscripts of Origen in the Carolingian Empire” (1991), â: C. Bammel, Origeniana et Rufiniana (Freiburg im Breisgau: Herder, 1996), ch. IX, pp. 5-16; Îðèãåí è Ýðèóãåíà: À. Áðèëëèàíòîâ, Âëèÿíèå âîñòî÷íîãî áîãîñëîâèÿ íà çàïàäíîå â ïðîèçâåäåíèÿõ Èîàííà Ñêîòà Ýðèãåíû [ÑÏá., 1898] (2-å èçä., Ì: Ìàðòèñ, 1998), ññ. 101-103, 119-120, 322-323; H. Liebeschütz, “Western Christian Thought from Boethius to Anselm”, The Cambridge History of Later Greek and Early Medieval Philosophy, ed. A.H. Armstrong (Cambridge: Cambridge University Press, 1967), pp. 582-6; J. Pépin, “Mysteria et Symbola dans le commentaire de Jean Scot sur l’évangile de Saint Jean”, The Mind of Eriugena, eds. J.J. O’Meara, L. Bieler (Dublin: Irish University Press, 1973), pp. 20-21; ‹. Jeauneau, “Introduction”, Jean Scot. Homélie sur le Prologue de Jean. SC 151 (Paris: CERF, 1969), pp. 38-39 [reprint: ‹. Jeauneau, ‹tudes érigèniennes, pp. 42-43]; ‹. Jeauneau, “La division des sexes chez Grégoire de Nysse et chez Jean Scot Érigène”, Eriugena. Studien zu seinen Quellen, ed. W. Beierwaltes (Heidelberg: Carl Winter, 1980), p. 50 [reprint. ‹tudes érigèniennes, p. 360]; R.D. Crouse, “Origen in the Philosophical Tradition of the Latin West: St. Augustine and John Scottus Eriugena”, Origeniana quinta, ed. R.J. Daly, pp. 565-69; D. Moran, “Origen and Eriugena. Aspects of Christian Gnosis”, The Relationship between Neoplatonism and Christianity, eds. T. Finan, V. Twomey (Kill Lane, Blackrock, Co. Dublin: Four Courts Press, 1992), pp. 27-53.

[cdlxxvii] Áåäà, In Evangelium S. Marci I (PL 92, 134D): Angelus vocatur Joannes, non naturae societate juxta haeresim Origenis, sed officii dignitate. Èåðîíèì, Ad Avitum, Ep. 124, 4 (PL 22, 1063): ad extremum sermone latissimo disputavit, angelum, sive animam, aut certe daemonem, quos unius adserit esse naturae, sed diversarum voluntatum, pro magnitudine neglegentiae et stultitiae iumentum posse fieri; íî ñð. åãî æå Contra Joannem Hierosolymitanum 17 (PL 23, 369A): Nec Origenes umquam dixit ex Angelis animas fieri, cum ipsos Angelos nomen esse officii doceat, non naturae.

[cdlxxviii] Õàéìîí èç Îñåððà, In epistolam ad Romanos VIII (PL 117, 432A – 33C): ubi dicit Apostolus quod omnis creatura ingemiscit, reprehendit beatus Augustinus acutissime Origenem, quare in hoc nomine quod est creatura, comprehenderit non solum bestias, sed etiam solem, caeteraque sidera et angelos pariter cum homine… Quod beatus Gregorius aliis uerbis, sed eodem sensu ita exponit… Çäåñü Õàéìîí öèòèðóåò Àâãóñòèíà: Contra Priscillianistas et Originistas VIII, 11 (PL 42, 675 – 76): in unoquoque homine est omnis creatura, non universaliter sicut est coelum et terra et omnia quae in eis sunt, sed generatim quodam modo: quia et rationalis in illo est, quam vel probantur habere Angeli, vel creduntur; et, ut ita dicam, sensualis, qua et bestiae non carent… et vitalis privata sensu, qualis adverti in arboribus potest; nam et in nobis sine sensu nostro fiunt corporis incrementa, et capilli nec cum praeciduntur sentiunt, et tamen crescunt… Ita nullum est creaturae genus, quod non in homine possit agnosci: ac sic omnis creatura in eo congemiscit et dolet… non tamen ex eisdem verbis consequens est ut solem et lunam et sidera congemiscere credamus, donec in saeculi fine a corruptionis servitute liberentur (ñð. Àâãóñòèí, De diversis quaestionibus 83, 67, 5 (PL 40, 68)); è Ãðèãîðèÿ Âåëèêîãî, Homiliae in Evangelia II, 29 (PL 76, 1214AC) (ñð. åãî æå, Moralia VI, 16 (PL 75, 740BD)). Ñð. Îðèãåí, Î íà÷àëàõ I, 7, 5, 151-169; à òàêæå Homiliae in Leviticum 5, 2 [GCS VI, p. 336, 19-24]: “Òû äîëæåí ïðèçíàòü, ÷òî èìååøü âíóòðè ñåáÿ ñòàäà ñêîòà… è äàæå ïòèö. Òû ñàì, íà äåëå, åñòü åùå îäèí ìàëûé ìèð ñ ñîëíöåì, ëóíîé è çâåçäàìè âíóòðè ñåáÿ” (ýòà ðàáîòà Îðèãåíà èìåëàñü â áèáëèîòåêå Ëàíà).

[cdlxxix] Áåäà, Super parabolas Salomonis allegorica expositio I, 2 (PL 91, 948A): contra Origenianos proprie dictum est, qui haereticis, meretricibus, cunctisque flagitiosorum turbis, et insuper ipsi diabolo atque angelis ejus, post innumera, licet expleti universalis judicii tempora, remissionem scelerum, vitamque ac regnum promittunt in coelis; In Matthaei Evangelium expositio IV, 25 (PL 92, 110A): Frustra Origenes post multa annorum curricula impiis, nec non et diabolo de inferno spondet liberationem; In Evangelium S. Marci I, 3 (PL 92, 164C): Origenes, ut asserat post judicium universale, transactis licet saeculorum voluminibus innumeris, cunctos peccatores ac blasphemos veniam peccatorum esse consecuturos, atque ad regnum coeleste perducendos.

[cdlxxx] Õðàáàí Ìàâð, Expositio in proverbia Salomonis II, 11 (PL 111, 716A): Origenes… post universale extremumque judicium vitam credidit omnibus impiis et peccatoribus dandam; De universo (PL 111, 98AB): Post resurrectionem et judicium non credamus restitutionem futuram, qua Origenes delirat, ut daemones vel impii homines post tormenta, quasi suppliciis expurgati, vel illi in angelicam redeant, qua creati sunt, dignitatem; vel isti justorum societate donentur, eo quod hoc divinae conveniat pietati, ne quid ex rationalibus pereat creaturis, sed quolibet modo salventur.

[cdlxxxi] Ðåìèãèé èç Îñåððà, Commentaria in Isaiam II, 24 (PL 116, 833CD): Origenes dicit: … post multos dies, id est post mille annos finito judicio a Domino visitandi sunt. Quam sententiam nemo sanctorum Patrum corroborat, sed omnes denegant… Quidquid aeternum est, sine termino est.

[cdlxxxii] Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì XI, 23 – De errore, in quo Origenis doctrina inculpatur (PL 41, 336 – 37): Sed animas dicunt… peccasse a Conditore recedendo; et diversis progressibus pro diversitate peccatorum, a coelis usque ad terras, et diversa corpora quasi vincula meruisse: et hunc esse mundum, eamque causam mundi fuisse faciendi, non ut conderentur bona, sed ut mala cohiberentur. Hinc Origenes jure culpatur. In libris enim quos appellat perˆ 'Arcîn, id est, de Principiis, hoc sensit, hoc scripsit… Nullam aliam causam faciendi mundi intelligi voluit, nisi ut bona fierent a bono Deo…

[cdlxxxiii] Õðàáàí Ìàâð, De clericorum institutione II, 58 – De haeresibus variis (PL 107, 374D): Origeniani ab Origene auctore exorti sunt, animas quoque in mundi principio dicunt peccasse, et pro diversitate peccatorum e coelis usque ad terram diversa corpora quasi vincula meruisse, eaque de causa factum fuisse mundum.

[cdlxxxiv] C. Bammel, “Insular manuscripts of Origen…”, p. 11.

[cdlxxxv] Ñì. M. Cappuyns, “Les Bibli Vulfadi et Jean Scot Érigène”, Recherches de Théologie ancienne et médiévale 33 (1966), p. 138: Origenis. in epistulis pauli ad romanos / Item. in genesi. In exodo. / in leuitico. in lucam / in ihesum filium naue.

[cdlxxxvi] J. Contreni, The Cathedral School of Laon…, pp. 115-117, 128-129.

[cdlxxxvii] Ñîãëàñíî Êîíòðåíè (The Cathedral School of Laon…, p. 182): Hom. in Canticum i-ii (MS 299, ff. 14v-31v (PG 13:37-53)); Hom. in Ezechielem i-ii (MS 299, ff. 123v-137r (PG 13:665-87)); Hom. in Isaiam i-ix (MS 299, ff. 31v-59r (PG 13:219-54)); Hom. in Leviticum i-xiv (MS 11, ff. 1r-195r (PG 12:405-574)); Hom. in Ieremiam i-xiv (MS 299, ff. 59r-123v (PG 13:255-76; 534-42; 454-62; 335-47; 347-58; 367-75; 358-67; 378-98; 398-403; 403-27; 438-51; 278-82;283-94)); Hom. in Numeros i- xxviii (MS 298, ff. 1r-148r (PG 12:955-1012)); Hom. in Regum (MS 299, ff. 2r-14v (PG 12:995-1012)).

[cdlxxxviii] P IV, 3132-35 (815C). Îá ýòîì ñì. ‹. Jeauneau (ed.), Iohannis Scotti Eriugenae Periphyseon liber IV (Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies, 1995), p. 324, n. 223. Âïðî÷åì, Èîàíí Ñêîòò ìîã èìåòü â âèäó In Genesim Îðèãåíà, èìåâøèéñÿ â áèáëèîòåêå Âóëüôàäà (Hom. in Genesim I, 15 (PG 12, 158C)): Videamus etiam per allegoriam quomodo ad imaginem Dei homo factus masculus et femina est. Interior homo noster ex spiritu et anima constat. Masculus spiritus dicitur, femina anima potest nuncupari…

[cdlxxxix] P IV, 3266-69 (818BC): Nouimus autem summum sanctae Scripturae expositorem, Originem dico, edisserere non alibi neque alterum paradisum esse, praeter ipsum qui in tertio caelo, ut ipse uult, constitutus est, et in quem Apostolus Paulus raptus est; P IV, 3935-37 (832D): Origenis siquidem paradisum in tertio caelo, quod est intellectuale (hoc est in ipso homine quantum intellectus est) asserit esse. Cf. Epiphanius, Ancoratus 54: tÁj ¢katalhy…aj. oÛtwj kaˆ perˆ parade…sou polloˆ

¢llhgoroàsin, æj Ð qe»latoj 'Wrigšnhj ºqšlhse fantas…an m©llon ½per ¢l»qeian tù

b…J suneisenšgkasqai. ka… fhsin· oÙk œsti par£deisoj ™pˆ tÁj gÁj· dÁqen ¢pÕ toà

·htoà toà par¦ toà ¡g…ou ¢postÒlou e„rhmšnou Óti “oda ¥nqrwpon prÕ ™tîn

dekatess£rwn, e‡te ™n sèmati oÙk oda, e‡te ™ktÕj toà sèmatoj oÙk oda, Ð qeÕj oden, ¡rpagšnta tÕn toioàton ›wj tr…tou oÙranoà” (II Cor 12:2). ¢ll¦ m¾ para<na>g…nwske

kaˆ lšge Óti tÕ tr…ton toà ¢šroj <shma…nei>· oÙ g¦r e„pën “›wj tr…tou oÙranoà” perˆ

mšrouj tr…tou lšgei, ¢ll¦ perˆ triîn ¢riqmîn. ka… fhsin “oda tÕn toioàton

¥nqrwpon ¡rpagšnta e„j tÕn par£deison kaˆ ¢koÚsanta ·»mata § oÙk ™xÕn ¢nqrèpJ e„pe‹n”… oÙ g¦r ™n mi´ suntom…v tÕn oÙranÕn kaˆ tÕn par£deison sunÁyen, ¢ll¦ “oda

¥nqrwpon” fhs…n “¡rpagšnta ›wj tr…tou oÙranoà” kaˆ p£lin “¡rpagšnta e„j tÕn

par£deison”. Cf. Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 3, 6, 274-294.

[cdxc] Ãðèãîðèé Íèññêèé, In Ecclesiasten V (PG 44, 685A).

[cdxci] Ãðèãîðèé Íèññêèé, Apologia in Hexaemeron (PG 44, 121D).

[cdxcii] Ãðèãîðèé Íèññêèé, Contra Eunomium I, 23 (PG 44, 345D). Ñì. Ì.Ô. Îêñèþê, Ýñõàòîëîãèÿ ñâ. Ãðèãîðèÿ Íèññêîãî ([Êèåâ, 1914], ðåïðèíò: Ì.: Ïàëîìíèê, 1999), ñ. 128-129; 316.

[cdxciii] P IV, 4179-80 (838A): paradisus est humana natura ad imaginem dei condita, et in angelicae beatitudinis aequalitate constituta; IV, 3592-94 (825C): Considera ergo extremitates humanae naturae ueluti cuiuspiam paradisi terminos, sursum uersus atque deorsum, extra quos nulla creata intelligitur natura; V, 895A: non aliud esse paradisum… praeter ipsam humanae naturae integritatem.

[cdxciv] Èîàíí Ñêîòò, P V, 1022AB: hoc opus primo omnium Deo… subinde dilectissimo tibi, frater in Christo Wulfade, et in studiis sapientiae cooperatori, et examinandum offero, et corrigendum committo. Nam et tuis exhortationibus est inchoatum, tuaque solertia, quoquo modo sit, ad finem usque perductum.

[cdxcv] Ñì. Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 2, 1-2.

[cdxcvi] A. Scott, Origen and the Stars. A History of an Idea (Oxford Early Christian Studies), Oxford, (Clarendon Press), 1991, 154. Ñð. Î íà÷àëàõ II, 3, 6, 316-320 ãäå Îðèãåí ðàçëè÷àåò ea quae non uidentur (òîíêèå òåëà, êîòîðûå òåîðåòè÷åñêè ìîãóò áûòü âèäèìû) è invisibilia (ëèøåííîå ñâîéñòâà áûòü âèäèìûì, è èìåíóåìîå ãðåêàìè ¢sîmata, òî åñòü áåñòåëåñíûì â ñòðîãîì ñìûñëå ñëîâà).

[cdxcvii] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ IV, 3, 15 (27), 489-493: declaratur esse etiam in creaturis quasdam invisibiles secundum proprietatem suam substantiis. Sed hae quamvis ipsae non sit corporeae, utuntur corporibus, licet ipsae sint corporea substantia meliores.

[cdxcviii] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ IV, 4, 8 (35), 320-326: mutabilis et convertibilis erat natura rationabilis, ita ut pro meritis etiam diverso corporis uteretur indumento illius vel illius qualitatis, necessario sicut diversitates praenoscebat deus futuras vel animarum vel virtutum spiritalium, ita etiam naturam corpoream faceret, quae permutatione qualitatum in omnia, quae res posceret, conditoris arbitrio mutaretur; cð. Ìåôîäèé, Î âîñêðåñåíèè ó Åïèôàíèÿ: Panarion 64 (ed. Holl, II, p. 424, 4-11).

[cdxcix] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 5, 4, 133-134 : Unius namque naturae esse omnes rationabiles creaturas; IV, 4, 8 (35), 315-320: necesse erat uti intellectualem naturam, quae et commutabilis et conversibilis depraehenditur ea ipsa conditione, qua facta est (quod enim non fuit et esse coepit, ex hoc ipso naturae mutabilis designatur et ideo nec substantialem habet vel virtutem vel malitiam, sed accidentem)…

[d] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 1, 4, 93-94: mundi diuersitas sine corporibus subsistere non potest.

[di] Èåðîíèì, Ep. 124, 10: Nec dubium est, quin post quaedam intervalla temporum, rursus materia subsistat, et corpora fiant, et mundi diversitas construatur, propter varias voluntates rationabilium creaturarum; ibid. 14: nulli dubium est corpora non principaliter subsistere, sed per intervalla ob varios motu rationabilium creaturarum nunc fieri, ut qui his indigent, vestiantur, et rursum cum illa depravatione lapsuum se ad meliora correxerint, dissolvi in nihil et haec semper successione variari; Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì XI, 23 – De errore, in quo Origenis doctrina inculpatur (PL 41, 336-37): Sed animas dicunt… peccasse a Conditore recedendo; et diversis progressibus pro diversitate peccatorum, a coelis usque ad terras, et diversa corpora quasi vincula meruisse: et hunc esse mundum, eamque causam mundi fuisse faciendi, non ut conderentur bona, sed ut mala cohiberentur. Hinc Origenes jure culpatur. In libris enim quos appellat perˆ 'Arcîn, id est, de Principiis, hoc sensit, hoc scripsit… Nullam aliam causam faciendi mundi intelligi voluit, nisi ut bona fierent a bono Deo…

[dii] Èåðîíèì, Ad Avitum Ep. 124, 10 (PL 22, 1068): Nec dubium est, quin post quaedam intervalla temporum, rursus materia subsistat, et corpora fiant, et mundi diversitas construatur, propter varias voluntates rationabilium creaturarum… omnia corpora interitura confirmet: et simus absque corporibus, quomodo prius fuimus, antequam crassis corporibus vestiremur; ibid. 5 (1063-64): Si omnia, inquit (ut ipse disputationis ordo conpellit) sine corpore vixerint, consumetur corporalis universa natura, et redigetur in nihilum, quae aliquando est facta de nihilo… Si haec non sunt contraria fidei, forsitan sine corporibus aliquando vivemus. Sin autem qui perfecte subiectus est Christo, absque corpore intelligitur; omnes autem subiciendi sunt Christo, et nos erimus sine corporibus, quando ei ad perfectum subiecti fuerimus… Si subiecti fuerint omnes deo, omnes deposituri sunt corpora, et tunc corporalium rerum universa natura solvetur in nihilum; ibid. 14 (1071): nulli dubium est corpora non principaliter subsistere (cf. P V), sed per intervalla ob varios motu rationabilium creaturarum nunc fieri, ut qui his indigent, vestiantur, et rursum cum illa depravatione lapsuum se ad meliora correxerint, dissolvi in nihil et haec semper successione variari… abolitionem corporum hic rursum sentire coniuncitur; Þñòèíèàí, Edictum contra Origenem (p. 114, 16-18): “Íåîáõîäèìî ïðèçíàòü, ÷òî òåëåñíîé ïðèðîäû ñíà÷àëà íå áûëî, íî îíà ñóùåñòâóåò âðåìåíàìè [™k dialeimm£twn], ïî ïðè÷èíå íåêèõ íåäîìîãàíèé [sumptèmata], ñëó÷àþùèõñÿ ó ðàçóìíûõ ñóùåñòâ, êîòîðûå íóæäàþòñÿ â òåëàõ. À êîãäà îíè ñîâåðøåííî ïîïðàâÿòñÿ [tÁj ™panorqèsewj ginomšnhj], òåëåñíàÿ ïðèðîäà ñíîâà äîëæíà ðàçðåøèòüñÿ â íè÷òî [e„j tÕ m¾ enai]”.

[diii] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 3, 3, 111-129: Sed quoniam non ad subitum omne indumentum corporeum effugere poterant, prius in subtilioribus ac purioribus inmorari corporibus aestimandi sunt, quae ultra nec a morte vinci nec aculeo mortis conpungi praevaleant, ut ita demum paulatim cessante natura materiali et absorbeatur mors et exterminetur in finem… Si vero haec habere consequentiam videntur, reliquum est et status nobis aliquando incorporeus futurus esse credatur… et tunc usus corporum cesset. Si autem cessat, in nihilum redit sicut et antea non erat. Î òåëå âîñêðåñåíèÿ ñîãëàñíî Îðèãåíó ñì. D.G. Bostock, “Quality and Corporeity in Origen”, Origeniana secunda, eds. H. Crouzel, A. Quacquarelli, pp. 323-337.

[div] Ìåôîäèé, Î âîñêðåñåíèè ó Ôîòèÿ: Bibliotheca. Codex 234, 301a, 9-15, ðóñ. ïåð. ñ. 268: “Åñëè îáðàòèòü âíèìàíèå íà ÿçûê, ïåðñò, ëîíî Àâðààìîâà è âîçëåæàíèå íà íåì, òî ìîæíî äîïóñòèòü, ÷òî äóøà òîò÷àñ ïðè îòäåëåíèè ïðèíèìàåò îáëèê [scÁma], ïîäîáíûé [Ðmoeidšj] ãðóáîìó è çåìíîìó òåëó. Ïîñåìó, êîãäà ïîâåñòâóåòñÿ î ïîÿâëåíèè êîãî-íèáóäü èç óìåðøèõ, òî îí ÿâëÿåòñÿ â îáëèêå [sc»mati] ïîäîáíîì òîìó, êàêîé îí èìåë âî ïëîòè”.

[dv] Îðèãåí, Ïðîòèâ Öåëüñà 2, 62, 7-10 (ed. M. Borret, SC 132), ðóñ. ïåð. ñ. 168: “Òåëî Èèñóñà ïîñëå Åãî âîñêðåñåíèÿ çàíèìàåò êàê áû ñåðåäèíó ìåæäó òåì ïëîòíûì òåëîì [tÁj pacÚthtoj tÁj sèmatoj], êàêîå Îí èìåë äî ñòðàäàíèÿ, è òåì ñîñòîÿíèåì, â êàêîì ÿâëÿåòñÿ äóøà îòëîæèâøàÿ ýòî òåëî”; 3, 42, 8-10 (ed. M. Borret, SC 136).

[dvi] Ìåôîäèé, Î âîñêðåñåíèè ó Ôîòèÿ: Bibliotheca. Codex 234, 301a, 19-25, ðóñ. ïåð. ñ. 268: “Íàêàçûâàåìûé áîãà÷ è ïîêîþùèéñÿ íà ëîíå Àâðààìîâîì áåäíûé, î êîòîðîì ïîâåñòâóåòñÿ, ÷òî åùå äî âòîðîãî ïðèøåñòâèÿ Ñïàñèòåëÿ è êîí÷èíû âåêà, è ñëåäîâàòåëüíî, ïðåæäå âîñêðåñåíèÿ, îäèí ìó÷èòñÿ â ïðåèñïîäíåé, à äðóãîé ïîêîèòñÿ íà ëîíå Àâðààìà, íàó÷àþò íàñ, ÷òî è òåïåðü äóøà ïðè îòäåëåíèè ïîëó÷àåò íåêîòîðîå òåëî”; Îðèãåí, Ïðîòèâ Öåëüñà II, 60, 12-15 (ed. M. Borret, SC 132), ðóñ. ïåð. ñ. 167: “È Ïëàòîí â ñâîåì òðàêòàòå î äóøå ãîâîðèò, ÷òî íåêîòîðûå ìîãóò âèäåòü êàê ‘òåíåïîäîáíûå ïðèçðàêè’ [fant£smata] óæå óìåðøèõ ÿâëÿþòñÿ íåêîòîðûì ïîäëå ãðîáíèö. È ýòè ïðèçðàêè, ÿâëÿþùèåñÿ ïîäëå ãðîáíèö óìåðøèõ, âîçíèêàþò îò íåêîåãî ñóáñòðàòà [Øpokeimšnou], ñîîòâåòñòâóþùåãî äóøå, êîòîðàÿ îáèòàåò òîãäà â òàê íàçûâàåìîì ñâåòîâèäíîì [aÙgoeide‹] òåëå”.

[dvii] Îðèãåí, Com. in Matthaeum 17, 30, 48-59 (ed. Klostermann, GCS X, p. 671): ™gë d' omai di¦ toÚtwn dhloàsqai Óti oÙ mÒnon kat¦ tÕ m¾ game‹n kaˆ tÕ m¾ game‹sqai æj

oƒ ™n tù oÙranù ¥ggeloi g…nontai oƒ kataxioÚmenoi tÁj ™k nekrîn ¢nast£sewj, ¢ll¦ kaˆ kat¦ tÕ metaschmatizÒmena aÙtîn t¦ sèmata “tÁj tapeinèsewj” g…nesqai toiaàta, Ðpo‹£ ™sti t¦ tîn ¢ggšlwn sèmata, a„qšria kaˆ aÙgoeidj fîj.

[dviii] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 10, 1, 31-42: si resurgunt corpora, sine dubio ad indumentum nostri resurgent, et si necesse est nos esse in corporibus (sicut certe necesse est), non in aliis quam in nostiris corporibus esse debemus… resurgunt et spiritalia resurgeunt… animalis corporis qualitas, quae in terram seminata spiritalis corporis reparet qualitatem.

[dix] Ìåôîäèé, Î âîñêðåñåíèè ó Ôîòèÿ: Bibliotheca. Codex 234, 299a, 16-25; = Î âîñêðåñåíèè, ñ. 263: “êàêîâ æå… áóäåò îáëèê [scÁma] âîñêðåñøåãî, åñëè ýòî àíòðîïîìîðôíîå [tÕ ¢nqrwpoeidj

toàto], êàê íåãîäíîå, ïî ìíåíèþ Îðèãåíà, ñîâåðøåííî èñ÷åçàåò [™xafan…zetai]?”; Îðèãåí, Î íà÷àëàõ 2, 10, 2, 47-49: Si vero secundum id, quod consequens est, dixerint quia omne corpus certo quo habitu deformatur, requiremus ab eis, si possun nobis spiritalis sorporis habitum demonstrare atque describere; quod utique facere nullo modo poterunt.

[dx] Îðèãåí, Com. in Romanos II, 13 (PG 14, 912D-913A); cf. Èîàíí Ñêîòò, P IV, 3238-33 (817C). Ñì. òàêæå Îðèãåí, Hom. in Genesim I, 13 (PG 12, 155C); I, 11 (PG 12, 154C).

[dxi] Îðèãåí, Com. in Romanos VII, 4 (PG 14, 1110BC); ibid. 1110C; Hom. in Genesim I, 13 (PG 12, 155D). Cf. G. Bostock, “Origen’s Philosophy of Creation”, Origeniana quinta, ed. R.J. Daly, pp. 260-261.

[dxii] Îðèãåí, Conra Celsum IV, 40, 20-24 (ed. M. Borret, SC 136).

[dxiii] Ôèëîí, Quaestiones in Genesim 1, 53. Îòíîñèòåëüíî ãíîñòèêîâ ñì. Êëåìåíò, Ñòðîìàòû III, 14: “citînaj d dermat…nouj” ¹ge‹tai Ð KassianÕj t¦ sèmata perˆ ïn Ûsteron kaˆ

toàton kaˆ toÝj Ðmo…wj aÙtù dogmat…zontaj peplanhmšnouj ¢pode…xomen; Èðèíåé, Ïðîòèâ åðåñåé I, 5, 5 (PG 7, 501), à òàêæå Òåðòóëëèàí, Adversus Valentinianos 24 (PL 2, 578A). See J. P¾pin, La tradition de l’all¾gorie de Philon d’Alexandrie ´ Dante, II. ‹tudes historiques. ‹tudes augustiniennes. (Paris, 1987), pp. 146-165. Ñð. Ïëóòàðõ, Î ïëîòîÿäåíèè 998C: “ïðèðîäà, îäåâàþùàÿ [äóøè] ÷óæäûìè îäåæäàìè ïëîòè…” (= Ýìïåäîêë, D-K 126); Ïîðôèðèé ó Ñòîáåÿ I, 49, 60: “Ñóäüáà è ïðèðîäà ïåðåâîïëîùåíèÿ íàðå÷åíà Ýìïåäîêëîì “áîãèíåé”, êîòîðàÿ “îäåâàåò… ïëîòè” è ïåðåîáëà÷àåò äóøè. Áîãèíÿ…, îäåâàþùàÿ [äóøè] â ÷óæóþ îäåæäó ïëîòè”.

[dxiv] Îðèãåí, Selecta in Genesim (PG 12, 101).

[dxv] H. Crouzel, “Les critiques adress¾es par M¾thode et ses contemporains ´ la doctrine orig¾nienne du corps resssuscit¾”, Gregorianum 53 (Rome, 1972), pp. 708-09 [reprint. H. Crouzel, Les fins dernières selon Origènes…, ch.VII. Ñð. Îðèãåí, Hom. in Leviticum VI, 2 (GCS VI, p. 362, 14); Ïðîòèâ Öåëüñà IV, 40, 20-24 (ed. M. Borret, SC 136).

[dxvi] Ïðîêîïèé èç Ãàçû, Comm. in Genesim (PG 87/1, 221A). Ñì. òàêæå M. Simonetti, “Alcune osservazioni sull’interpretazione origeniana di Genesi 2:7 e 3:21”, Aevum 36 (1962), 370-381.

[dxvii] Èîàíí Ñêîòò, P IV, 3285-87 (818C-19A). Ñì. Åïèôàíèé, Ancoratus 62, 1, 1-3, 1 (ed. Hall, GCS 25).

[dxviii] P IV, 4121-27 (836D-37A).

[dxix] Cf. P V, 884C.

[dxx] P II, <127> 520-23 (571ÑD) (i2, vers. I-II). Cf. P IV, 3209-11 (817A); IV, 2502-06 (801C). Î äâóõ òåëàõ: P IV, 729-38 (760AB).

[dxxi] P V, 884C; IV, 2446-48 (800B); V, 872D; IV, 2468-69 (800D-01A); II, 1418-19 (571A).

[dxxii] P II, <151> 609-13 (584C) (i1, vers. I-II); II, 1795-814 (582AB) (i1, vers. I-II).

[dxxiii] P IV, 2446-69 (800BD): Illud corpus, quod in constitutione hominis primitus est factum, spirituale et immortale crediderim esse, ac tale aut ipsum, quale post resurrectionem habituri sumus… illud spirituale et naturale animo semper adhaerens ac sibi concretum discernitur.

[dxxiv] P V, 901D-02A: De spiritualitate siquidem et illocalitate omnium generaliter humanorum corporum post resurrectionem, quando humana natura, quae corpore et anima constat, aequalis erit angelis… Corpora in caelestem qualitatem conuersa, omneque terrenum uniuersaliter deponentia…, sensibus mortalium incomprehensibilia, omnique locali circumscriptione libera; V, 902B: resurrectionis corpora ultra omnem sensibilem qualitatem ascendentia, omni mole et localitate absoluta, et, ut ita dicam, in spiritum omnino conuersa… super omne, quod sensus corporeus potest attingere, ineffabili sua spirituali subtilitate exaltari; V, 995BC: quod uero immortalia et spiritualia corpora nullis corporalium formarum lineamentis, uel qualitatibus, uel quantitatibus circumscribentur, propter ineffabilem eorum spiritibus incircumscriptis adunationem indiscretamque simplicitatem, beatum Gregorium Theologum, sanctum quoque Ambrosium, nec non et Maximum uenerabilem magistrum certis rationibus approbare saepe diximus; à òàêæå II, <33> 173-77 (538C) (i2, vers. I-II); V, 902A; II, 1010-13 (539A) (i2, vers. I-II). Cð. V, 896BC: Nunquid angelos ex intellectu et spirituali corpore constare credimus? Omni tamen circumscripta forma eos carere non dubitamus… Si ergo angeli omni forma circumscripta carent, quid mirum, homines, dum aequales angelis fuerint, omni sexu et formarum circumscriptione carituros?; V, 896C: Quaedam namque corpora sunt liquida ac spiritualia, circumscriptis formis carentia; II, 288-89 (535A); II, 343 (536C).

[dxxv] P II, 1718-25 (580AB); II, 1846-53 (583BC). Ñì. D. Moran, The philosophy of John Scottus Eriugena…, pp. 176-177.

[dxxvi] P II, 1819-27 (582C); IV, 2522-23 (802A): et illud exterius a deo est factum et superadditum.

[dxxvii] P IV, 2559-64 (803A).

[dxxviii] P IV, 2448-56 (800BC).

[dxxix] Ñð. Èîàíí Ñêîòò, Expositiones (Barbet) II, 3, 686-691 (159B): Naturaliter quippe materialia omnia in spiritualia transferri appetunt, spiritualia uero ad materialium humilem uilissimamque extremitatem inclinari nolunt, quoniam impossibile est. Possibile namque est inferiora ad superiora ascendere, descendere uero superiora ad inferiora naturali transmutatione, impossibile.

[dxxx] P IV, 4829-38 (852C): ea quae merito utriusque creaturae inoboedientiae superaddita sunt essentiae… ut sunt corpora aeria daemonum, terrena quoque mortaliaque hominum membra, quae incunctanter in poenam peccati simplicitati naturae a deo constitutae adiuncta esse credenda et intelligenda sunt. Sed utrum natura daemonum a corporibus ab isto aere sibi adiunctis liberabitur, sicut humana natura sui redemptoris gratia adiuta, resurrectionis momento animalibus corruptibilibusque corporibus absouetur, alius disserendi locus est.

[dxxxi] P III, 1932-39 (665CD); 1945-48 (666A).

[dxxxii] P V, 885D-86A; II, 1878-81 (584A).

[dxxxiii] H. Crouzel, “Les critiques adress¾es par M¾thode”, pp. 690-692. Cð. Ìåôîäèé, Î âîñêðåñåíèè ó Åïèôàíèÿ: Panarion 64 (ed. Holl, II), p. 423, 9 – 424, 2; 424, 4 – 11 è 13 – 23; 426, 7 – 18; Îðèãåí, Ïðîòèâ Öåëüñà V, 23 (GCS II, p. 24, 1). Ñì. òàêæå L.G. Patterson, Methodius of Olympus. Divine Sovereignty, Human Freedom, and Life in Christ (Washington, D.C.: The Catholic University of America Press, 1997), pp. 171 – 73; H. Chadwick, “Origen, Celsus, and the Resurrection of the Body”, Harvard Theological Review 41 (1948), pp. 83-102; H. Crouzel, Origen: The Life and Thought of the First Great Theologian, trans. A.S. Worall (London: T & T Clark, 1989), pp. 155-57; Â.Â. Ïåòðîâ, “Ó÷åíèå Îðèãåíà î òåëå âîñêðåñåíèÿ è åãî âëèÿíèå íà áîãîñëîâèå Ãðèãîðèÿ Íèññêîãî è Èîàííà Ýðèóãåíû”, IX Ðîæäåñòâåíñêèå Îðàçîâàòåëüíûå ×òåíèÿ. Áîãîñëîâèå è ôèëîñîôèÿ: àñïåêòû äèàëîãà. Ñáîðíèê äîêëàäîâ êîíôåðåíöèè (25.01.2001, ÈÔÐÀÍ), ïîä ðåä. Â.Ê. Øîõèíà (Ì., 2002), ññ. 22-58.

[dxxxiv] Ìåôîäèé, Î âîñêðåñåíèè ó Åïèôàíèÿ: Panarion 64 (GCS II, p. 423, 21-23), ðóñ. ïåð. ñ. 194:

tÕ edoj... tÕ swmatikÒn; 426, 14-15, ðóñ. ïåð. ñ. 197: tÕ swmatikÕn edoj... tÍ fÚsei

qnhtÕn Ôn.

[dxxxv] Îðèãåí, Selecta in Psalmos (in Ps 1, 5) (PG 12, 1097C); Åïèôàíèé, Panarion 64, 16, 7 (GCS II, p. 426, 19), ðóñ. ïåð. ñ. 197: “ïðåæíåå ñóùåñòâî òåëà íå âîññòàíåò… êàê ñåìåííîé ëîãîñ [Ð spermatikÕj lÒgoj] â çåðíå ïøåíèöû, è ò.ä.”. Cð. Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 10, 3, 102-114: nostra corpora uelut granum cadere in terram putanda sunt; quibus insita ratio ea, quae substantiam continent corporalem, quamuis emortua fuerint corpora et corrupta atque dispersa, uerbo tamen dei ratio illa ipsa, quae semper in substantia corporis salva est, erigat ea de terra et restituat ac reparet, sicut ea uirtus, quae inest in grano frumenti, post corruptionem eius ac mortem reparat ac restituit granum in culmi corpus et spicae. Et ita his quidem, qui regni caelorum hereditatem consequi merebuntur, ratio illa reparandi corporis, quam supra diximus, dei iussu ex terreno et animali corpore corpus reparat spiritale, quod habitare possit in caelis; à òàêæå III, 6, 5, 147-163.

[dxxxvi] Ñð. Ìåôîäèé, Î âîñêðåñåíèè ó Ôîòèÿ: Bibliotheca Codex 234, 299b, 1-6, ðóñ. ïåð. ñ. 264: “Òàê êàê, ãîâîðèò [Îðèãåí], ìàòåðèàëüíîå òåëî òåêó÷å è íèêîãäà íå ïðåáûâàåò ñàìèì ñîáîþ, íî óáûâàåò è ïðèáûâàåò îòíîñèòåëüíî ýéäîñà (perˆ tÕ edoj), õàðàêòåðèçóþùåãî ôîðìó (t¾n morf»n), [ýéäîñà], êîòîðûì è ñîñòàâëÿåòñÿ îáëèê (tÕ scÁma), òî íåîáõîäèìî ñëåäóåò, ÷òî âîñêðåñåíèå áóäåò ñîñòîÿòü â [âîñêðåñåíèè] îäíîãî òîëüêî ýéäîñà”; Ãðèãîðèé Íèññêèé, Îá óñòðîåíèè ÷åëîâåêà XVII, 3 (PG 44, 225), ðóñ. ïåð. ñ. 86-87: “Âåäü “íàøå” [tÕ ¹mšteron] íå öåëèêîì çàêëþ÷àåòñÿ â òå÷åíèè è ïðåâðàùåíèè [™n ·Úsei kaˆ metabolÍ]. Äà è áûëî áû ñîâåðøåííî íåïîíÿòíî, åñëè áû ìû íå èìåëè îò ïðèðîäû íè÷åãî ïîñòîÿííîãî. Íî ïðàâèëüíåå âñåãî ñêàçàòü, ÷òî îäíî â íàñ ñòîèò, à äðóãîå ïðîäâèãàåòñÿ èçìåíåíèåì. Âåäü òåëî èçìåíÿåòñÿ âîçðàñòàíèåì è óìàëåíèåì, êàê áóäòî îäåæäà, ïåðåìåíÿåìàÿ ñ êàæäûì âîçðàñòîì. Ñòîèò æå íèêàêèì îáðàçîì íå ïðåëàãàåìûé ñàì ïî ñåáå ýéäîñ, íå óòðà÷èâàþùèé ðàç è íàâñåãäà íàíåñåííûõ íà íåãî ïðèðîäîé êëåéì [shme…wn], íî ïðè âñåõ ïåðåìåíàõ òåëà âûðàæàþùèéñÿ â ñâîèõ ñîáñòâåííûõ ïðèçíàêàõ [gnwrism£twn]”.

[dxxxvii] Íà ýòî îáðàòèë âíèìàíèå è Èîàíí Ñêîòò â P IV, 2458-60 (800C).

[dxxxviii] Ñì. L.G. Patterson, Methodius of Olympus…, pp. 190-91; Grégoire de Nysse: La Création de l’homme, eds. J. Laplace, J. Dani¾lou (Paris: Cerf, 1943), p. 209, n. 1; T.J. Dennis, “Gregory on the Resurrection of the Body”, The Easter Sermons of Gregory of Nyssa. Translation and Commentary, eds. A. Spira, C. Klock (Philadelphia: Philadelphia Patristic Foundation, 1981), pp. 58-60.

[dxxxix] Èíòåðïðåòàöèþ ýòîãî ðàññóæäåíèÿ Ãðèãîðèÿ ñì. â Select writings and letters of Gregory, Bishop of Nyssa, eds. W. Moore, H.A. Wilson, vol. 5 (1893), p. 418, n. 5.

[dxl] Dennis, “Gregory on the Resurrection…”, p. 59.

[dxli] Cð. Dennis, “Gregory on the Resurrection…”, p. 59: “ ýòîì ìåñòå Ãðèãîðèé íàñòîëüêî ñêóï íà ñëîâà, ÷òî òåêñò ñòàíîâèòñÿ ìàëîïîíÿòåí, – ÿâíîå ñâèäåòåëüñòâî òîãî, ÷òî îí ïûòàåòñÿ îâëàäåòü èäååé, êîòîðóþ îí íå äî êîíöà ïðîðàáîòàë”. Ëàòèíñêèé ïåðåâîä ýòîãî ïàðàãðàôà, âûïîëíåííûé Äèîíèñèåì Ìàëûì áîëåå âíÿòåí, ÷åì ñîîòâåòñòâóþùèé ïåðåâîä Èîàííà Ñêîòòà. Ñð.: Äèîíèñèé Ìàëûé, S. Gregorii De imagine, id est De hominis conditione 27 (PL 67, 394C-395A): videtur eorum quae in nobis sunt aliquid stare, aliud vero mutatione defluere. Corpus enim per incrementa detrimentaque mutatur, veluti vestes quasdam per aetates quasdam se induens consequentes; stat autem per omnes has mutationes species inconvertibiliter, in se signa quae sibi semel a natura sunt impressa non deserens, quibus per universas corporis mutationes suam notitiam retinet… juxta id quod Deo est similis, nulla mutatione fluit atque convertitur, sed fixa permanet… necessario species veluti impressa signaculo permanet animae, formamque ipsam expressione susceptam nullatenus ignorat. Unde tempore resurrectionis ea recipiat rursus in se, quae formae ipsi congruerint, congruunt autem illa quaecunque ab initio speciei probantur esse inserta; ergo nihil extra rationem videtur, rursus ex communi ad singulos redire quod suum est; Èîàíí Ñêîòò, De imagine 27 (Cappuyns, pp. 251, 5 – 252, 3): eorum quae in nobis sunt quoddam quidem stat, quoddam vero ex mutabilitate provenit. Mutatur enim per auctionem et diminutionem corpus veluti vestimenta quaedam consequentes aetates indutum. Stat vero per omnem conversionem intransmutabilis in seipsa forma insitis sibi semel ex natura signis non desistens. Sed in omnibus secundum corpus transmutationibus cum suis notionibus apparet… in deiformitate animae non fluxile per mutabilitatem et transmutabile est, sed quod permanet… Necessario specie veluti descripti signaculi in anima permanente, neque reformanda in signaculo ad formam ab ea videlicet anima ignorantur, sed in tempore reformationis illa iterum ad se ipsam recipiet quaecumque formae caracteri coaptabit, coaptabit autem omnino illa quae ab initio in forma characterizata sunt.

[dxlii] P IV, 2550-64 (802CD). Ðàçëè÷èÿ â çåìíûõ òåëàõ âîçíèêàþò íå îò ïðèðîäû, íî îò ðàçëè÷èé â ïî ìåñòó è âðåìåíè, ðàçíèöû â ñòðàí, âîäû, ïèùè, ðîæäåíèÿ è âîñïèòàíèÿ: P II, <21> 121-26 (533A-B) (i2, vers. I-II). Cð. Ñåðâèé, In Aeneidos VI, 724, 20-32, à òàêæå Èîàíí Ñêîòò, P II, <32> 168-71 (538B) (i2, vers. I-II); Áîýöèé, De trinitate 1 (PL 64, 1294D): sed numero differentiam accidentium uarietas facit: nam tres homines neque genere, neque specie, sed suis accidentibus distant.

[dxliii] P II, 3327-34 (572A) (i2, vers. III); IV, 2522-26 (802A) è 2542-47 (802C).

[dxliv] Cf. Èîàíí Ñêîòò, P V, 994A: Inest siquidem unicuique hominum occulta corporis sui ratio, in quam resurrectionis tempore hoc terrenum mortaleque mutabitur, et in qua angelicis corporibus assimilabitur, quando homines aequales angelis erunt.

[dxlv] Ñì., íàïðèìåð, àëëåãîðè÷åñêîå òîëêîâàíèå Îðèãåíîì Áûò 1:16-19 â Hom. in Genesim I, 7 (PG 12, 151B): Sicut etiam ‘stella ab stella differt in claritate’, ita etiam sanctorum unusquisque secundum magnitudinem suam lumen suum fundit in nos. Ñð. A. Scott, Origen and the Stars. A History of an Idea (Oxford: Clarendon Press, 1991), p. 150; è òàì æå, p. 157: “Ãîâîðÿ î äóøàõ, ñèÿþùèõ ïîñëå ñìåðòè, Îðèãåí ñëåäîâàë òðàäèöèè ñîâðåìåííîé åìó åâðåéñêîé ëèòåðàòóðû. Ó íåáåñíûõ ñâåòèë èìåþòñÿ ðàçëè÷íûå ñòåïåíè ÿðêîñòè, è ó ïðàâåäíîñòè åñòü ðàçëè÷íûå ñòåïåíè. Îí ïèøåò, ÷òî íàäååòñÿ ñðàâíèòüñÿ ñî ñëàáîé çâåçäî÷êîé, à íå ñ ëóíîé èëè êàêîé-ëèáî áîëåå ÿðêîé çâåçäîé, ïîñêîëüêó â ïîñëåäíåì ñëó÷àå åãî âèä áóäåò íåõîðîø”, Hom. in Ezechielem 9, 4 (8, 412, 8–19 B); Hom. in Ps 147 (Analecta sacra, ed. Pitra, 3, 359).

[dxlvi] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ III, 6, 4, 113-117: omnibus his corporibus, quae sive in terris sive in caelis videmus et quae bideri possunt et manu facta sunt et aeterna non sunt, multa longe praelatione praecellit illud [corpus siritale], quod et visibile non est nec manu factum est, sed aeternum est (öèòèðóåòñÿ â P V, 930A).

[dxlvii] P III, 3254-55 (697Ñ); 2521 (680B); II, 734-36 (549D).

[dxlviii]  P V, 929A-930D Èîàíí Ñêîòò öèòèðóåò Î íà÷àëàõ III, 6, 3-5, ãäå ãîâîðèòñÿ, ÷òî ñîãëàñíî Àïîñòîëó âñå ñîâåðøåííûå äóøè è âñå òâîðåíèå áóäåò îáèòàòü â äóõîâíîì òåëå, íåâèäèìîì è âå÷íîì. Ýòî äîëæíî áûòü “òîí÷àéøåå è ÷èñòåéøåå òåëî”, à íå ÷èñòûé áåñòåëåñíûé äóõ. Ñð. Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 2, 1, 14-32: requirendum primo videtur, si possibile est penitus incorporeas remanere rationabiles naturas, cum ad summum sanctitatis ac beatitudinis venerint, quod mihi quidem difficillimum et paene inpossibile videtur… solius namque trinitatis incorporea vita existere recte putabitur; I, 6, 4, 175-182: In hoc fine si qui materialem naturam, id est corpoream, penitus interituram putet, nullo omnino genere intellectui meo occurrere potest, quomodo tot et tantae substantiae vitam agere ac subsistere sine corporibus possint, cum solius dei, id est patris et filii ac spiritus sancti naturae id proprium sit, ut sane materiali substantia et absque ulla corporeae adiectionis societate intellegatur existere.

[dxlix] Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 9, 3, 63-69: quaedam dicuntur esse supercaelestia, id est in habitationibus beatioribus posita et corporibus caelestioribus ac splendentioribus indita, et in his ipsis multae differentiae ostenduntur; sicut, uerbi causa, etiam apostolus dixit quod “alia sit gloria solis, alia gloria lunae, alia gloria stellarum, stella enim ab stella differt in gloria” (1 Cor 15:40-41); II, 10, 2, 68-72: uolens apostolus describere, quanta esset differentia eorum, qui resurgent in gloria, id est sanctorum, comparationem caelestium corporum sumpsit dicens: “Alia gloria solis, alia gloria lunae, alia gloria stellarum”.

[dl] P V, 987C-88A: Nec obstat quod idem Apostolus ait: “Alia claritas solis, alia claritas lunae, alia claritas stellarum; stella autem a stella differt in claritate; ita et resurrectio mortuorum”… Non enim audiendi sunt, qui autumant, humana corpora post futuram resurrectionem ita in aethereis spatiis fulsura, ut unumquodque tantum claritatis accipiat, quantum in hac vita conversationis merito gessit, sive bene sive male; et ut justorum corporalis claritas soli lunaeque fulgentibusque stellis, impiorum vero obscuritas minus splendentibus comparetur.

[dli] P V, 995B: Quod vero immortalia et spiritualia corpora nullis corporalium formarum lineamentis, vel qualitatibus, vel quantitatibus circumscribentur, propter ineffabilem eorum spiritibus incircumscriptis adunationem indiscretamque simplicitatem, beatum Gregorium Theologum, sanctum quoque Ambrosium, nec non et Maximum venerabilem magistrum certis rationibus approbare saepe diximus; II, <33> 173-77 (538C) (i2, vers. I-II): Spiritualia siquidem corpora loco temporeue coartari non facile crediderim, quemadmodum neque qualitatibus quantitatibusue seu alicuius formae descriptionibus uariari: simplicissimae enim naturae sunt, ñì. òàêæå V, 902A.

[dlii] Õîòÿ “äóõîâíîå” ïî ïðåæíåìó îçíà÷àåò ñðàçó è “ýôèðíîå, èìåþùåå òîíêîå òåëî” è “áåñòåëåñíîå”. Ñð. L.R. Hennessey, “A Philosophical Issue in Origen’s Eschatology: The Three Senses of Incorporality”, Origeniana quinta, ed. R.J. Daly, pp. 373-74. Î ðàçíîãî ðîäà ¢sèmata ó Ïîðôèðèÿ ñì. J.J. O’Meara, “Eriugena’s Use of Augustine in His Teaching on the Soul-Body Relationship”, Studies in Augustine and Eriugena, ed. T. Halton (Washington, D.C.: The Catholic University of America Press, 1992), pp. 262-63.

[dliii] P V, 986C: qui ultra hunc mundum sensibilem nihil esse excogitant (ñì. òàêæå P II, <112> 453-55 (566B); V, 993B). Ëþáîïûòíî, ÷òî çäåñü ïîÿâëÿåòñÿ óòî÷íÿþùåå ñëîâî sensibilem, îòñóòñòâîâàâøåå â Glosae Martiani 13, 5-18 (Jeauneau, p. 130, 16): extra mundum nihil putabant esse. Cf. P V, 989B: nulla corpora ultra hunc mundum ascensura credentes, vel in spiritum transitura; 921AB: humanitas [Christi], quae super universalitatem visibilis et intelligibilis creaturae, super omnia loca et tempora, super omnem circumscriptionem et definitionem, super omnes caelos, super omnes virtutes et potestates, super omne, quod dicitur et intelligitur, super omne, quod post Deum est, exaltata est et superessentialis facta, est omni creaturae incomprehensibilis et ininvestigabilis.

[dliv] Ñð. P V, 990D: beatus Augustinus in ultimis ‘De ciuitate Dei’ libris non ipsa mundi corpora transitura, sed eorum qualitates in melius mutandas uideatur docere.

[dlv] P V, 986D–87A: utilius visum est eis praedicare terrenorum sensibiliumque corporum transmutationem in caelestia spiritualiaque corpora, quam penitus corpora et corporalia et sensibilia omnia nunquam esse futura. Tolerabilior quippe carnaliter cogitantibus videtur ad credendum terrenorum corporum in caelestia transitio, quam totius corporalitatis negatio.

[dlvi] P V, 987B: non mutationem corporis terreni in caeleste corpus, sed omnino transitum in ipsum purum spiritum, non in illum, qui aether, sed in illum, qui intellectus vocitatur. Cf. P V, 987BC: Ambrosius siquidem omnem compositionem aufert, ita ut post resurrectionem corpus et anima et intellectus unum sint, et unum simplex… Gregorius similiter et incunctanter astruit mutationem corporis tempore resurrectionis in animam, animae in intellectum, intellectus in Deum; 951A: mortalia nostra corpora non solum in spiritualia, verum etiam in animas nostras, ut Gregorio placet transibunt.

[dlvii] P V, 914B: humana corpora, quae nunc localiter distenduntur, incrementis decrementisque variantur et moventur, species quoque eorum… in resurrectione futura non erunt, sed in spiritualem naturam, quae locis temporibusque… nescit circumscribi, transituras esse naturalis ration edocet; II, 304-305 (535B): mirabili quadam regressione inferiora semper in superiora transeant; II, 2101-102 (590C): omnia corpora in incorporeas qualitates atque substantias esse transitura; V, 884AB: Moles itaque terrena, mortalis, fluxilis, quae ex diversis qualitatibus sensibilium elementorum et assumpta et composita est… naturali corporis substantialique superaddita est, solvetur, et in melius mutabitur, in spiritum stabilemque substantiam; V, 879A: existimo corporalem substantiam in animam esse transituram, non ut pereat, quod sit, sed ut in meliori essentia salva sit. Similiter de ipsa anima intelligendum, quod ita in intellectum movebitur, ut in eo pulchrior Deoque similior conservetur; V, 874B: tota siquidem humana natura in solum intellectum refundetur.

[dlviii] Â P V, 877A öèòèðóåòñÿ Àâãóñòèí, Î êíèãå Áûòèÿ X, 4, õîòÿ òàì ãîâîðèòñÿ ëèøü ÷òî äóøà íå ìîæåò ïðåâðàòèòüñÿ â òåëî.

[dlix]  P V, 877B öèòèðóåòñÿ Áîýöèé, Ïðîòèâ Åâòèõèÿ VI (PL 64, 1350CD), ðóñ. ïåð. ñ. 183. Cf. ibid. 1349CD: neque corporea in incorpoream, neque incorporea in eam quae corpus est, mutari potest; 1350B: Corporea uero in incorporea nulla ratione poterunt permutari, quoniam nulla communi materia subjecta participant, quae susceptis qualitatibus in alterutram permutetur: omnis enim natura incorporeae substantiae nullo materiae nititur fundamento; nullum uero corpus est, cui non sit materia subjecta. Âèäèìî, ðåàãèðóÿ íà ýòî, Èîàíí Ñêîòò ïðîáóåò ââåñòè òàêîå ïðîìåæóòî÷íîå íèæå, â 882C.

[dlx] Ãðèãîðèé Áîãîñëîâ, Ñëîâî 7, íàäãðîáíîå áðàòó Êåñàðèþ (= Ãðèãîðèé, Oratio 21 (PG 35, 781-784)), ðóñ. ïåð. ñ. 173: “Äëÿ ìåíÿ óáåäèòåëüíû ñëîâà ìóäðûõ, ÷òî âñÿêàÿ äîáðàÿ è áîãîëþáèâàÿ äóøà, êàê ñêîðî, ïî ðàçðåøåíèè îò ñîïðÿæåííîãî ñ íåþ òåëà, îñâîáîäèòñÿ îòñåëå,… ïî î÷èùåíèè èëè ïî îòëîæåíèè… òîãî, ÷òî åå îìðà÷àëî… øåñòâóåò ê ñâîåìó Âëàäûêå… À ïîòîì è ñîïðèðîæäåííóþ ñåáå ïëîòü… îò çåìëè, åå äàâøåé è ïîòîì ñîõðàíèâøåé, âîñïðèÿâ íåïîíÿòíûì äëÿ íàñ îáðàçîì…, âìåñòå ñ íåþ âñòóïàåò â íàñëåäèå ãðÿäóùåé ñëàâû. È êàê, ïî åñòåñòâåííîìó ñîþçó ñ ïëîòüþ, îíà ñàìà ðàçäåëÿëà åå òÿãîòû, òàê ñîîáùàåò åé ñâîè óòåøåíèÿ, âñåöåëî ïîãëîòèâ åå â ñåáÿ (Ólon e„j ˜aut¾n ¢nalèsasa), è ñîäåëàâøèñü ñ íåþ åäèíûì äóõîì, è óìîì (›n kaˆ pneàma kaˆ noàj kaˆ qeÒj), ïîñëå òîãî êàê ñìåðòíîå è ïðåõîäÿùåå ïîãëîùåíî æèçíüþ”.

[dlxi] Âûäåëåííóþ â ïðèì. 85 êóðñèâîì ñëîâà Ãðèãîðèÿ ìîæíî ïîíèìàòü ïî ðàçíîìó, â òîì ÷èñëå è êàê îáðàçíîå âûðàæåíèå. Îäíàêî, Ìàêñèì Èñïîâåäíèê èñòîëêîâûâàåò åå â óçêîì, “òåõíè÷åñêîì” ñìûñëå, êàê îïèñàíèå ïðîöåññà ïåðåõîäà òåëà â äóøó, ñì. Ambigua ad Iohannem XVII, 164 – 173 (Jeauneau, p. 141), – öèò. â P V, 877D–878A. Ìàêñèì äàåò òîëêîâàíèå ñëîâ Ãðèãîðèÿ â Ambigua XVII: tempore resurrectionis… absorbebitur caro ab anima in spiritu, anima uero a Deo (ïåðåâîä Ýðèóãåíû), – öèò. â P V, 877D – 878A.

[dlxii] Cf. P V, 952CD: Mortalia vero corpora nostra non solum in spiritualia, verum etiam in animas nostras propterea transibunt, quoniam naturalis necessitas cogit, ut, quemadmodum anima rationalis ad imaginem Dei facta in eum, cuius imago est et similitudo, revertetur, ita et corpus, quod ad imaginem animae, ac ueluti imago imaginis est factum, in suam causam, quae est anima, ac per eam ueluti medietatem quandam in ipsum Deum, qui est unica omnium causa, vertatur, omni terreno pondere et corporalitate absolutum;

[dlxiii] Àìâðîñèé, Expositio Evangelii secundum Lucam VII, 192–94 (PL 15, 1751BD): possit nobis etiam resurrectionis tempore incorrupta corporis et animae et spiritus manere communio… qui compositi nunc sumus, unum erimus, et in unam substantiam transformabimur (öèò. â P V, 878BD). Cð. P V, 951AB: qui in hac vita ueluti ex tribus satis similae, corpore scilicet et anima et spiritu, compositi sumus, in futuro ueluti in unam quandam massam simplicem fermentabimur in inseparabilem spiritualitatem, ut Ambrosio placet.

[dlxiv] P V, 876C.

[dlxv] P V, 929C–30B. Cð. Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 3, 7, 334-37: ipsa quoque substantia corporalis optimis ac purissimis spiritibus sociata pro assumentium uel qualitate uel meritis in aetherium statum permutata, secundum quod apostolus dicit: ‘Et nos inmutabimur’ (1 Cor 15:52), refulgebit; Èåðîíèì, Ad Avitum Ep. 124, 5 (PL 22, 1064): omnis substantia redigetur in optimam qualitatem, et dissoluetur in aetherem, quod purioris simpliciorisque naturae est.

[dlxvi] P V, 986D–987B.

[dlxvii] Íàïðèìåð, ïîñðåäñòâîì ââåäåíèÿ äâóõ ñðåäíèõ ÷ëåíîâ â îïïîçèöèþ òâîðÿùåå/òâîðèìîå Èîàíí ïðåâðàùàåò ýòó ïàðó â ëîãè÷åñêèé êâàäðàò. Ñì. Â.Â. Ïåòðîâ, “Òîòàëüíîñòü ïðèðîäû è ìåòîäû åå èññëåäîâàíèÿ â Ïåðèôþñåîí Ýðèóãåíû”, Ôèëîñîôèÿ ïðèðîäû â àíòè÷íîñòè è â ñðåäíèå âåêà (Ì.: Ïðîãðåññ–Òðàäèöèÿ, 2000), ññ. 455-462.

[dlxviii] P V, 882C: In natura rerum tria rationabilis inquisitio invenit. Omne enim, quod est, aut corpus est, aut incorporeum, aut medium, quod corporale dicitur.

[dlxix] P V, 882C: In natura rerum tria rationabilis inquisitio inuenit. Omne enim, quod est, aut corpus est, aut incorporeum, aut medium, quod corporale dicitur; III, 3151-76 (695AC): Totius itaque conditae naturae trinam dimensionem esse arbitror. Omne enim quod creatum est aut omnino corpus est, aut omnino spiritus, aut aliquod medium, quod nec omnino corpus est nec omnino spiritus, sed quadam medietatis et extremitatum ratione ex spirituali omnino natura, veluti ex una extremitate et superiori, et ex altera (hoc est ex omnino corporea et inferiori) proportionaliter in se recipit… Proinde si quis intentus inspexerit, in hac ternaria proportionalitate hunc mundum constitutum intelliget… Nemo enim recte philosophantium rationes corporeae naturae spirituales, imo etiam spiritus esse negarit… omnia ista corpora ex catholicis elementis composita, maxime etiam terrena et aquatica…, nil aliud in eis invenitur praeter corpus omnino et corporeum. At si quis simplicium elementorum naturam intueatur, luce clarius quandam proportionabilem medietatem inveniet, qua nec omnino corpus sunt… nec omnino corporeae naturae expertia… nec omnino spiritus sunt… nec omnino non spiritus

[dlxx] P V, 882C.

[dlxxi] P V, 882C; 885AB; III, 1818–21 (663A); III, 1793–98 (662C). Èîàíí Ñêîòò îñîáî îòìå÷àåò â P V, 881A: si tamen aliqua substantia est praeter Deum, quae siue intelligibili siue sensibili corpore careat (cð. Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 2, 2, 30–32: numquam sine ipsa [materiale substantia] eas [rationabiles naturas] uel uixisse uel uiuere: solius namque trinitatis incorporea uita existere recte putabitur). Îòñþäà ìîæíî ñäåëàòü âûâîä, ÷òî ó ÷åëîâå÷åñêîé äóøè òîæå åñòü òåëî, – âûâîä, ïðèåìëåìûé äëÿ Îðèãåíà, íî íåâîçìîæíûé äëÿ çðåëîé ìûñëè Èîàííà Ñêîòòà: ñð.: P III, 4639–40 (730A): anima spiritus est per se omni corporea crassitudine carens; 4691-92 (731B): in se ipsa simplex omnique corporali quantitate localibusque spatiis anima carens.

[dlxxii] P V, 882CD.

[dlxxiii] P III, 3168–76 (695BC); V, 896D–97A; III, 3419–20 (701B). Ïîñêîëüêó ïðèðîäà ïåðâîýëåìåíòîâ áëèçêà ê äóõîâíîé, äóøà ìîæåò êîíòðîëèðîâàòü ÷àñòè ñâîåãî ðàñïàâøåãîñÿ íà ýëåìåíòû òåëà (730AB) .

[dlxxiv] P V, 902AB.

[dlxxv] Ãðèãîðèé Íèññêèé, De opificio hominis 24 (Cappuyns, p. 245, 20–23): de materia, susceptio illa fertur quae ex intellectuali et immateriali eam subsistere profert. Omnem siquidem materiam ex quibusdam qualitatibus consistere inuenimus. Ñð. Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 1, 4, 110–14: Qualitates autem quattuor dicimus: calidam, frigidam, aridam, humidam. Quae quattuor qualitates ÛlV, id est materiae, insertae… diuersas corporum species efficiunt. Ñì. D.G. Bostock, “Quality and Corporeity in Origen”, Origeniana secunda, eds. H. Crouzel, A. Quacquarelli, pp. 323-37.

[dlxxvi] Ãðèãîðèé Íèññêèé, De opificio hominis 24 (Cappuyns, p, 245, 27-35), – öèò. â P I, 2576-88 (502BC): Ratio autem intellectualis est quaedam et incorporalis theoria, ut puta proposito quopiam animali seu ligno in theoria seu aliquo alio materialium constitutionem habentium multa circa subiectum secundum intelligentiam diuisione intelligimus… Alia siquidem coloris et alia grauitatis ratio… Nullaque earum quae circa subiectum theorizantur alteri qualitati permiscetur. Si ergo intelligibilis color, intelligibilis etiam soliditas et quantitas…

[dlxxvii] P III, 1797-98 (662C): formae atque colores in numero rerum incorporalium computantur…; III, 1818-19 (663A): quantitates siquidem et qualitates… per se sint incorporeae.

[dlxxviii] P V, 902A: subtilitatem ac ueluti quandam incorporalitatem [elementorum]. Ëþäè ñòàíóò ÷èñòûìè äóõàìè: II, 288-90 (535A); 343 (536C); íî Èîàíí Ñêîòò ãîâîðèò è î äóõîâíûõ òåëàõ: V, 901D: spiritualitas et illocalitas omnium generaliter humanorum corporum; 945B: impii… phantastice patiuntur in inferno, spiritualibus corporibus suis receptis… E contrario autem justi patientur… receptis corporibus. Íàêîíåö, îí ïèøåò î òåëàõ, êîòîðûå ñóòü äóõè: V, 902B: resurrectionis corpora ultra omnem sensibilem qualitatem ascendentia, omni mole et localitate absoluta, et, ut ita dicam, in spiritum omnino conuersa. Âîçìîæíî îäíîâðåìåííî îñòàâàòüñÿ äóõîâíûì òåëîì è íå áûòü îãðàíè÷åííûì ìåñòîì è âðåìåíåì: II, <33> 173-76 (538C) (i2, vers. I-II); è 902A.

[dlxxix] P V, 993CD: Non enim [angeli] materialia, ex qualitatibus mundi hujus elementorum composita possident corpora, sed spiritualia, intellectibus suis coadunata, in quibus, quando, et ubi, et quomodo uolunt, humanis sensibus ad tempus apparent; nec tamen phantastice, sed ueraciter; V, 896BÑ: Nunquid angelos ex intellectu et spirituali corpore constare credimus? Omni tamen circumscripta forma eos carere non dubitamus; IV, <21> 112-15 (773B): Dum enim spiritualia sua corpora et inuisibilia in formas uisibiles transmutant, ita ut mortalium sensibus uisibiliter, localiter, temporaliter possint apparere, non hoc eis accidit propter semetipsos, sed propter homines, quibus praesunt; V, 993C: angelicos spiritus ultra omnem corpoream creaturam subsistere, et ultra omnem locum illocaliter moueri; IV, 831–34 (762CD): sanctus Augustinus summos angelos spiritualia sua corpora, in quibus saepe apparent, non solum habere non denegat, uerum etiam confirmat. Cð. Expositiones II, 3, 692–708 (159BD): Et si quis dixerit: uidetur itaque beatus Dionysius angelicas uirtutes omnino carere corporibus predictis rationibus docere, cui breuiter respondendum: terrena materialiaque corpora mortalia, corruptibilia, membrorum compositionibus distincta, sensibilibus formis localibusque spatiis circumscripta, temporibus mutabilia seu horum omnium imagines, siue interius in phantasiis memorie, siue exterius in sensuum impressione, diuinos animos habere penitus denegat. Spiritualia autem corpora simplicia, nullis formarum sensibilium lineamentis coartata, ipsis diuinis animis simillima et conuenientissima possidere eos non solum non denegat, uerum etiam affirmat. In quibus, celestibus uidelicet subtilissimisque suis corporibus, humanis obtutibus sepe uisibiliter apparuere, ut Abraham et Tobie, transmutantes inuisibiles et incircumscriptas suorum spiritualium corporum qualitates in quascumque formas uisibiles, in quibus hominibus se manifestare uelint.

[dlxxx] Ñêàçàâ, ÷òî ñîãëàñíî Ãðèãîðèþ è Ìàêñèìó çåìíîå òåëî ïîëíîñòüþ èçìåíèòñÿ â ÷èñòûé äóõ, Èîàíí ïðîäîëæàåò èìåíîâàòü åãî òåëîì: P V, 995BÑ: Quod uero immortalia et spiritualia corpora nullis corporalium formarum lineamentis, uel qualitatibus, uel quantitatibus circumscribentur… beatum Gregorium Theologum, sanctum quoque Ambrosium, nec non et Maximum uenerabilem magistrum… approbare saepe diximus. Cð. III, 4618–32 (729C–30A): Ipsa etiam solutio, quae mors corporis dicitur, nostris sensibus et materiae solutio est, non ipsi naturae… Homo autem corpus et anima est. Si autem semper homo, semper igitur anima et corpus… relationis siquidem ratio nunquam potest perire… quod corporeo sensui uidetur segregari, altiori rerum speculatione semper simul et inseparabiliter subsistere necesse est.

[dlxxxi] P V, 894C–95A.

[dlxxxii] P III, 3244–46 (697B): solares radii per aetheria spatia diffusi non ardent; in sublimissima enim ac spirituali natura ardenti materiem non reperiunt; III, 3426–30 (701BC): illa quae caelestia uel aetheria dicuntur corpora, quamuis spiritualia et incorruptibilia uideantur esse, necessario tamen, quoniam per generationem et compositionem inchoauerunt fieri, ad finem suae solutionis et corruptionis peruenient; III, 5153–57 (742A): sub firmamento caeli uolatilia fieri iussa sunt, hoc est, in uicinia purissimorum ac paene incorporalium elementorum qualitatis. Sub firmamento itaque caeli uolatile creatur, hoc est prope, infra tamen spiritualium corporum leuissimam exilitatem.

[dlxxxiii] Â P III, 1230–1308 (648A–49D) è V, 984B–89A.

[dlxxxiv] Cð. Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì XX, 18 (PL 41, 684); XX, 24 (697–98); Áåäà, Commentarii in Pentateuchum (PL 91, 198BD); Super epistolas Catholicas (PL 93, 82AD).

[dlxxxv] P III, 1245-1263 (648D-49A); V, 984C. Cð. Àâãóñòèí, Î ãðàäå Áîæèåì XX, 24 (PL 41, 697–98); Áåäà, Super epistolas Catholicas (PL 93, 82BD): Unde in sequentibus dicitur: “Nouos uero coelos et nouam terram”. Non dixit alios coelos et aliam terram, sed ueteres et antiquos in melius commutandos… Praeteriit enim figura hujus mundi, non substantia, sicut et carnis nostrae non substantia perit, sed figura immutabitur, quando quod “seminatur corpus animale, surget corpus spirituale” (1 Cor 15:44). Cð. Èîàíí Ñêîòò, P V, 990D: beatus Augustinus in ultimis de Ciuitate Dei libris non ipsa mundi corpora transitura, sed eorum qualitates in melius mutandas uideatur docere; V, 992D–93A: in uicesimo de Ciuitate Dei libro, tredecimo capitulo [Augustinus ait]: “…mutatione namque rerum, non omnimodo interitu transibit hic mundus”. Unde et Apostolus dicit: Praeterit figura hujus mundi…”. Figura ergo praeterit, non natura. Cð. Îðèãåí, Î íà÷àëàõ I, 6, 4, 156–67.

[dlxxxvi] P V, 989AB; 984BC; 986C.

[dlxxxvii] Cð. P V, 984C; 985A; 986AB.

[dlxxxviii] Cð. P III, 3426–30 (701BC); V, 891AB.

[dlxxxix] P III, 1292–304 (649D). Cf. Îðèãåí, Î íà÷àëàõ II, 10, 8, 261–65: Sed et exteriores tenebras, ut ego opinor, non tam aerem aliquem obscurum et sine ullo lumine intelligendum puto, quam de his, qui profundae ignorantiae tenebris immersi extra omne rationis et intelligentiae lumen effecti sunt.

[dxc] Äæ. Êîíòðåíè ïðåäëàãàë 820–830-å ãã. äëÿ íà÷àëà êàðüåðû Èîàííà Ñêîòòà íà êîíòèíåíòå. Ñì. J.J. Contreni, “Introduction”, Glossae divinae historiae…, p. 81.

[dxci] Cð. Àóäðàä Ìîäèê († ïîñëå 853), Liber revelationum VIII (PL 115, 23D): Et ecce descendens Dominus, et cum eo omnes sancti. Et sedit in confinio aetheris et aeris. Tunc tribus sol obscuratus est continuis diebus, et luna tribus eisdem noctibus… (îòíîñèòåëüíî ñîáûòèé 850-851 ãã.). Àóäðàä áûë äîïðîøåí î ñâîèõ âèäåíèÿõ ïåðåä ñîáîðîì, ñîáðàâøèìñÿ â ìîíàñòûðå ñâ. Ìåäàðäà â Ñóàññîíå â 853 ã. Òàì ïðèñóòñòâîâàëè ëþäè èç “êðóãà Ýðèóãåíû”: êîðîëü Êàðë Ëûñûé, êîðîëåâà Õåðìåíòðóäà, Õèíêìàð Ðåéìñêèé, Ïàðäóë Ëàíñêèé. Íå áûëî ëè òàì òàêæå Âóëüôàäà è Ýðèóãåíû? Îá ýòîì âèäåíèè ñì. P.E. Dutton, Politics of Dreaming in the Carolingian Empire (Lincoln, London: University of Nebraska Press, 1994), pp. 143-145, 150, 154; îá Àóäðàäå: P.E. Dutton, H.L. Kessler, The Poetry and Paintings of the First Bible of Charles the Bald (Ann Arbor: The Univ. of Michigan Press, 1997), p. 11ff.; î Âóëüôàäå è Ýðèóãåíå â ìîíàñòûðå ñâ. Ìåäàðäà: P. Dutton, “Evidence That Dubtach’s Priscian Codex Once Belonged to Eriugena”, From Athens to Chartres: Neoplatonism and Medieval Thought. Studies in Honour of ‹douard Jeauneau, ed. H.J. Westra (Leiden, New York, KØln: E.J. Brill, 1992), pp. 25-28. Åïèñêîï Ïàðäóë ãîâîðèë î ñâîåé ïðèíàäëåæíîñòè ê öåðêîâíûì ñòðóêòóðàì Ñóàññîíà (MGH, Consilia 3:277, 20)

[dxcii] Ïîèñê ïî Patrologia Latina Database ïîêàçûâàåò, ÷òî ýòî âûðàæåíèå ïðèíàäëåæèò Áåäå Äîñòî÷òèìîìó. Cì. Áåäà, De natura rerum 25 (PL 90, 244A-46A): Nam supra lunam, quae aeris aetherisque confinio currit, omnia pura ac diurnae lucis sunt plena; De temporum ratione 7 (PL 90, 323A): umbram noctis ad aeris usque et aetheris confinium philosophi dicunt exaltari; 26 (PL 90, 409B); à òàêæå De ratione computi 4 (PL 90, 582C); In Evangelium Marci 4, 13 (PL 92, 265A) (= In Ev. S. Lucae VI (PL 92, 590D); Hom. subdititiae 25 (PL 94, 322B)). Cð. Õðàáàí Ìàâð, De universo X, 6 (PL 111, 291B); Âàëàôðèä Ñòðàáîíð, Ev. sec. Marcum 13 (PL 114, 228B); Õèíêìàð Ðåéìñêèé, De divortio Lotharii et Tetbergae VI Responsio (PL 125, 663D) (= Epistolae 25 (PL 126, 162B)).

[dxciii] P V, 997BD.

[dxciv] Cð. P V, 967A; 944D; 978Ñ (cf. 936AB; 939B). Äüÿâîë è åãî ïðèñïåøíèêè áóäóò òåðçàåìû âíóòðè ïðåäåëîâ ñâîåé ñîáñòâåííîé çëîé âîëè, ýòî ñëåäóåò èç Àâãóñòèíà (Î êíèãå Áûòèÿ XI, 21 (PL 34, 440), – öèò. â P V, 928B), è èç Àìâðîñèÿ (Expositio Evangelii secundum Lucam VII, 205 (PL 15, 1754BC), öèò. â P V, 936CD).

[dxcv] P V, 971Ñ; 935C.

[dxcvi] P V, 945BC; 949D.

[dxcvii] P V, 978B; 927C. Îðèãåí, Î íà÷àëàõ III, 6, 5, 143-148, – öèò. â P V, 930C (cð. V, 931A: audisti Origenem affirmantem, diaboli substantiam nunquam perituram, sed eius solummodo malitiam); Àâãóñòèí, Î êíèãå Áûòèÿ XI, 21 (PL 34, 440); Äèîíèñèé, Î áîæ. èìåíàõ IV, 23, – öèò. â P V, 931BC.

[dxcviii] P V, 862A.

[dxcix] P V, 929AB: audi magnum Origenem, diligentissimum rerum inquisitorem, in tertio libro perˆ 'Arcîn de consummatione mundi, hoc est de summo bono, ad quod uniuersa rationabilis natura festinat…: “finis ad principium reparatus, et rerum exitus collatus initiis, restituet illum statum, quem tunc habuit natura rationabilis, cum de ligno sciendi bonum et malum edere non egebat” (= Îðèãåí, Î íà÷àëàõ III, 6, 3, 78-81).

[dc] Ìàêñèì, Ambigua ad Iohannem XIX, 11-15 (Jeauneau, p. 147): Una igitur omnis utcunque existentis et moti secundum naturam ut principium et finis causa, per quam et est et mouetur omne, quod est et mouetur. Actiua namque subsistens potentia et facit facta diuinitus, ut principium, et praemittit et attrahit mota, proinde ut finis et finit (öèò. â P V, 870D-71A).

[dci] P V, 885C; 925A.

[dcii] P V, 914AB; 886CD; 885D-86A.

[dciii] P V, 875C; 876AB.

[dciv] P V, 991C.

[dcv] Äèîíèñèé, Î íåáåñíîé èåðàðõèè II, 1 (Corpus Dionisiacum II, 10, 9-12 (Berlin: Walter de Gruyter, 1991), = PG 3, 137AB: Kaˆ g¦r ¢tecnîj ¹ qeolog…a ta‹j poihtika‹j ƒeroplast…aij ™pˆ

tîn ¢schmat…stwn noîn ™cr»sato tÕn kaq' ¹m©j æj e‡rhtai noàn ¢naskeyamšnh kaˆ

tÁj o„ke…aj aÙtù kaˆ sumfuoàj ¢nagwgÁj prono»sasa kaˆ prÕj aÙtÕn ¢napl£sasa

t¦j ¢nagwgik¦j ƒerograf…aj. Cð. Èîàíí Ñêîòò, Expositiones II, 1, 124-28 (Barbet, CCM 31, p. 23): Etenim, ualde arteficialiter theologia factitiis sacris formationibus in non figuratis intellectibus usa est, nostrum, ut dictum est, animum reuelans, et ipsi propria et connaturali reductione prouidens, et ad ipsum reformans anagogicas sanctas scripturas. Cf. Dionysius Areopagita secundum translationem quam fecit Iohannes Scotus Eriugena. De caelesti hierarchia, in Ph. Chevalier (ed.), Dionysiaca. Recueil donnant l'ensemble des trad. latines des ouvrages attribu¾s au Denys de l'Ar¾opage (Bruges: Desclee de Brouwer, 1951), p. 743.

[dcvi] R. Roques, “Valde artificialiter: Le sens d’un contresens”, École pratique des Hautes Études, Ve Section (Sciences religieuses), 77 (1969–70), pp. 31-72 [reprint. R. Roques, Libres sentiers vers l’érigénisme (Rome: Edizioni dell’Ateneo, 1975), pp. 45-98]; É. Jeauneau, “Artifex Scriptura”, Iohannes Scottus Eriugena: The Bible and Hermeneutics, eds. G. Van Riel, C. Steel, J. McEvoy (Leuven: Leuven University Press, 1996), p. 357ff.

[dcvii] Ñõîëèè ê ‘Íåáåñíîé èåðàðõèè’. Ñõîëèÿ ê 'Atecnîj (PG 4, 36C, ðóñ. ïåð. ñòð. 11, ñí. 2): “Âåñüìà, èëè âñÿ÷åñêè, èëè äåéñòâèòåëüíî, èëè ïðîñòî”. Cð. Ñõîëèÿ ê II, 3 (PG 4, 41C, ðóñ. ïåð. ñòð. 21, ñí. 28): “ïî îòíîøåíèþ ê íåáåñíûì ñèëàì, êîòîðûå ïîñëå Áîãà, áîãîñëîâû ïîñòóïèëè èñêóñíî (tecnikîj), íå óïîäîáèâ èõ íè÷åìó èç óìîïîñòèãàåìîãî”.

[dcviii] Cð. Expositiones II, 1, 142-151 (Barbet, p. 24): quemadmodum ars poetica, per fictas fabulas allegoricasque similitudines, moralem doctrinam seu physicam componunt ad humanorum animorum exercitationem – hoc enim proprium est heroïcorum poetarum, qui uirorum fortium facta et mores figurate laudant – ita theologia, ueluti quaedam poetria, sanctam scripturam fictis imaginationibus ad consultum nostri animi et reductionem a corporalibus sensibus exterioribus, ueluti ex quadam imperfecta pueritia, in rerum intelligibilium perfectam cognitionem, tanquam in quamdam interioris hominis grandeuitatem conformat. Îá ýòîì îòðûâêå ñì. P. Dronke, “Theologia veluti quaedam poetria: Quelques observations sur la fonction des images poétiques chez Jean Scot”, Jean Scot Érigène et l'histoire de la philosophie, ed. R. Roques (Paris, 1977), pp. 242-52.

[dcix] Ñõîëèÿ ê Poihtika‹j (PG 4, 36CD, ðóñ. ïåð. ñòð. 11, ñí. 3): “Ïîòîìó ÷òî Ïèñàíèå âîñïîëüçîâàëîñü è ïîýòè÷åñêèìè èçìûøëåíèÿìè [poihtika‹j pl£sesin] äëÿ ðóêîâîäñòâà ÷åëîâå÷åñêîé ìûñëüþ, âñå-òàêè áåññèëüíîé ïîñòè÷ü ó÷åíèå âûñøèõ. Âåäü, êàê ãîâîðèò ýòîò ñâÿùåííûé ìóæ [Äèîíèñèé], íåáåñíûå ñèìâîëû ïîäîáíû èçìûøëåíèÿì [fantazomšnoij] ïîýòîâ (ïîä ïîýòàìè æå ðàçóìåé ïî÷èòàåìûõ ó ýëëèíîâ, êàê Ãîìåð, Ãåñèîä è ïðî÷èå) èëè ïîýòè÷åñêèì, ñëîâíî ðóêîòâîðíûì èçîáðàæåíèÿì [Øpotupèsesin]. Èáî ìóäðîå ñíèñõîæäåíèå Áîæèå, çíàÿ íàø ñëàáûé è íå ñïîñîáíûé ê áîëåå âîçâûøåííîìó ñîçåðöàíèþ [qewr…an] óì, çàìûñëèâ åñòåñòâåííîå äëÿ íåãî âîçâåäåíèå, ðàçúÿñíÿÿ àíãåëüñêèå ïîðÿäêè, ïîêàçàëî èõ íå òàêèìè, êàêîâû îíè íà ñàìîì äåëå, íî òàê, ÷òîáû ìû ìîãëè èõ ïîíÿòü”.

[dcx] B.R. Suchla, “Die sogenannten Maximus-Scholien des Corpus Dionysiacum Areopagiticum”, Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen: I. Philologisch-historische Klasse 3 (1980), pp. 31-66; P. Rorem, J.C. Lamoreaux, John of Scythopolis and the Dionysian Corpus. Annotating the Areopagite (Oxford: Clarendon Press, 1998), p. 2.

[dcxi] P. Rorem, J.C. Lamoreaux, p. 151: “Poetic (imagery)”. Âîçìîæíî, ñõîëèÿ íà ¢tecnîj òàêæå ìîæåò áûòü ïðèïèñàíà Èîàííó, íî îíà îñóòñòâóåò â âûáîðî÷íîì ïåðåâîäå Ñõîëèé Èîàííà, ïîñêîëüêó ïåðåâîä÷èêè îïóñòèëè âñå ñõîëèè ôèëîëîãè÷åñêîãî õàðàêòåðà.

[dcxii] P. Rorem, J.C. Lamoreaux, p. 2.

 

Ñîêðàùåíèÿ:

CCCM – Corpus Christianorum Continuatio Medievalis (Turnhout: Brepols)

CCSG – Corpus Christianorum Series Graeca (Turnhout: Brepols)

GCS – Die griechischen christlichen Schriftsteller (Leipzig: Hinrichs)

P – Iohannis Scotti seu Eriugenae Periphyseon

PL – Patrologiae cursus completus. Series latina, ed. J.-P. Migne, tt. 1-221 (Paris, 1844-66).

PG – Patrologiae cursus completus. Series graeca, ed. J.-P. Migne, tt. 1-161 (Paris, 1957-86).

SC – Sources chr¾tiennes (Paris)

 

Öèòèðóåìûå èñòî÷íèêè:

Òåêñò ëàòèíñêèõ èñòî÷íèêîâ (òàì, ãäå ýòî ñïåöèàëüíî íå îãîâàðèâàåòñÿ) äàåòñÿ ïî Patrologia Latina.  ðÿä óêàçàííûõ íèæå ïåðåâîäîâ íà ðóññêèé âíåñåíû íåçíà÷èòåëüíûå èçìåíåíèÿ, êîòîðûå ñïåöèàëüíî íå îãîâàðèâàþòñÿ.

Áîýöèé

Áîýöèé, “Óòåøåíèå ôèëîñîôèåé” è äðóãèå òðàêòàòû, ïîä. ðåä. Ã.Ã. Ìàéîðîâà (Ì.: Íàóêà, 1990).

Ãðèãîðèé Áîãîñëîâ

Ñëîâî 7, íàäãðîáíîå áðàòó Êåñàðèþ – ãðå÷. òåêñò: Funebris in laudem Caesarii fratris oratio (Oratio 7), ed. F. Boulenger, Grégoire de Nazianze. Discours funèbres en l’honneur de son frère Césaire et de Basile de Césarée (Paris: Picard, 1908), pp. 2-56. Ðóñ. ïåð. : Ñâ. Ãðèãîðèé Áîãîñëîâ, Ñîáðàíèå òâîðåíèé â 2-õ ò. (ðåïðèíò Ñâÿòî-Òðîèöêàÿ Ñåðãèåâà Ëàâðà, 1994), ò. 1, ññ. 159-76.

Ãðèãîðèé Íèññêèé

Î äóøå è âîñêðåñåíèè – Ãðèãîðèé Íèññêèé, Î äóøå è âîñêðåñåíèè, äèàëîã ñ ñåñòðîé Ìàêðèíîé, â êí. Âîñòî÷íûå îòöû è ó÷èòåëè öåðêâè IV âåêà. Àíòîëîãèÿ…

Äèîíèñèé Àðåîïàãèò

Äèîíèñèé Àðåîïàãèò. Î íåáåñíîé èåðàðõèè, ïåð. Ì.Ã. Åðìàêîâîé (ÑÏá.: Ãëàãîëú, ÐÕÃÈ, Óíèâåðñèòåòñêàÿ êíèãà, 1997).

Åïèôàíèé Êèïðñêèé

Ancoratus, ed. K. Holl, Epiphanius, Band I. GCS, t. 25 (Leipzig: Hinrichs, 1915).

Panarion (= Adversus haereses), ed. K. Holl, Epiphanius, Bände I-III. GCS 25, 31, 37 (Leipzig: Hinrichs, 1915-33).

Åôðåì Ñèðèí

Èîàíí Ñêîòò (Ýðèóãåíà) Ïðè ññûëêàõ íà ðàáîòû Èîàííà Ñêîòòà öèôðàìè óêàçàí íîìåð ñòîëáöà â èçäàíèè… Annotationes – Iohannis Scotti Annotationes in Marcianum, ed. C. Lutz (Cambridge, MA, 1939).

Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêèé

Ñòðîìàòû – Îòöû è ó÷èòåëè öåðêâè III âåêà, ïîä ðåä. èåðîìîíàõà Èëàðèîíà (Àëôååâà), ò. 1, ññ. 30-299 [èçáðàííûå ìåñòà èç ïåðåâîäà Í. Êîðñóíñêîãî (ßðîñëàâëü, 1892)].

Ìàêñèì Èñïîâåäíèê

Ìåôîäèé Îëèìïèéñêèé: Àãëàîôîí, èëè Î âîñêðåñåíèè – öåëèêîì èçäàí: ed. N. Bonwetsch, GCS (Leipzig,… Ðóñ. ïåð.: Ñâ. Ìåôîäèé, åïèñêîï è ìó÷åíèê. Ïîëíîå ñîáðàíèå åãî òâîðåíèé, ïåð. ïîä ðåä. Å. Ëîâÿãèíà [ÑÏá., 1877, 2-å…

Îðèãåí

Î íà÷àëàõ – ëàòèíñê. ïåð. Ðóôèíà: OrigÀne, Traité des Principes, eds. H. Crouzel, M. Simonetti, tt. 1-4. SC 252, 253, 268, 269 (Paris: Cerf, 1978-80). Ðóñ. ïåð.: Îðèãåí. Î íà÷àëàõ (Êàçàíü, 1899) [ïåðåèçäàíî: ÑÏá.: Àìôîðà, 2000].

Î âîñêðåñåíèè – òðàêòàò Îðèãåíà óòðà÷åí. Åãî ïåðåñêàç ñîõðàíèëñÿ â äèàëîãå Ìåôîäèÿ ÎëèìïèéñêîãîÀãëàîôîí, èëè Î âîñêðåñåíèè, êîòîðûé òîæå óòðà÷åí è äîøåë äî íàñ ïîëíîñòüþ ëèøü â ñëàâÿíñêîì ïåðåâîäå (ñì. Ìåôîäèé Îëèìïèéñêèé).

Ïðîòèâ Öåëüñà – Îðèãåí. Ïðîòèâ Öåëüñà. Êíèãè I-IV, ïåð. Ë. Ïèñàðåâà (Êàçàíü, 1912) [ïåðåèçäàíî â ñåðèè Ó÷èòåëè íåðàçäåëåííîé öåðêâè. Ó÷åáíî-èíôîðìàö. ýêóìåíè÷. öåíòð àï. Ïàâëà – ÌÃÓ, 1996]; êíèãà V, 1-61, ïåð. À. Ôîêèíà, Áîãîñëîâñêèé ñáîðíèê (Ì.: Ïðàâîñëàâíûé Ñâÿòî-Òèõîíîâñêèé Áîãîñëîâñêèé Èíñòèòóò), âûï. II-IV (1999), VII (2001).

Commentarium in evangelium Matthaei. Libri 12-17, ed. E. Klostermann, GCS t. 40, 1–2. Origenes Werke, tt. 10, 1– 10, 2 (Leipzig: Teubner, 1935-37).

Ôðàãìåíòû

Ôðàãìåíòû ðàíèõ ãðå÷åñêèõ ôèëîñîôîâ. ×àñòü I: Îò ýïè÷åñêèõ òåîêîñìîãîíèé äî âîçíèêíîâåíèÿ àòîìèñòèêè, èçä. è ïåð. À.Â. Ëåáåäåâà (Ì.: Íàóêà, 1989).

 

 

– Êîíåö ðàáîòû –

Èñïîëüçóåìûå òåãè: Ôèëîñîôèÿ, ðîäû, àíòè÷íîñòè, ñðåäíèå, âåêà0.061

Åñëè Âàì íóæíî äîïîëíèòåëüíûé ìàòåðèàë íà ýòó òåìó, èëè Âû íå íàøëè òî, ÷òî èñêàëè, ðåêîìåíäóåì âîñïîëüçîâàòüñÿ ïîèñêîì ïî íàøåé áàçå ðàáîò: ÔÈËÎÑÎÔÈß ÏÐÈÐÎÄÛ Â ÀÍÒÈ×ÍÎÑÒÈ È Â ÑÐÅÄÍÈÅ ÂÅÊÀ

×òî áóäåì äåëàòü ñ ïîëó÷åííûì ìàòåðèàëîì:

Åñëè ýòîò ìàòåðèàë îêàçàëñÿ ïîëåçíûì äëÿ Âàñ, Âû ìîæåòå ñîõðàíèòü åãî íà ñâîþ ñòðàíè÷êó â ñîöèàëüíûõ ñåòÿõ:

Åùå ðåôåðàòû, êóðñîâûå, äèïëîìíûå ðàáîòû íà ýòó òåìó:

15. Ôîðìóëà Ãð³íà. 17. Ïîâåðõíåâèé ³íòåãðàë I ðîäó; Îá÷èñëèòè éîãî. 18.Êðèâîë³í³éíèé ³íòåãðàë 2 ðîäó; îá÷èñëåííÿ. 19.Òåîðåìà ïðî ð³âí³ñòü íóëåâ³ êðèâîë³í³éíîãî ³íòåãðàëà 2 ðîäó ïî ïðîñòîìó çàìêíåíîìó êîíòóðó.
Ôîðìóëà Ãð³íà... Ôîðìóëà Ãð³íà âñòàíîâëþº çâ ÿçîê ì³æ ïîäâ³éíèì ³íòåãðàëîì ³ êðèâîë³í³éíèì ³íòåãðàëîì ðîäó...

Èñòîðèÿ ôèëîñîôèè: Çàïàä-Ðîññèÿ-Âîñòîê êíèãà âòîðàÿ. Ôèëîñîôèÿ XV-XIX ââ.. Ñáîðíèê Ôèëîñîôèÿ ýïîõè Âîçðîæäåíèÿ. Èòàëüÿíñêèå ãóììàíèñòû XIV-XV ââ. Ó èñòîêîâ ãóìàíèçìà. Àíòðîïîöåíòðèçì. Ôëîðåíòèéñêèå ïëàòîíèêè. Ôèëîñîôèÿ Íèêîëàÿ Êóçàíñêîãî. Ñîöèàëüíî-ôèëîñî
http filosof historic ru books item f s z... Èñòîðèÿ ôèëîñîôèè Çàïàä Ðîññèÿ Âîñòîê êíèãà âòîðàÿ Ôèëîñîôèÿ XV XIX ââ Ñáîðíèê...

ÓÐÎÊÈ XX ÂÅÊÀ È ÏÓÒÜ Â XXI ÂÅÊ
Íà ñàéòå allrefs.net ÷èòàéòå: "ÓÐÎÊÈ XX ÂÅÊÀ È ÏÓÒÜ Â XXI ÂÅÊ"

Ïîçíàíèå ïðèðîäû â ýïîõó ãðåêî-ðèìñêîé àíòè÷íîñòè
Èìåííî àíòè÷íàÿ öèâèëèçàöèÿ îêîí÷àòåëüíî ïðåîäîëåëà â ñâîåì êóëüòóðíîì ðàçâèòèåì ðóáåæ, ðàçäåëÿþùèé â ñîçíàíèè ÷åëîâåêà Õàîñ è Çàêîí, Õàîñ è … Èñòîðè÷åñêàÿ çàñëóãà ïîçäíåé äðåâíåãðå÷åñêîé ìèôîëîãèè ñîñòîÿëà â âûðàáîòêå… Ýòî öåëîå íàõîäèòñÿ â ñîñòîÿíèè ïîñòîÿííîãî ñòàíîâëåíèÿ, èçìåíåíèÿ. Ïåðèîäè÷åñêè êîñìîñ ñïîñîáåí ïðåâðàùàòüñÿ â õàîñ è…

Î÷åðê ðàçâèòèå ïîçíàíèÿ ïðèðîäû äî íà÷àëà ÕÕ âåêà
Íî íàêîïëåíèå äîíàó÷íûõ ðàöèîíàëüíûõ çíàíèé î ïðèðîäå íà÷àëîñü íàìíîãî ðàíüøå - åùå â ïåðâîáûòíóþ ýïîõó.Êàê ïîçíàâàëè ëþäè îêðóæàþùèé ìèð â… Èíà÷å ãîâîðÿ, â ïåðâîáûòíîì ñîçíàíèè ò.å. â ñîçíàíèè ÷åëîâåêà ýïîõè… Ïåðâîáûòíîå îáûäåííîå, ïîâñåäíåâíîå ñîçíàíèå áûëî äîñòàòî÷íî åìêèì ïî ñîäåðæàíèþ. Îíî âêëþ÷àëî î÷åíü ìíîãî êîíêðåòíûõ…

Îñíîâíûå äîñòèæåíèÿ ðóññêîé êóëüòóðû XIX âåêà: ðîìàíòèçì â Ðîññèè; êîðíè ðóññêîãî ðîìàíòèçìà; ðóññêàÿ íàöèîíàëüíàÿ ìóçûêàëüíàÿ øêîëà è æèâîïèñü âî âòîðîé ïîëîâèíå XIX âåêà
Ðîìàíòèçì ïðîòèâîïîñòàâèë óòèëèòàðèçìó è íèâåëèðîâàíèþ ëè÷íîñòè óñòðåìëåííîñòü ê áåçãðàíè÷íîé ñâîáîäå è áåñêîíå÷íîìó , æàæäó ñîâåðøåíñòâà è… Ìó÷èòåëüíûé ðàçëàä èäåàëà è ñîöèàëüíîé äåéñòâèòåëüíîñòè - îñíîâà… Èíòåðåñ ê íàöèîíàëüíîìó ïðîøëîìó íåðåäêî - åãî èäåàëèçàöèÿ, òðàäèöèÿì ôîëüêëîðà è êóëüòóðû ñâîåãî è äðóãèõ íàðîäîâ,…

Ðåëèãèîçíàÿ ôèëîñîôèÿ XX âåêà
Ïîýòîìó ðåçóëüòàòîì ãåðìåíåâòè÷åñêîé ïðîöåäóðû ìîæåò áûòü òîëüêî ïðèáëèçèòåëüíîå ïîíèìàíèå ñìûñëà òåêñòà. òî æå âðåìÿ, ïîñêîëüêó àâòîð èëè àâòîðû… Áèáëèÿ êàê êíèãà âåðû â òðàäèöèè ëèáåðàëüíîé òåîëîãèè îêàçàëàñü ïðåäìåòîì… Ïåðâàÿ èñõîäèëà èç êîíñòàòàöèè òîòàëüíîé íåïîäëèííîñòè ÷åëîâå÷åñêîãî ñóùåñòâîâàíèÿ â ìèðå, àáñîëþòíîé …

Ñòîëêíîâåíèå "âåêà íûíåøíåãî" è "âåêà ìèíóâøåãî" â "Ãîðå îò óìà"
Ïðîáëåìà âçàèìîïîíèìàíèÿ âåêà íûíåøíåãî è âåêà ìèíóâøåãî áûëà àêòóàëüíà äëÿ âðåìåíè ñîçäàíèÿ Ãðèáîåäîâûìêîìåäèè Ãîðå îò óìà , àêòóàëüíà îíà è â íàøè… Ïðåæäå âñåãî âûäåëÿåòñÿ ôèãóðà Ôàìóñîâà, ñòàðîãî ìîñêîâñêîãîäâîðÿíèíà,… Ýòî óáåæäåííûéêðåïîñòíèê, ÿðîñòíûé ïðîòèâíèê ïðîñâåùåíèÿ. Ñîáðàòü âñå êíèãè áû äàñæå÷ü âîñêëèöàåò îí. ×àöêèé æå,…

Ðàçâèòèå íàóê î íåîðãàíè÷åñêîé ïðèðîäå â ÕVIII-ÕIÕ âåêàõ
Ïîÿâëÿþòñÿ ñåðüåçíûå èññëåäîâàíèÿ ïî òåïëîôèçèêå, ýëåêòðè÷åñòâó è ìàãíåòèçìó. Ýòè ðàçäåëû ôèçèêè îôîðìëÿþòñÿ â ñàìîñòîÿòåëüíûå îáëàñòè ôèçè÷åñêîé… Â ðåçóëüòàòå, â XVIII â. â êà÷åñòâå ñàìîñòîÿòåëüíûõ ñêëàäûâàþòñÿ âñå îñíîâíûå… Âïåðâûå ýòîò âîïðîñ áûë ïîñòàâëåí îòêðûòèåì àáåððàöèè ñâåòà àíãëèéñêèì àñòðîíîìîì Áðàäëååì â 1728 ã. Îãðîìíûå óñïåõè,…

Ãåîðãèé Âëàäèìèðîâè÷ Âåðíàäñêèé Ðîññèÿ â ñðåäíèå âåêà Èñòîðèÿ Ðîññèè – 4
Ðîññèÿ â ñðåäíèå âåêà... Èñòîðèÿ Ðîññèè...

0.03
Õîòèòå ïîëó÷àòü íà ýëåêòðîííóþ ïî÷òó ñàìûå ñâåæèå íîâîñòè?
Education Insider Sample
Ïîäïèøèòåñü íà Íàøó ðàññûëêó
Íàøà ïîëèòèêà ïðèâàòíîñòè îáåñïå÷èâàåò 100% áåçîïàñíîñòü è àíîíèìíîñòü Âàøèõ E-Mail
Ðåêëàìà
Ñîîòâåòñòâóþùèé òåìå ìàòåðèàë
  • Ïîõîæåå
  • Ïî êàòåãîðèÿì
  • Ïî ðàáîòàì
  • Ôèëîñîôèÿ Ðîññèè â XIX âåêå Êðîìå òîãî, ñàìè ïèñüìà ñ÷èòàëèñü óòåðÿííûìè è íàéäåíû áûëè òîëüêî â 1935 ã íåñêîëüêî ïèñåì íå áûëî îïóáëèêîâàíî, òàê êàê â íèõ ×ààäàåâ ïîëîæèòåëüíî… Â òåóðãè÷åñêîì âîñïðèÿòèè è ïîíèìàíèè èñòîðèè – âñå ñâîåîáðàçèå è îñîáåííîñòü… Ïî òåóðãè÷åñêîé óñòàíîâêå, Öàðñòâî Áîæèå ñòðîèòñÿ ïðè æèâîì ó÷àñòèè ëþäåé.Äåéñòâèå õðèñòèàíñòâà â èñòîðèè âî ìíîãîì…
  • Èñòîðèÿ ðàçâèòèÿ ôèçè÷åñêîé êóëüòóðû â ñðåäíèå âåêà Ýòî áûë íå ñèìâîë ôèçè÷åñêîé ñèëû è ãàðìîíè÷íî ðàçâèòîãî òåëà (êàê â Äðåâíåé Ãðåöèè). Èäåàëîì ÷åëîâåêà ðàííåãî Ñðåäíåâåêîâüÿ ñòàë ñâÿòîé îáðàç… Âñëåäñòâèå ÷åãî â ðÿäå åâðîïåéñêèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèé áûëè îòìåíåíû çàíÿòèÿ… Ññûëàÿñü íà öåðêîâíèêà Òåðòóëëèàíà, òåîëîãè÷åñêîå ó÷åíèå îáúÿâèëî ôèçè÷åñêèå óïðàæíåíèÿ è èãðû äåéñòâèåì äüÿâîëà. Áûëè…
  • Ïðàâî â ñðåäíèå âåêà â ñòðàíàõ çàïàäíîé Åâðîïû Âàæíåéøåå çíà÷åíèå â êà÷åñòâå èñòî÷íèêà ïðàâà èìåëà Ñàëè÷åñêàÿ Ïðàâäà - Lex Salica.Ïåðâîíà÷àëüíûé òåêñò Ñàëè÷åñêîé Ïðàâäû ïðåäïîëîæèòåëüíî áûë… Âàæíåéøèì èñòî÷íèêîì ïðàâà ÿâëÿëèñü àêòû êîðîëåé ýäèêòû, äåêðåòû, ïðåäïèñàíèÿ… Ó ôðàíêîâ ñîõðàíèëîñü îáùèííàÿ ñîáñòâåííîñòü íà çåìëþ. Ïðîäîëæàåò ñóùåñòâîâàòü ñåëüñêàÿ ñîñåäñêàÿ îáùèíà ìàðêà. Â…
  • Ôèëîñîôèÿ è íàóêà àíòè÷íîñòè Èç ýòîãî óòâåðæäåíèÿ ðîäèëàñü íàóêà.Âûäåëÿþò ðÿä ïåðèîäîâ â ðàçâèòèè ãðå÷åñêîé íàóêè. ? ï.ï. Âðåìÿ Íàçâàíèå Ïðåäñòàâèòåëè 11 6-5 ââ. äî í.ý.… Ýòî íàóêà - î öåëîì, î ìèðå, ñëåäîâàòåëüíî, î Êîñìîñå (íà âñåì ñâîåì… Ìèôîëîãèÿ ïðåâðàùàåòñÿ â ãèëîçîèçì (ôèëîñîôñêîå íàïðàâëåíèå, ðàññìàòðèâàþùåå ìàòåðèþ ñ ñàìîãî íà÷àëà êàê æèâóþ,…
  • «Âåê íûíåøíèé» è «âåê ìèíóâøèé» â êîìåäèè À. Ñ. Ãðèáîåäîâà «Ãîðå îò óìà» Ãëàâíûé ïðåäñòàâèòåëü «âåêà íûíåøíåãî» â êîìåäèè — Àëåêñàíäð Àíäðååâè÷ ×àöêèé — ìîëîäîé ÷åëîâåê, õîðîøî îáðàçîâàííûé, ïîíÿâøèé, ÷òî õîòÿ «äûì… Ñàì Ôàìóñîâ («Àíãëèéñêîãî êëóáà ïî÷òåííûé ÷ëåí äî ãðîáà») çàÿâëÿåò, ÷òî… Êàæäîãî ìóæ÷èíó, ïîñåùàþùåãî åãî äîì, îí ðàññìàòðèâàåò êàê ïîòåíöèàëüíîãî æåíèõà äëÿ Ñîôüè, íî ê «êàíäèäàòó â æåíèõè»…