ХАТА ФЛАСОФ ПРАШЧУРА. Трэба адзначыць тое, што нашы прашчуры мел сваю фласофю жылля, якая адлюстровалася розных абрадах, звычаях, павер ях. У народным уяленн здана прасочваецца сувязь памж пабудовай жытла будовай сусвету.
Хата асэнсовалася як частка сусвету, адначасова мадэль сусвету, што можна бачыць на дададзеным малюнку Пра сувязь з крункам свету не забывался тады, кал арыентавал хату прасторы. Тая сцяна, на якой будуюць вокны, павнна была глядзець ц то на сход, ц то на подзень, але няк не на захад ц понач. гэта абумолвалася не тольк патрэбам асвятлення памяшкання. Дыяганаль покуць чырвоны кут печ вызначала арыентацыю хаты прасторы сусвету. У народзе бытавала нават такое абрадавае дзейства мац, сын якой бы у салдатах ад якога дано не было вестк, брала лусты першага навагодняга хлеба клала на ноч у чатырох кутах хаты кал ранцай усе яны цэлыя, то сын цэлы здаровы, а кал ж якая знкае, то сын забты той старане, на якую паказвае кут. Увесь нтэр ер хаты адлюстрова будову сусвету.
Жылая прастора зямны свет, гарышча нябсы. У гэтай структуры ролю самой зямл, урадлвай глебы выконвала падлога. Таму так распасюджана было беларуса абрадавае пасыпанне падлог зернем. Напрыклад, ранцай Новага года спраляся абрад засявання дзец хадзл па всцы з торбай, напоненнай зернем, заходзл хаты, павташы гаспадаро, мтавал сябу, пасыпаючы падлогу жытам ячменем, каб слета добра радзла. на вяселл пасыпал зернем падлогу, каб дом веда багацце, дабрабыт.
Столь у хаце смвалзавала неба. Па м дога трымалася народным уяленн рухалася сонца. Менавта да стол чырвоным куце, што абазнача усход, святло хаце, на Каляды, старажытнае свята павароту сонца на лета, падвешвася саламяны павук, як смвалзава нябеснае свяцла.
Характэрна, што на Красную Вялкодную суботу хатах усю ноч палл святло, бо старадан Вялкдзень бы святам нябеснага агню, вясновага сонца, а святло хаце втала веснавое сонца. Вышэй стол неба завоблачны свет, як абмяжовася дахам хаты. Менавта там, на гарышчы, паводле народных павер я, жыл дух памерлых продка. На гэта паказваюць некаторыя беларускя абрады. Так, кал знахарка лячыла каго-небудзь у хаце, яна стукала венкам столь клкала на дапамогу хвораму духа-заступнка сям. Гэтак жа клкал духа продка на дапамогу падчас прыгатавання вясельнага караваю.
А вось пры заручынах, кал пл гарэлку, то рэштк з клшка выплюхвал верх, да стол, таксама духам продка. Падзел хаты на частк, што адпавядаюць сферам светабудовы, стасавася са знешнм дэкорам хаты. Характэрнае гэтым плане дэкаратынае вырашэнне фасада. Так, афармленне шчыта франтона верхняй трохкутнай частк будынка, вядзе да небасхлу, па якм рухаецца дзннае свяцла. Таму на шчыце звычайна рабл смвалчныя выявы сонца1414. Вышэй неба знаходзлася бездань нябесная, якая пралвалася на зямлю дажджом. Таму закрылны даху хаты аздаблялся найчасцей хвалстым арнаментам, як васабля нябесную ваду. Закрылны, якя фармравал бак трохкутнка шчыта, засды рабл вышэй яго паверхн бездань нябесная над небам.
У адрозненн ад шчыта, што суадносся з нябсам, паверхня зруба хаты адпавядала зямной сферы сусвету. Дэкор у гэтай частцы будынка прыпада пераважна на вокны. Тут знаходзм стылзаваныя выявы раслннага свету, жывл, птушак ус, што датычыць зямной сутнасц. Мадэль сусвету, хата спрымалася як прастора, абжытая чалавекам у вялкай неабжытай прасторы сусвету.
Таму, закладка падмурка звядзенне сцена зруба вызначал смвалчнае аддзяленне асвоенай прасторы ад неасвоенага сусвету. Але кал сцены, падлога, дах як элементы канструкцы жытла валодал функцыяй мяжы, якая аддзяляе нутранную прастору хаты ад знешняга свету, то дзверы вокны, наадварот, ажыцялял сувязь са знешнм светам. Пры супрацьпасталенн асвоенай, дружалюбнай чалавеку нутранай прасторы хаты неасвоенай, чужынскай прасторы знешняга свету дзверы вокны лчылся небяспечным пунктам, праз якя слы знешняга свету магл пранкнуць у дом. Пераступанне цераз парог як мяжу памж прасторай хаты навакольным светам у народным побыце засды суправаджалася рытуальным дзеянням.
Напрыклад, у даняй Беларус, кал варочался з царквы пасля хрышчэння, бацька кла немалятка на некальк хвлн на парозе, што звалася асвятлць дзця цераз парог. Так адзначася ваход у хату новага члена сям. Падчас сватання сват, пераступшы парог, нзка кланяся каза пахвалнага, а потым у свам слове велча парог залатым.
Свацц ж, пакуль не дагаворацца з бацькам нявесты, не мел права адысц ад парога. У час прыезду свато з жанхом, кал яны праходзл хату, жанх павнен бы стаяць ля парога, бо не бы яшчэ прыняты як суджаны. А вось кал малады прыязджа у хату нявесты дзень вяселля, яе мац станавлася са свечкай на парозе, падняшы талерку з хлебам соллю, трымала, пакуль пад ю не праходзл цераз парог усе, хто прыеха. На вяселл, кал хату несл каравай, скрыпач, пераступаючы парог, перастава граць, а сват, на момант спыншыся на парозе, гучна каза пахвалнага.
Пра небяспечнасць парога можна меркаваць з павер я, што кнутыя на парозе рэчы нельга падымаць, бо яны могуць быць зачараваны1195. У адрозненн ад дзвярэй, кантакт прасторы хаты са знешнм светам праз вокны ме некальк ншы, так бы мовць, больш касмчны характар. Праз вокны нутранная прастора хаты лучылася з сонцам, крункам свету. Так, у адной з валачобных песень пелася Пан хазян Адчын аконца На сход сонца.
Кал сувязь са знешнм светам праз дзверы ацэньвалася як рэгламентаваная, то сувязь праз акно як нерэгламентаваная1415. Кал дзверы праходзл людз, то у вокны дух. Так, праз акно кантактавал з душам памерлых продка, што сыходзл з неба. Таму на святкаванне Асяннай асеннх Дзядо лыжку кожнай абрадавай стравы клал асобную пасуду на падаконнку для памрлых продка. Кал ж у час абрадавай вячэры зазвнць шыба, значыць, душы продка прыйшл нябачна прысутнчаюць на абрадзе.
Праз вокны, лчылася, могуць пранкнуць у хату ведзьмак вядзьмарк, таму, каб абаранцца ад х, шыбы часам абкладавал крапвой, за якой прызнавал засцерагальныя ласцвасц. Нерэгламентаванасць сувяз знешняга свету нутраннай прасторы хаты праз акно вдаць калядным абрадзе падслуховання пад вокнам, спяванн свавольных шчадровак пад вокнам хаты. Характэрна, што свавольнасць песенек шчадрошчыка заважна знжаецца, кал яны ваходзяць у дзверы, а тут х спяванне набывае афарбоку слалення гаспадаро418. Такм чынам, хата старажытных уяленнях беларуса выступала як невялчкая абжытая частка агромстага неабжытага сусвету адначасна як паменшаная мадэль сусвету. 2.3.