I з. бар-ган-мын/кил-гђн-мен бар-ган-быз/кил-гђн-без
II з. бар-ган-сыћ/кил-гђн-сећ бар-ган-сыз/кил-гђн-сез
III з. бар-ган/кил-гђн бар-ган-нар/кил-гђн-нђр
Бу заман формасы њткђн заман сыйфат фигыльгђ нигезлђнђ, III зат берлектђ (кушымчасыз хђлдђ), мђсђлђн, х и к ђ я ф и г ы л ь џђм с ы й ф а т ф и г ы л ьтышкы яктан охшаш булалар: укыган китап – сыйфат фигыль; Ул китап укыган– хикђя фигыль.
III зат берлектђ хђзерге телдђ зат-сан гадђттђ нуль формада килђ, аерым очракларда зат мђгънђсендђ -дыр/-дер кушымчасы да кулланыла. Мђсђлђн, Г.Тукай шигырьлђрендђ:
Тау башына салынгандыр безнећ авыл,
Бер чишмђ бар, якын безнећ авылга ул...
Яки:
Тик кытыкларга яралгандыр минем бармакларым,
Булгалыйдыр кљлдереп адђм њтергђн чакларым.
Нђтиќђле њткђн заман хикђя фигыль сљйлђњ моментына к а д ђ р њтђлгђн эшнећ н ђ т и ќ ђ с е н белдерђ, џђм бу эшнећ нђтиќђсе гадђттђ сљйлђњ моменты белђн бђйлђнешле була:
Ике басуны аерып торган тар гына межа. Узган елгы чирђме инде саргайган, быелгысы ђле баш калкытып љлгермђгђн... Нђкъ менђ шул межага љр-яћа ике вагон килеп туктаган (Ф.Хљсни).
Мђктђп грамматикаларында бу форма б и л г е с е з њ т к ђ н з а м а н дип, ђ кайбер грамматик хезмђтлђрдђ к њ р м и њ т к ђ н з а м а н дип атала. Ђ бу исђ -ган кушымчалы заманныћ семантик яктан шактый катлаулы булуын да искђртђ. Тикшеренњчелђр, мђсђлђн, н ђ т и ќ ђ л е њткђн заманга хас п а р а д и г м а т и к мђгънђлђрнећ генђ дђ љ ч т љ р е н, шулай ук синтагматик џђм књчерелмђ мђгънђлђрен билгелилђр [Тумашева, 1986: 38–42].
П а р а д и г м а т и к мђгънђлђр:
1) нђтиќђле њткђн заман сљйлђњ моментына к а д ђ р булган џђм т љ г ђ л л ђ н г ђ н эшнећ н ђ т и ќђ с е н белдерђ. Сљйлђњче бу эшне њзе к њ р м ђ г ђ н, ул аныћ турында хђзерге вакыттагы нђтиќђсе буенча (а), яки башкаларныћ ул турыдагы сњзлђренђ карап (б) хљкем йљртђ.
а) Идарђ тирђсендђ чисталык џђм тђртип. Тирђ-як асфальтланган (Р.Сибат). Ђни, минем књлмђк сђдђплђрен тљймђлђп, тђрђзђгђ ишарђ итђ: – Ђнђ андагы урманнарны књрдећме? Суык бабай ђнђ нђрсђлђр ясап киткђн (Г.Бђширов). Авылга керсђм, ислђрем китте. Авыл бљтенлђй яћа баштан тљзелгђн (Ф.Хљсни);
ә) Кара дићгез флотында бомбардир булып хезмђт иткђн икђн. Быел гына кайткан(И.Гази). Теге кичне сездђ бик яхшы концерт булган икђн. Чакыручы булган булса, мин дђ барган булыр идем... (Ф.Хљсни). – Меньшевиклар кая барып ќиттелђр: эшчелђрнећ бердђнбер газетасын яптырганнар, – диде Якуб (И.Гази).
Мисаллардан књренгђнчђ, бу заман формасы сљйлђмдђ књбрђк III затка караган эш-хђллђрне белдерђ. Ул I–II затта чагыштырмача сирђгрђк очрый, џђм бу заманныћ семантикасы белђн бђйле. I зат формасында ул књбрђк сљйлђњченећ ихтыярыннан тыш башкарылган эшне белдерђ: Дљнья куып онытканбыз ахры, Рђнќемђдећ микђн, ђбием?.. II затта: Саклый торган маећны Њзећ ашап киткђнсећ... (Џ.Такташ) џ.б.;
2) нђтиќђле њткђн заман сљйлђњ моментына кадђр булган џђм сљйлђњ моментында ђле бу эшнећ нђтиќђсе дђвам иткђн, актуаль булган эш-хђллђрне белдерђ. Бу очракта эшнећ сљйлђњче књз алдында булу-булмавына басым ясалмый. Димђк, к њ р м и њ т е л г ђ н л е к төсмере (семасы) кљчсезлђнђ, яки юкка чыга.
Туасы ђсђрлђр урнына Йљрђктђн чђчђклђр ташыган (С.Хђким). Яшьлек дулкыннарым калган ђллђ Сљндђ, ђллђ синдђ (М.Ђгълђм). Ќыр югалмый! Беркем ђйтђ алмый, Ирек ќыры кайдан алынган?! (Р.Мићнуллин);
3) њткђндђ булган вакыйгаларны х и к ђ я л ђ њ, т а с в и р л а у љчен кулланыла.
«Казмаш» заводы ул елларда хђзерге кебек авыл хуќалыгы машиналары эшлђп чыгармаган, бары тик ул кечкенђ-кечкенђ суднолар ясаган, ремонт эшлђрен башкарган, Казан промышленникларыныћ металл кою џђм тимер-томыр ђйберлђре заказларын њтђгђн. Завод књп мђртђбђлђр кулдан-кулга књчкђн... (Г.Ђпсђлђмов). Борын заман бер ир белђн хатын торган, Тормышлары шактый гына фђкыйрьбулган; Асраганнар бер Кђќђ берлђ бер Сарык... (Г.Тукай).
С и н т аг м а т и к мђгънђлђрдђн тикшеренњчелђр аныћ књптђн њткђн заман мђгънђсендђ кулланылуын (а) џђм килђчђк љчен актуальбулган њткђндђге эшлђрне белдерњ мђгънђ тљсмерен билгелилђр (б):
а) Мин ашыгып кайтып ќиттем, ђ кунаклар инде киткђн... (сљйл.т.);
ә) ...килђчђк буын кешелђре безнећ турыда – алар гасыр биеклегендђ булганнар, бњгенге кљн хислђре белђн генђ эш итмђгђннђр... дисеннђр (Г.Ђпсђлђмов).
Гариплђр шђмчыраг књргђндђ юлда,
Дисеннђр, бер заман бар булган ул да (Дђрдемђнд).
К њ ч е р е л м ђ мђгънђдђ -ган кушымчалы заман, даими эш-хђллђрне белдереп, хђзерге заман мђгънђсенђ якыная, књбрђк афористик сљйлђмдђ – мђкаль-ђйтемнђрдђ кулланыла:
Туры ђйткђн туганына ярамаган (мђкаль). Туры ђйткђн котылган, ялганлаган тотылган (мђкаль). Олы сњзен тотмаган Орылган да сугылган (мђкаль).
§ 78. Тәмамланмаган үткән заман хикәя фигыль.Тәмамланмаган үткән заман хикәя фигыль – аналитик заман формасы, ул хәзерге заман хикәя фигыль һәм иде ярдәмче фигыле ярдәмендә ясала: бара иде, килә иде, укый иде, сөйли иде. II төр зат-сан кушымчаларын алып төрләнә: