ДЂРЂЌЂ КАТЕГОРИЯСЕ.

(Аспектуальлек)

§ 98. Гомуми төшенчә. Эшнећ њтђлњ дђрђќђсен белдерњ — тљрки теллђр љчен њзенчђлекле л е к с и к-г р а м м а т и к категория. Ул эш-хђлнећ њтђлешен тљрле яклап —б а шл а н у, т ђ м а м л а н у, д ђ в а м л ы л ы к, к и н ђ т л е к, к а б а т л а н у, ю н ђ л г ђ н л е к џ.б. яклардан характерлый, џђм тљрле аналитик (ярдђмче фигыльлђр) яки синтетик чаралар (кушымчалар) белђн белдерелђ: Ђйтте ~ ђйткђлђде, књрде ~ књргђлђде, кљлде ~ кљлемсерђде, килде ~ килеп ќитте, укыды ~ укып чыкты, ќырлады ~ ќырлап ќибђрде, басты ~ басып торды џ.б.

Дђрђќђ категориясе астында берлђштерелгђн тљрле тел чаралары мђгънђлђре буенча књпмедер дђрђќђдђ славян теллђре љчен хас, аерым алганда, рус телендђге вид (тљр) категориясе белђн уртаклык књрсђтђ, ђмма тљрки теллђрдђге дђрђќђ эшнећ дђвамлы булуы яки тђмамлануы буенча бер-берсенђ капма-каршы куелган бинар вид категориясеннђн шактый нык аерыла. Теллђр типологиясендђ бу књренеш књбрђк эш-хђлнећ њтђлњ рђвешен, њтђлњ характерын белдерђ торган аспектуальлек чарасы буларак билгелђнђ. «Эшнећ њтђлњ ысулын белдерњ аспектуаль мђгънђгђ карый, чљнки аспектуальлек эшнећ њтђлњ характерын џђм вакыт эчендђ бњленешен белдерђ» [Бондарко, 1983:76; Татар грамматикасы, т. II, 2002: 223].

Дђрђќђ категориясе татар телендђ ике тљрле юл белђн белдерелђ: а) фигыль нигезенђ ялганып килгђн махсус кушымчалар белђн (синтетик юл): кил-гђлђ, бар-гала, кљл-емсерђ, яз-ыштыр-гала џ.б.; б) хђл фигыль формалары янында килгђн ярдђмче фигыльлђр белђн (аналитик юл): барып ќитте, кайтып китте, язып утыра, яшђп ята, ашый калды, сљйли тора, бара тор џ.б.

§ 99 Эшнең үтәлү дәрәҗәсен кушымчалар ярдәмендә белдерү. Эшнең үтәлү дәрәҗәсен синтетик юл белђн белдерњ татар телендђ әлләни кић таралган књренеш тњгел. -гала/-гђлђ, -ыштыр/-ештер, -ынкыра/-енкерђ, -ымсыра/-емсерђ, -ыштыргала/-ештергђлђ тибындагы катлаулы тљзелешле кушымчалар аерым фигыль нигезлђренђ генђ ялганып килђлђр, аларда башка форма ясагыч кушымчаларга хас универсальлек юк. Мђгънђлђренђ килгђндђ, мђсђлђн: -гала/-гђлђ кушымчасы књбрђк эшнећ кабатлануын белдерђ: баргала, килгђлђ, ђйткђлђ, ђйлђнгђлђ џ.б.

…Кичђ-кичә кырыс гасырны, Кил, килгђлђ мића хатыћда, Юлдаш булып џђрбер адымда (Х.Туфан). Иртђн болытлар књренгђлђп, карлар очкалап торды... (Ф.Хљсни). Џђр тарафка тђмле ислђр чђчкђли бу чђчкәлђр (Г.Тукай).

Д.Г.Тумашева –гала/-гђлђ кушымчасыныћ аерым очракларда процессныћ тулы булмавын белдерњен џђм яћа сњз ясау мљмкинлеген дђ билгели. Мђсђлђн: кубу ~ купкалау. Мичнећ акшары купкалаган (сљйләм теле); љзњ ~ љзгђлђнњ. Љзгђлђнђ књћел џ.б.;

-ыштыр/-ештер, -штыр/-штер кушымчасы эшнећ тоташтан тњгел, ара-тирђ эшлђнњен, яки кабатлануын белдерђ: яз ~ языштыр, кара ~ караштыр џ.б.

Утырабыз. Сораштырып чыктык Бергђ йљргђн шђриктђшлђрне (Р.Фђйзуллин.) Ђмма сљйлђмдђ ул књбрђк –гала/-гђлђ кушымчасы белђн бергђ килеп, бу кушымча кабатлану мђгънђсе катыш ара-тирђ башкарылган эшне белдерђ: уйна ~ уйнаштыргала, эшлђ ~ эшлђштергђлђ, сљйлђ ~ сљйлђштергђлђ џ.б.

-ынкыра/-енкерђ, -нкыра/-нкерђ кушымчасы аерым фигыльлђр белђн генђ килђ, эшнећ љлешчђ њтђлњен белдерђ: ќитми ~ ќитенкерђми, тартына ~ тартынкырый.

-ымсыра/-емсерђ кушымчасы шулай ук эшнећ љлешчђ њтђлњен, кимлеген белдерђ: кљлђ ~ кљлемсери, елый ~ еламсырый, йоклый ~ йокымсырый.

§ 100. Эшнећ њтђлњ дђрђќђсен аналитик юл белђн белдерњ.Дђрђќђ белдерђ торган аналитик тљзелмђлђр хђл фигыльлђр нигезендђ ясала, џђм ярдђмче рольдђ бу очракта мљстђкыйль мђгънђле фигыльлђр килђ. Бу тљзелмђлђрнећ ике структур тибы бар:

1) –ып/-еп кушымчалы хђл фигыль џђм ярдђмче фигыль (барып ќитте, кайтып китте, басып тора);

2) –а/-ђ (-ый/-и) кушымчалы хђл фигыль џђм ярдђмче фигыль (бара тора, сљйли бирђ, килђ башлады).

Ярдђмче рольдђ тњбђндђге фигыльлђр килђ: башла, ќибђр, куй, кит, сал, тљр, утыр, ят, йљр, бар, кил, кит, яз, кал, кара, бак, тљш, ат, ал, бир, ќит, ќиткер, бет, бетер, чык, чыгар.

Бу ярдђмче фигыльлђр тљп лексик мђгънђне белдергђн хђл фигыль формаларыннан соћ килеп, эш-хђлне аспектуаль яктан тљрлечђ тљсмерлђндерђлђр, ягъни аћа башлану, дђвамлылык, кинђтлек, тђмамлану кебек тљсмерлђр љстилђр. Бу формалар телебез љчен табигый џђм сљйлђмдђ еш очрый торган књренеш. Алар џђр ќљмлђдђ диярлек кулланыла, кабатланып та килђлђр. Мђсђлђн:

Кара болыт, зђћгђр итђген љстерђп, бирегђ таба килђ башлады. Монда ђле бер тамчы да тљшкђне юк. Табигать, њз љстенђ килгђн дђџшђттђн курыккан кебек, сагаеп калды: яћа гына књћелле шаулап утырган агачлар, яфрак та кагарга базмыйча, юаш кына басып торалар; тик усак кына ђллђ нигђ бер калтыранып куя. Кошлар ђллђ кая китеп югалды (И.Гази).

Дђрђќђ белдерђ торган мондый аналитик тљзелмђлђрнећ фигыльнећ алдагы бњлеклђрдђ љйрђнелгђн џђртљрле аналитик формаларыннан (хикђя фигыль заманнары, бул белђн ясалган тасвирлама формалар, модаль мђгънђ белдерђ торган књп тљрле аналитик фигыльлђр џ.б.) аермалы ягы шунда, биредә тљп фигыльне тљсмерлђндерњче ярдђмче фигыльлђр гадђттђ нигез составында каралалар. Дђрђќђ формалары грамматик хезмђтлђрдђ аналитик нигезле фигыльлђр дип йљртелђ. Аналитик нигезле фигыль њзе дђ сљйлђмдђ књптљрле аналитик џђм тасвирлама формаларда килђ ала. Шул рђвешле, њзендђ тљрле аспектуаль, модаль џђм заман тљсмерлђрен берлђштергђн њтђ катлаулы фигыль формалары да ясала. Мђсђлђн: килеп ќиткђн иде, барып кайтмакчы булган иде, ђйтеп куя торган иде џ.б.

Дђрђќђ формалары белдергђн аспектуаль мђгънђлђр њз эчлђрендђ берничђ тљргђ аерып карала:

а) эшнећ њтђлњ рђвешен (ысулын) џђм вакыт эчендђ бњленешен белдергђн формалар;

ә) эшнећ субъект-объектка карата юнђлешен (ориентациясен) белдергђн формалар;

б) модаль мђгънђ белдерђ торган аналитик нигезле фигыльлђр.

1. Эшнећ вакытка мљнђсђбђтле њтђлњ характерын белдерү.Бу типтагы дђрђќђ формалары кулланылыш ешлыгы буенча да, књптљрле тљсмерлђрне белдерњләре буенча да телдђ аерым урын алып торалар. Эшнећ њтђлњ дђрђќђсен татар телендђ башлап џђм гаять ђтрафлы итеп љйрђнгђн галим Ф.Ђ.Ганиев, мђсђлђн, аларны тљркемли џђм тњбђндђге дђрђќђ формаларын аерып књрсђтђ: башлану, дђвамлылык, кинђтлек, кабатлану, љлешчђ њтђлњ, нђтиќђ џђм тђмамлану дђрђќђлђре.

1) Эш-хђлнећ б а ш л а н у ы књбрђк -а/-ђ (-ый/-и) кушымчалы хђл фигыль џђм башла ярдђмче фигыле белђн белдерелђ: ала башлады, укый башлады, кљлђ башлады, сљйли башлады џ.б.

Ярты сђгатькђ генђ туктап торган яћгыр тљштђн соћ кабат ява башлады (Ф.Гыйльметдинов). Игеннђр књзгђ књренеп калка, буынга утыра, баш чыгара. Чљгендер, бђрђћге басуларыныћ кара ќире књренми башлый (А.Гыйлђќев).

2) Эшнећ кљтелмђгђндђ, к и н ђ т б а ш л а н у ы исђ -ып/-еп кушымчалы хђл фигыль џђм ќибђр, сал, кит, ал ярдђмче фигыльлђре белђн белдерелђ: кычкырып ќибђрде, куркып китте, ђйтеп салды, књреп алды џ.б.

Марат сискђнеп китте (Ф.Латыйфи). Тљшкђ таба књк йљзе ачылып, кљн бљтенлђй аязып китте, кояш язча кљлеп ќибђрде (Ф.Хљсни). Бљркђњлђр астыннан елау, сыктау авазлары ишетелњен Морат бђк шунда гына абайлап алды (Ф.Латыйфи). Ђнђ берсе кулларын чалбар кесђсенђ тыгып башын бераз артка ташлады да ќырлап ќибђрде (М.Мђџдиев).

3) Дђвамлы эш-хђллђрне белдерњ љчен телдђ књптљрле аналитик тљзелмђлђр кулланыла:

а) ят, тор, утыр, кал, йљр, бар ярдђмче фигыльлђре -ып/-еп кушымчалы хђл фигыль белђн килеп, эшнећ дђвамлы булуын, билгеле бер халђттђ тукталып калуын белдерђлђр: яшђп ята, басып тора, њсеп утыра, кайтмый калды, эшлђп йљри џ.б.

Без, шул тирђ-як малайлары, Галлђм абзыйныћ кайтканын дњрт књз белђн кљтеп торабыз… (Ф.Хљсни). Ђлегђ эреп бетмђгђн уйдык-уйдык бозларга, йљгерек гљрлђвеклђргђ таћ калып карап тордым (Г.Сабитов). Йолдызлар сњнделђр, ай агарып калды (Г.Ђпсђлђмов). Књпер башында малайлар кљрђклђр књтђреп гљрлђвек агызып йљрилђр. Хђлим дђ шунда йљгерде. Их, аныћ да кљрђге булса! (И.Гази). Безнећ авыл да менђ шушы Ямаширмђ шикелле язгы кояш нурларында балкып ятадыр (Г.Бђширов). Буран бљтенлђй тынып калган (Г.Сабитов).

ә) Бар, йљр, кал, бир, тор ярдђмче фигыльлђре, -а/-ђ (-ый/-и) кушымчалы хђл фигыльлђр белђн килеп, эшнећ билгеле бер ноктадан башланып дђвам итњен белдерђ: кими бара, ашый калды, бара тора, сљйли бирђ џ.б.

Максуд ќитђр, бара торгач юл кыскарыр, Ђллђ кайда яткан хиссият кузгалыр… (Г.Тукай). Правление алдындагы књрсђткеч тактага Фазылќанов узганда да, барганда да књз сала йљри. (Ф.Хөсни). Љй алды ишеген ачуга, йљземђ кояш ќиле бљркелде. Шактый вакыт књзлђремне ача алмый тордым (Г.Сабитов). Иртђгђ… Мин сине Кукмарага кадђр озата барам (Р.Сибат). Ђти, бњтђннђр белђн сљйлђшђ биреп, минем я башымнан сыйпап куя, я ићбашыма тиеп ала (Г.Бђширов).

б) Бар, кил ярдђмче фигыльлђре -ып/-еп кушымчалы хђл фигыль белђн килеп тђ дђвамлы эш-хђллђрне белдерђ ала: узып бара, њсеп килђ, њсеп бара џ.б.

Пушкин илђ Лермонтовтан њрнђк алам, Ђкрен-ђкрен югарыга њрлђп барам (Г.Тукай). Балалар њсеп килђлђр инде (сљйләм теле). Менђ тагын узып китеп барам, Ућда кала сезгђ борылыш… (И.Гыйлђќев). Њзе сљйлђп тора, кулы эшлђп тора, чулпылары чылтырап ала (Ф.Садриев).

4) бер генђ тапкыр яки тиз арада башкарылган эшләрне белдерњ љчен књбрђк куй, ал, кит, ташла, уз фигыльлђре белђн ясалган тљзелмәләр кулланыла: карап алды, ђйтеп куйды, књренеп китте, сљйлђп ташлады џ.б.

Сирай бабайныћ књћеле нђрсђдер сизенеп, каты ђрнеп куйды (Г.Сабитов). Бераз киткђч, њр тњбђсенђ менеп ќиткђч, ул артына ђйлђнеп, Урманбаш авылына тагын бер карап алды (Ф.Хљсни). Кђњсђлђре ап-ак булып та, ябалдашлары кап-кара каеннар кемгђдер рђнќегђнсыман шаулашып алдылар(Г.Ђпсђлђмов). Ђкрен генђ иртђнге салкын ќил исеп куйды (И.Гази). Џђм шулчак ђллђ нинди хатирђлђр яшен ташыдай, зиџенне яктыртып узды (Ф.Латыйфи). Ђћгђмђ куерып китте (Г.Сабитов).

5) Эш-хђлнећ, процессныћ тђмамлануы, ахыргача њтђлње књбрђк ќит, ќиткер, бет, бетер, чык, ярдђмче фигыльлђре белђн белдерелђ: кайтып ќитте, китрееп ќиткерде, арып бетте, язып бетерде, укып чыкты џ.б.

Кљтђ-кљтђ зарыгып беттем (Џ.Такташ). Зариф станциягђ килеп ќитте, йљгереп платформага чыкты џђм як-ягына карарга љлгерђ алмады, кара киемле бер рус хатыны «Балам!» — дип кычкырып Зарифка ташланды (Ђ.Еники). Аннары бакча тирђли нихђтле агач утыртып чыгарга кирђк. Барысы да быел яз эшлђнђчђк эшлђр (И.Гази). Ул тђмђкесен тартып бетердедђ, тагын њзенећ эшенђ тотынды (М.Гафури). Тиз барып ќиткђн егет, эшкђ тотынган баргач ук (Г.Тукай).

6) Эшнећ љлешчђ њтђлњен белдергђндђ аналитик фигыль гадђттђ –а/-ђ кушымчалы хђл фигыль тљш ярдђмче фигыле белђн килђ: арый тљште, матурлана тљште, салкыная тљште џ.б.

Тљн салкыная тљште (И.Гази). Менђ књкрђген киерђ тљшеп барган паровозныћ кечкенђ ќиз трубасыннан кинђт ап-ак пар ишелеп йљзеп китђ (Ђ.Еники). Алар кузгалып киткђч, Заџидђ янђ бераз бара тљшеп, юл буена чирђмгђ утырды (Ђ.Еники).

Тљш ярдђмче фигыле -ып/-еп кушымчалы хђл фигыль белђн килгђндђ исђ эш-хђлнећ а х ы р г а ч а њ т ђ л њ е н дђ белдерђ; бу очракта ул књбрђк хис-тойгыны, психологик халђтне тасвирлый: коелып тљште, сыгылып тљште џ.б.

Туган телебез бетђ, халкыбыз, тарихыбыз юкка чыга дип, књптђн генђме башыбыз тђмам сыгылып тљшкђн кљннђребез бар иде (Г.Сабитов).

7) Эш-хђлнећ њтђлњ алдында тукталып калуы яз (язды) ярдђмче фигыле белђн белдерелђ: егыла язды, ђйтђ язды, кљлђ язды џ.б.

Нђсимђнећ ђнисе Гыйльменур Мђскђњдђн килеп тљшеп малайга књз ташлау белђн егылып китђ язды(Ф.Садриев) — Кала уртасында тућып њлђ яздыгыз бит! — диде ул. Белђсезме, књпме вакыт сез суыкта басып торасыз (Ђ.Еники).

2. Эшнећ субъект-объектка карата юнђлешен белдерђ торган аналитик фигыльлђр. Алар башлыча хђрђкђт фигыльлђре катнашында ясала: чыгып китте, килеп керде, йљзеп йљри, кайтып бара џ.б.

Бу аналитик тљзелмђлђр књпмедер дђрђќђдђ рус телендђге приставкалар белђн ясалган хђрђкђт фигыльлђренђ якын тора: очып чыкты — вылетел, очып керде — влетел, чыгып китте — вышел, кайтып китте — ушел џ.б. Аналитик фигыльлђрнећ эшнећ субъектка-объектка карата юнђлешен (ориентациясен) белдерњ соћгы вакытта Д.Г.Тумашева тарафыннан ќентеклђп тикшерелде. Галимђ хђрђкђт фигыльлђре белђн ясалган тљзелмђлђрнећ тњбђндђге тљрлђрен аерып тикшерђ [Татар грамматикасы, т. II, 2002:224-231]:

1) тљп фигыль хђрђкђтнећ ысулын белдерђ ярдђмче рольдђ юнђлешкђ ишарђ итђ торган фигыльлђр килђ: очып китте, йљгереп килђ, йљзеп йљри џ.б.

2) аналитик тљзелмђдђ џђр икесе юнђлешне белдерђ торган фигыльлђр килә: кайтып килђ, килеп керде, чыгып китте џ.б.;

3) тљп фигыль тљрле мђгънђдђ, икенче фигыль — юнђлеш мђгънђсендђге хђрђкђт фигыле була: књрешеп узу, эшлђп кайту, ќылынып чыгу, ишетеп кайту џ.б.

Ала каргалар да љер-љер тњбђн тљшеп, очып њтђлђр (Р.Фђйзуллин). Шђџђр љстендђ ялт-йолт килеп уйнаган яшен… љй тњбђлђре љстеннђн кыйгачлап йљгереп њтте (Г.Ђпсђлђмов). Тимерчелђр цехына барып керделђр. Цех металл тавышы белђн тулган (Г.Ђпсђлђмов)… Алар…караћгы бакчалар аркылы Казанка буена тљшеп киттелђр. (И.Гази). Кљтђ-кљтђ тућып беттем, ахыры тњзђ алмагач, бер иптђш кызыма кереп, ќылынып чыктым (Ђ.Еники). Ђ ул онытмый иде. Џђйкђллђрне дђ, исђннђрне дђ… Мђскђњ-Петербург музей-театрларын да айкап кайта иде (Р.Юсупова).

Хђрђкђт фигыльлђре белђн ясалган мондый аналитик тљзелешле фигыльлђр эш-хђлнећ њтђњчесенђ (субъектка) яки объектны белдергђн затка, предметка карата тљрле юнђлешлђрне белдерђлђр:

а) аналитик фигыль эшнећ объект яки субъекттан читкђ юнђлњен белдерђ: чыгып китте, кайтып китте, китеп барды џ.б.;

Якыннан гына — ић беренче юлдан, кычкырта-кычкырта ике яшел вагон таккан товар поезды њтеп китте (Ђ.Рђшит). Ана беренче тетрђнњдђн айнымас борын ук, Зариф тимер юл буйлап йљгерђ-йљгерђ китеп барды (Ђ.Еники). Барам, туктыйм, колак салып торам, тагын кузгалып китђм… (Ђ.Еники);

ә) эш-хђлнећ с љ й л ђ њ ч е г ђ (субъектка) т а б а юнђлњен белдерђ: килеп керде, йљреп килде, кљтеп алды, алып кайтты џ.б.

Буран эчлђреннђн килеп керде. Йљзе карлы, карлы киеме (Р.Фђйзуллин).

Тыштагы сүрән яктылык калын пәрдәләре аша да бүлмәгә үтеп керде (Ф.Латыйфи). Сугышкан кадәр сугышасы калмады. Менә күп тә үтмәс, әйләнеп чыккан кояш шикелле, яңадан кайтып килербез. (Ә.Еники). Урам ташларына каты басып, Касыйм кайтып килә (И.Гази);

б) т ө р л е юнәлештәге хәрәкәтне, үтеп йөрүне белдерә: йөзеп йөри, узып бара һ.б.

Яз көннәрендә бакча эче ап-ак чәчәк: умарта кортлары чәчәктән-чәчәккә тыз-быз очып йөри (И.Гази). Тагын башыннан сәер уй йөгереп узды (Ф.Латыйфи).

3. Модаль мәгънә белдерә торган аналитик фигыльләр. Мондый фигыльләр башлыча ал, бул, күр ярдәмче фигыльләре белән ясала. Алдагы бүлекләрдә без –а ал һәм –ып бул формаларының мөмкинлек-мөмкин түгеллекне белдерүен бил-геләгән идек: бара алам~бара алмыйм, сөйли алам~ сөйли алмыйм, укып була~ укып булмый һ.б.

Көчләремне мин кара көннәргә саклый алмадым, Көннәремнең һичберен дә чөнки ак ди алмадым (Г.Тукай). Тәзкирә бүген председатель әйткәнне язып утыру белән чикләнеп кала алмады (Ф.Хөсни). Кулга шундый мал мал эләккәндә, аны абыйга күрсәтмичә калып буламы соң? (Ф.Хөсни). Хәзергә бүтәнен булдырып булмый (сөйләм теле).

Күр ярдәмче фигыле белән ясалган аналитик фигыль ү т е н ү, к и с ә т ү, к и ң ә ш кебек модаль мәгънәләрне белдерә һәм башлыча боерык фигыль формасында кулланыла: килә күр, әйтә күрегез, авырый күрмә, бара күрмә һ.б. Соңга кала күрмәгез (сөйләм теле).

Ал бир, ярдәмче фигыльләре эш-хәлнең кем файдасына башкарылуын белдерә: язып алдым, күчереп алдым – эш сөйләүче файдасына эшләнә; язып бирдем, кайтарып бирдем, сөйләп бирдем – эш хәл башка берәүгә юнәлтелә.

Һич көтмәгәндә килеп кергән бер карт безгә бу авылның бөтен фаҗигасен сөйләп бирде (Г.Сабитов). Тешләренең гәүһәреннән кабызып алдым менә Мин бу шигъри - әйтсәңез лә, энҗедән ким кай төше? (Г.Тукай).

Кара ярдәмче фигыль –ып/-еп кушымчалы хәл фигыль белән килеп,

с ы н а п к а р а у модаль мәгънәсен белдерә: барып карыйк, әйтеп карыйк, сынап карыйк, карап карыйк һ.б.

И кардәшләр, кул тотышып алга барыйк, Башка милләтләрнең хәлен карап-карыйк (Г.Тукай).

Аерым очракларда аналитик төзелешле фигыльләр тулысынча сүз

ясалышына карарга мөкин. Мәсәлән, Д.Г.Тумашева ал – нигезеннән хәрәкәт фигыльләре белән ясалган алып бару, алып китү, алып килү, алып чыгу, алып кайту, алып керү фигыльләренең аспектуаль мәгънә, яки юнәлеш мәгънәсен белдерә торган башка аналитик фигыльләрдән аерылып торуын, аларның бербөтен лексик мәгънә белдерүен күрсәтә. Ф.Ә.Ганиев исә шундый ук фигыльләрдә беренче компонент алып префиксоидка әйләнгән дип билгели: апкайту, апкилү, ачыклау һ.б. [Татар грамматикасы, 2002: 231-232].

§ 101. Дәрәҗә категориясен өйрәнүгә карата. Татар тел белемендә дәрәҗә категориясен өйрәнә башлау Г.Алпаров, М.З.Зәкиев, Ф.Ә.Ганиев исемнәре белән бәйле. Кушымчалар ярдәмендә эшнең үтәлү характерын белдергән фигыльләргә карата “дәрәҗә” терминын башлап Г.Алпаров куллана. М.З.Зәкиев исә аналитик юл белән эшнең үтәлү ысулын белдергән очракларны да дәрәҗә дип тикшерә. Бу үзенчәлекле грамматик күренеш дәрәҗә категориясе сыйфатында соңрак Ф.Ә.Ганиев тарафыннан монографик планда гаять җентекләп яктыртыла (Ганиев Ф.Ә., 1963). Фигыль сүз төркемен өйрәнүгә зур өлеш керткән Д.Г.Тумашева шулай ук дәрәҗә категориясенең кайбер аспектларын, аерым алганда аналитик фигыльләрнең аспектуаль мәгънәдән тыш эш-хәлнең пространствода юнәлешен (ориентациясен) белдерү очракларын тәфсилләп яктыртты. Төрки тел белемендә исә бу мәсьәләгә багышланган хезмәтләр арасында А.Н.Кононов, Ә.Ә.Юлдашевларның фәнни тикшеренүләре аерым урын алып тора.

Төрки телләрдәге дәрәҗә белдерү ысуллары - шактый катлаулы грамматик күренеш, һәм бу мәсьәләдә галимнәрнең фикерләре дә төрле. Аерым алганда х ә л ф и г ы л ь + я р д ә м ч е ф и г ы л ь тибындагы аналитик төзелмәләрнең с ү з ясалышына һәм ф о р м а ясалышына мөнәсәбәте турында төрле карашлар бар.

Алда күрсәтелгәнчә, мондый аналитик фигыльләр фигыль сүз төркеменә хас грамматик категория – “дәрәҗә категориясе” рәвешендә билгеләнсәләр дә, алар тулысынча грамматик категория таләпләренә җавап бирмиләр. Бу аналитик төзелмә составындагы хәл фигыль гадәттә т ө п л е к- с и к мәгънәне белдерә, һәм эш-хәлнең үтәлү рәвешен төсмерләндерә торган грамматик вазифа ярдәмче фигыль өстенә төшә: килә башлады, сөйләп тора, укып чыкты һ.б.

Әмма, б е р е н ч е д ә н, ярдәмче фигыльләр барлык фигыльләргә дә ялгана алмыйлар, һәм бер үк ярдәмче фигыль төрле фигыль нигезләренә ялганганда, төрле аспектуаль мәгънәләрне белдерә.

Мәсәлән, кайтып җитте, барып җитте, үсеп җитте дияргә мөмкин, ә укып җитте, ашап җитте – мөмкин түгел; кит ярдәмче фигыле, мәсәлән, гадәттә эшнең юнәлешен белдерә: кайтып китте, йөреп китте, ә хәрәкәт фигыльләреннән кала башка фигыльләр белән килгәндә, ул бүтән мәгънәләрне белдерә: куркып китте – эшнең кинәт башлануы, сөйләп китте – эшнең билгеле бер ноктадан башланып дәвам итүе һ.б.

И к е н ч е д ә н, эшнең үтәлү дәрәҗәсен белдерә торган ярдәмче фигыльләрнең грамматикалашу дәрәҗәсе төрле була. Кайбер аналитик төзелмәләрдә ярдәмче фигыль үзенең лексик мәгънәсен тулысынча югалта. Ягъни тулысынча гармматик мәгънә белдерүгә күчә. Мәсәлән: эшләп ята, яшәп яталар, куркып китте: ә кайберләрендә исә ярдәмче фигыль үзенең лексик мәгънәсен саклый, һәм төп фигыль белән берлектә уртак лексик мәгънә ясауда катнаша. Бу бигрәк тә хәрәкәт һәм юнәлешне белдергән фигыльләрдән торган аналитик фигыльләр өчен хас. Мәсәлән, кайтып килә, чыгып китте, килеп керде һ.б. Шуңа күрә дә дәрәҗә категориясе грамматик хезмәтләрдә саф грамматик (морфологик) категория дип түгел, ә л е к с и к-г р а м м а т и к категория буларак билгеләнә.

Шул ук вакытта х ә л ф и г ы л ь + я р д ә м ч е ф и г ы л ь калыбында ясалган мондый аналитик төзелмәләрне тулысынча сүз ясалышына кертү турында да кайбер фикерләр бар.

Бу караш белән, әлбәттә, тулысынча килешеп булмый, чөнки андый төзелмәләрдә лексик мәгънәне күпчелек очракта хәл фигыль формасындагы төп фигыль белдерә, ярдәмче фигыль исә лексик мәгънәне үзгәртми, ә аңа төрле аспектуаль яки модаль төсмерләр генә өсти. Бу өстәмә мәгънә төсмерләре гадәттә фигыльнең гади формасына каршы кую юлы белән ачыклана. Мәсәлән, килде~килә башлады, сөйләде~сөйли башлады – эшнең башлану дәрәҗәсе; укыды~укып чыкты, эшләде~эшләп бетерде - тәмамлану; карый~карап тора, эшли~эшләп тора, эшләп ята – дәвамлылык төсмере һ.б. Китерелгән мисаллардан күренгәчә, лексик мәгънә аналитик төзелмәләрдә үзгәрешсез кала. Шул рәвешле фигыльдә дәрәҗә категориясе асылда форма ясалышына карый, шул ук вакытта аның сүз ясалышына да күпмедер мөнәсәбәте бар.

ЗАТЛАНЫШСЫЗ ФИГЫЛЬЛӘР

Сыйфат фигыль.

§ 102. Гомуми төшенчә. С ы й ф а т ф и г ы л ь њзендђ фигыль џђм сыйфат сњз тљркемнђренећ њзенчђлеклђрен берлђштергђн зат­ланышсыз фигыль формасы.

Ф и г ы л ь б и л г е л ђ р е:

!) Семантик яктан сыйфат-фигыльлђрдђ, башка фигыль формала­рындагы кебек њк, эш-хђл, процесс мђгънђсе белдерелђ: кайтучыагайлар, килгђн кеше, исђ торган ќил.

2) Морфологик яктан сыйфат фигыльлђрдђ фигыльгђ хас тљп грамматик категориялђр саклана:

а) барлык-юклык фигыльлђрдђгечђ -ма/-мђ кушымчасы белђн белдерелђ: укыган (китап), укымаган(китап), кайткан (солдатлар), кайтмаган (солдатлар);

ә) юнђлеш категориясе кушымчаларын ала: сљйлђњче(кеше), сљйлђнгђн (сњз), сљйлђшњче(кешелђр), сљйлђтњче(кеше).

б) эшнећ њтђлњ дђрђќђсе синтетик џђм аналитик юл белђн белдерелђ ала: килгђлђгђн(кеше), боргалаган(ќир), укый башлаган (роман), укып чыккан(китап).

Синтаксик яктан сыйфат фигыльлђр, башка фигыль формалары кебек њк, килешлђр белђн башкаралар: суга бара торган (сукмак), урманнан кайтучы (кешелђр,) сића ђйтер (сњзем) бар; һәм җөмләдә хәбәр булып киләләр:

Син йљргђнюлларга быел да Май ае чђчђклђр китерде (X.Туфан). Укулар башланыркљн ќитђ (Ф.Хљсни). Алар, чатыр эченђ сыенып, яћгыр туктаганны кљтђ иде­лђр (Ш.Камал).

С ы й ф а т б и л г е л ђ р е:

1) сыйфат фигыльлђр предметныћ эш-хђл буенча булган билге­сен белде­рђлђр: агылучы(болытлар), килгђн(кунак), ярларыннан (чыккан) елга, матур (ќыр­лый торган) кыз.

2) аергыч функциясендђ килгђндђ сыйфат фигыльлђр тљрлђнми. Бу яктан алар морфологик билгелђре буенча шулай ук сыйфатка якын торалар. Чагыштырыгыз: килгђн(кунак), килгђн(кунак­ны), килгђнкунакка (килгђн — сыйфат фигыль); тансык(кунак), тансык(кунакны), тансык(кунакка) (тансык — сыйфат). Сый­фат фигыль формалары, сыйфатлар кебек њк, контекстта исем­лђшђ­лђр, џђм бу очракта алар килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђлђр: Ашаганыбыз ап-ак калач та, дљге боткасы (Ђ. Еники). Бир­гђнгђ биш тђ књп, алганга алты да аз (мђкаль). Ялгышымны књрсђтњчелђргђозын гомер телим (Р.Гаташ);

3) җљмлђдђ сыйфат фигыльлђр књбрђк аергыч функциясендђ кулланыла: Ђйткђнсњз — атканук (мђкаль). Укып барган џђрбер юлым, џђрбер сњзем була минем юл књрсђткњче йолдызым (Г.Тукай).

Татар әдәби телендә сыйфат фигыльләрнең 6 формасы кулланылышта йөри. Алар ясалышы һәм заман төсмерен белдерү буенча түбәндәгечә төркемләнәләр:

Х ә з е р г е з а м а н сыйфат фигыльләр: -учы/үче; -а торган/-ә торган (-ый торган/-и торган) формалары: килүче (кешеләр), кайтучы (кешеләр); бара торган (юл), укый торган (китап), сөйли торган (сүз);

Ү т к ә н з а м а н сыйфат фигыльнең бер генә формасы бар, ул –ган/-гән (-кан/-кән) кушымчасы белән форма ясала. Әмма бу сыйфат фигыль телдә бик еш очрый, актив кулланылышка ия: килгән (кунак), барган (җир), әйткән (сүз), тоткан (балык) һ.б.

К и л ә ч ә к з а м а н сыйфат фигыльләрнең хәзерге телдә өч формасы кулланыла: 1) –ыр/-ер, -ар/-әр, -р кушымчалы сыйфат фигыль: барыр (җир), әйтер (сүз), яшәр (урын); 2) –асы/-әсе (-ыйсы/-исе) формасы: барасы (җир), әйтәсе (сүз), яшисе (урын); 3) –ачак/-әчәк (-ячак/-ячәк) формасы: булачак (җыелыш), сөйләячәк (сүз), киләчәк (кунак).

Татар телендђге сыйфат фигыльлђр, башка тљрки теллђрдђге ке­бек њк, гаять њзенчђлекле грамматик табигатькђ ия. Типологик як­тан алар рус телендђге «причастие»лђр белђн уртаклык књрсђтсђлђр дђ, књп яктан алардан аерылып торалар:

1. Татар телендђ сыйфат фигыльлђр сыйфатланмышлары белђн књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтендђ тора алалар. Аларның синтетик иярчен аергыч ќљмлђлђр џђм тљрле сыйфат фигыльле ђйлђнмђлђр ясауда катнашуы да нђкъ шушы њзенчђлеклђренђ бђйле.

Рус телендђге «причастие»лђр, мђсђлђн, тљп юнђлештђ килгђндђ, џђрвакыт шушы «причастие» белђн белдерелгђн процессныћ субъектын, ђ тљшем юнђлешендђ (страдательные причастия) шул процессныћ объектын ачыклап килђлђр: играющий (ребенок), прочитанная (книга), ђ татар телендђ тљп юнђлештђге сыйфат фигыльлђр њзлђре белдергђн процессныћс у б ъе к т ы н, бу процесска дучар булган, яки шул процесс юнђлгђно б ъ е к т н ы, процессныћ кайда, кайчан башкарылуын, ягъниу р ы н ы н, в а к ы т ы н белдергђн сњзлђрне џ.б. ачыклап килергђ мљмкин.

укыган кеше (субъект)

укыган китап (объект)

укыган мђктђп (урын)

укыган еллар (вакыт)

2, 3, 4 мисалларда «уку» процессыныћ башкаручысы (субъекты) сыйфат фигыльнећ њз эчендђ, ягъни сыйфатланмыш аша књрсђтел­мђгђн. Андый очракларда субъект тартым кушымчалары яки исем­нђр (алмашлыклар) белђн белдерелђ:

укыган китабым — мин укыган китап

укыган мђктђбем — мин укыган мђктђп

укыган елларым — мин укыган еллар.

Бу књренеш тљрки теллђрдђге сыйфат фигыльлђрдђ башкаручы зат тљшенчђсенећ (агентивность) рус телендђге причастиелђр белђн чагыштырганда кљчсезрђк булуы белђн аћлатыла [Иванов,1969: 179; Иванов, 1959: 64—72]. Тљрки теллђрдђ сыйфат фигыль­нећ нинди сыйфатланмышны ачыклап килње гомумђн фигыльнећ семантик-синтаксик бђйлђнешлђре, ягъни валентлыгы белђн билгелђнђ; ягъни фигыль процессны белдерњче сњз буларак, шул процессны башкаручы субъ­ект белђн бђйлђнешкђ керђ ала, урын, вакыт ягыннан ачыклана џђм тђмамлыклар белђн конкретлаштырыла. Фигыльне (процессны) ачыклап килгђн џђрбер шундый кисђк, исемнђр белђн белдере­леп, њз чиратында, сыйфат фигыль тарафыннан ачыкланган сый­фатланмыш позициясендђ килә. Балалар быел мђктђптђ укыйлар: укыган балалар, балалар укыган мђктђп, балалар укыган ел џ.б.

Шулай ук тљрки тел белемендђ чагылыш тапкан икенче караш буенча, сыйфат фигыльлђрнећ нинди сњзлђрне ачыклап килђ алуы тагын да кићрђк нигезгђ куела: «Определяемым в трехчленной определительной конструкции (сыйфат фигыльле ђйлђнмђ — Ф.Х) может быть любое существительное при наличии более или менее ощущаемых и осознаваемых отношений между иим и ядром определяющей части (не периферийных ее частей) или же определяющей частью в целом» [Поцелуевский, 1967: 21].

Шул рђвешле сыйфат фигыль атрибутив позициядђ килеп, та­мырдагы процессныћс у б ъ е к т ы н, о б ъ е к т ы н, у р ы н ы н, в а к ы т ы н џ.б. сњзлђрне ачыклый ала, ђ бу сњзлђр џђрберсе њз чиратында фигыль белђн семантик-синтаксик мљнђсђбђттђ торалар, ягъни процессны тљрле яклап характерлауда катнашалар.

2. Аергыч функциясендђ (атрибутив мђгънђдђ) кулланылудан тыш, татар телендђ сыйфат фигыльлђр еш кына эш-хђл, процессны атап, исем фигыль мђгънђсендђ килђлђр. Бу очракта да алар, исемнђр кебек, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђлђр. Саќидђ апайныћ њги ђбидђн яшереп кенђ юатканын вђ сљйгђнен хђте­ремдђ саклыйм (Г.Тукай). Яћгыр боткасы пешкђннекљтеп уты­рудан да књћелле нђрсђ юктыр бу дљньяда! (И.Гази). Апрель ќиле май килђсенхђбђр итђ (Г.Афзал).

Аергыч функциясендђ килгђндђ сыйфат фигыльлђр тљрлђнми, контекстта алар бернинди кушымчасыз кулланыла: Џавадан кара туфрак исе, киселгђннарат агачы исе, черегђняфрак исе аћ­кый (И.Гази). Кыз кеше, кеше арасына кияркњлмђге юк (Ф.Хљсни).

Ђ исем фигыль мђгънђсендђге џђм исемлђшкђн сыйфат фи­гыльлђр исемнђр кебек тартым, килеш, књплек кушымчалары белђн кулланыла алганлыктан, тышкы яктан књп вакытта бер-берсенђ тулысынча охшаш булалар. Чагыштырыгыз: Урманбаш авылы кешелђ­ренећ кунакчыллыгы бар, килгђнне-киткђнне сыйлап ќибђ­рергђ яраталар (Ф.Хљсни). — исемлђшкђн сыйфат фигыль. Волость советына чакырып кђгазь килде. Син килгђннекљтеп бармыйча тордым (И.Гази). — исем фигыль функциясе.

Ђмма белдергђн грамматик мђгънђлђре буенча алар бер-берсеннђн аерылалар. Сыйфат фигыльлђр нигездђ субъектны (а) џђм объектны (б) ачыклаганда исемлђшђлђр џђм аларда исемлђшкђндђ дђ шул ук мђгънђлђр сакланып кала:

а) исемлђшкђн сыйфат фигыль фигыль нигезендђ бирелгђн эш­нећ башкаручысын (субъектын) белдерђ: Тырышкан табар (мђ­каль). Тыяры юк туйга киткђн (мђкаль).

ә) исемлђшкђн сыйфат фигыль фигыль нигезендђ белдерелгђн эшнећ туры объекты: Малай бик иркђ њсте, Галиулланыћ карап торганышул бер Хђлим булды (И.Гази). Ашыйсын ашаган, яшисеняшђгђн (мђкаль).

Исем фигыль функциясендђ килгђндђ сыйфат фигыль, исем фигыль кебек, процессны атый, процесс исемен белдерђ[43]. Ах бђла! Безне казый књргђн имеш. Уйнаганныул карап торган имеш (Г.Тукай). Аннан ерак тњгел ике тракторныћ ќай гына эшлђп йљргђне књренђ (Ф.Хљсни). Карт каушады, уеннан уймак чыгарынсизенде булса кирђк (Г.Ибраџимов).

Татар телендђ сыйфат фигыль формалары заман тљсмерен белдерњ буенча тљркемлђнђлђр: хђзерге заман сыйфат фигыль: -учы/-њче; -а торган/-ђ торган (-ый торган / -и торган); њткђн заман сыйфат фигыль: -ган /-гђн (-кан/ -кђн); килђчђк заман сыйфат фигыль: -ыр/-ер, -р, (-ар/-ђр); -ачак/
-ђчђк (-ячак/-ячђк); в) -асы/-ђсе (-ыйсы/-исе).

Сыйфат фигыльлђрнећ югарыда искђ алынган њзенчђлекле якла­ры аерым сыйфат фигыль формаларында тљрлечә чагылыш таба. Њзендђ тљрки теллђрдђге сыйфат фигыльлђргђ хас барлык њзенчђ­леклђрне саклаган џђм телдђ бик актив кулланыла торган форма — ул њткђн заман сыйфат фигыль.

§ 103 Ясалышы һәм төп функцияләре. Њткђн заман сыйфат фигыль -ган/-гђн (-кан/-кђн) кушымчасы белђн ясала: ќыйган (ќилђк), килгђн (кеше), кушкан (эш), пешкђн (аш). Юклыгы башка фигыльлђрдђгечђ -ма/-мђ кушымчасы белђн белдерелђ: укымаган(китап), кљтел­мђгђн(хђл), килмђгђн (кунак).

Искђрмђ: Кайбер очракларда сыйфат фигыльнећ юклыгы исемнђрдђгечђт њ г е лкисђкчђсе белђн дђ белдерелергђ мљмкин: књргђн кешем тњгел, Њзем тапкан мал тњ­гел, ђтинеке жђл тњгел (мђкаль). Тњгел кисђкчђсе бу очракта сыйфатланмышның тњгел, ђ сыйфат фигыльнећ юклыгын белдерђ. (Чагыштырыгыз: кешем тњгел, књргђн тњгел).

Њткђн заман сыйфат фигыль књпфункцияле, ул контексттаа е р­ г ы ч функциясендђ,и с е м л ђ ш к ђ н х ђ л д ђ џ ђ м и с е м ф и г ы л ь ф у н к ц и я ­ с е н д ђ бердђй ешлыкта диярлек кулланыла.

1) А е р г ы ч функциясендђ килгђндђ ул сыйфатланмышы белђн књп тљрле мђгънђ мљнђсђбђтендђ тора ала.

а) -ган формасы тамырдагы процессныћс у б ъ е к т ы н ачыклый, ягъни сыйфатланмыш — сыйфат фигыль белдергђн процессныћ субъекты. Килгђн кешелђр алгы рђтлђрдђн урын ала бардылар (Ф.Хљсни). Галиулла дљньяныћ ачысын-тљчесен татыган кеше ул (И. Гази);

ә)о б ъ е к т н ы ачыклый: Гыйльмениса кузгаткан эш њз юлын тапты (Ф.Хљсни). Ул читкђрђк китеп,сљргђн ќирне караш­тырган иде (Н. Фђттах);

б) сыйфатланмыш тамырдагы процессныу р ы н ягыннан харак­терлый: Хуш,гомер иткђн шђџђр! (Г.Тукай). Ђнђ безнећ юкђдђн ясалган тубаллар белђн ќилђк ќыйган уйсуларыбыз (Г.Ибраџимов). Аныћ каравы, буровой утырганяћа урынис­киткеч матур булып чыкты (Ш.Бикчурин);

в)в а к ы т ягыннан характерлый: Исемдђ курка-курка тљрле уйларуйлаган чаклар (Г.Тукай). Монда эштђн туктаган арада еш кына шашка уйнап маташалар иде (Ш. Камал).

Югарыда китерелгђн дњрт очрак, ягъни -ган формасыныћ атри­бутив позициядђ тамырдагы процессныћ субъектын, объектын, урынын, вакытын ачыклап килње, татар теле љчен аеруча характерлы. Болардан тыш бу форма:

г) тамырдагы процессны башкаруда кулланылган корал мђгънђсендђге сњзне ачыклап килергђ мљмкин (к ы е к о б ъ е к т): Аша­ган савытларыћны ќыеп куй! Иткискђн пычакны алып бир ђле;

д) сыйфатланмыш (ачыкланучы кисђк) ачыклаучы кисђк соста­вындагы сњз белђн иялек нисбђтендђ тора: Очрый моћа аягын тышаулаганбер кеше (Әкият). Якуб тђрђзђне ачып ќибђреп, чирђмен кояш кљйдергђнишек алдына... карап торды (И.Гази). Бер мђхђббђтнећ газабын, михнђтен сизгђн кеше... Књћеле бозланган кешедер... (Г.Тукай);

е) њзе белдергђн процесс нђтиќђсендђ туган тљрле књренешлђр­не ачыклап килђ ала. Мђсђлђн: сораудан курыккан тљс; Утлы књмер йоткан чырай. Бу књренеш тљрки теллђр књлђмендђ дђ билгелђнгђн. Тљс, чырай сњзлђреннђн тыш татар телендђ бу очрак­та кыяфђт, хђл сњзлђре дђ килергђ мљмкин.Курыккан кыя­фђттђ басып тора. Йљрђк турысында чђнчњле бер хђлсезлек тойган хђлдђ, пышылдап диярлек ђйтте (Н.Фђттах). Лђкин, саналып киткђн сњзлђрнећ сыйфатланмыш буларак мљстђкыйльлек­лђрен югалта тљшњлђре дђ сизелђ, алар бу очракта еш кына бђй­лђњче чара хезмђтен њтилђр, џђм гадђттђ я урын-вакыт килешендђ, я белђн бђйлеге янында килђлђр: курыккан тљс, чырай, кыяфђт белђн, курыккан тљстђ, кыяфђттђ, рђвештђ, хђлдђ... Ќљмлђ кисђге буларак та сыйфатланмыш белђн сыйфат фигыль бергђ каралалар.

2) Њткђн заман сыйфат фигыль еш кына сыйфатланмышыннан башка кулланыла, ягъник о н т е к с т т а и с е м л ђ ш ђ. Бу очракта ул, исемнђр кебек, килеш, тартым, сан кушымчаларын алып тљрлђнђ:

а) баш килештђ: Тырышкан табар (мђкаль). Эшлђгђн узар, эшлђмђгђнтузар (мђкаль). Нишлим инде, чарасызмын, Тел тидерткђн дљньядыр (Г.Тукай);

ә) иялек килешендђ: Белмђгђннећ белђге авыртмый (мђ­каль). Шул арада њзе килгђн-киткђннећйомышын тыћларга да љлгерђ (Ф.Хљсни);

б) юнђлеш килешендђ: Кљткђнгђ кљн њтми, эшлђгђнгђсђ­гать ќитми (мђкаль). Алдан килгђннђргђбњлђк тапшырдылар (И.Гази);

в) тљшем килешендђ: Мин кабыздым ќырда ялкын итеп, Йљрђгем џђм хаклык кушканны(М.Ќђлил). Ил књргђннекњрербез (ђйтем). Шунда ул кыз ђллђ ничек сњзгђ китеп, Књргђннђрен, белгђннђрен сљйли башлый (Г.Тукай);

г) чыгыш килешендђ: Књп торганнансорама, књп књр­гђннђнсора (мђкаль). Син моћарчы сљйлђгђннђрдђншуны исећдђ тот... (Ђ.Еники);

д) урын-вакыт килешендђ: Ќиде колхоз књплђп сарык асрый, калганнарында - мљгезле эре терлек (Социалистик Татар­стан).

3) Њткђн заман сыйфат фигыль атрибутив позициядђ (аергыч функциясе џђм исемлђшњ) кулланылудан тыш процесс исемен атап и с е м ф и г ы л ьф у н к ц и я с е н д ђ д ђ к у л л а н ы л а ала. Бу очракта да -ган формасы, исемнђр кебек, килеш, тартым, сан белђн тљрлђнђ:

а) баш килештђ: Ерактан кљтњ кайтканыкњренде (Г.Ибра­џимов). Син уйнаган, без ќырлаганкалсын сагынып сљй­лђргђ (ќыр). Безнећ ќиргђ карлыгачныћ яз кљне килгђнемђгъ­лњмдер (Г.Тукай);

ә) иялек килешендђ: Без баеганныћикенче кљнендђ њк кып-кызыл кар явачак (И.Гази). Торасыћ дљньяда ник торганыћныћхикмђтен белми... (М.Гафури);

б) юнђлеш килешендђ: Бњген май урталары булганга, кояш туры џђм матур карый (Г.Ибраџимов). Бик куе булгангамонда ќен-пђрилђр бар дилђр... (Г.Тукай). Шул заманнан бирле айныћ туганынаџђм алтын кљпчђк тљсле Тулганынакарап, књћлем кайчак минем хђйран кала... (Г.Тукай);

в) тљшем килешендђ: Пароход килгђннекљтеп утыручылар арасында ыгы-зыгы башланды (И.Гази). Еллар њтђ, хђтерлђ син безнећ Килђчђккђ ничек барганны(X.Туфан). Азмы какканнывђ сукканныкњтђрдем мин ятим?! (Г.Тукай);

г) чыгыш килешендђ: Шулай да џич уйламаганнангына ђйтеп ташлаган бу чагыштыруда хђтђр мђгънђ булган икђн (Ђ.Еники). Зур бђхетлђр сызганып эшкђ бирелгђннђн килђ (Г.Тукай);

д) урын-вакыт килешендђ: Тимербулат сумкасына хатны санап салганда, Бик еш кына књзе тљшђ шул конвертка џаман да.. (М.Ќђлил). Шушы этлђр пулясыннан њлгђнећдђни файда (Ш.Мљдђррис).

Шул рђвешле, -ган кушымчалы сыйфат фигыль исемлђшкђн хђл­дђ џђм исем фигыль функциясендђ тљрле килеш формаларында кул­ланыла џђм еш кына алар тышкы яктан бер-берсенђ тулысынча ох­шаш булалар. Мђсђлђн: Тырышкан табар. Тырышканбуш­ка китте. Шул ук вакытта сыйфат фигыльнећ бу ике функциясенећ телдђ гомуми кулланылышында беркадђр аерымлану билгелђре дђ чагыла. Исемлђшкђн -ган формасы, мђсђлђн, књбрђк баш џђм иялек килеше формаларында, тартым кушымчаларсыз кулланыла: Иртђ торганэшен бетергђн (мђкаль). Шул тирђдђ утырганнарић элек картка, аннары теге егеткђ карап алдылар (Ф.Хљсни). Бел­мђгђннећ белђге авыртмый (мђкаль).

Исем фигыль функциясендђ ул баш килештђ књбрђк тартым ку­шымчалары белђн кулланыла, ђ иялек килешендђ кулланылышы си­рђк очрый: Тирђ-якта кемнећ дђ булса аны ќићгђнеишетелми (Г.Ибраџимов). Аларныћ ђкрен генђ сљйлђшкђнеишетелђ (Г.Ђпсђлђмов).

Исем фигыль мђгънђсендђ -ган кушымчалы сыйфат фи­гыль контекстта књбрђк тљшем, юнђлеш, урын-вакыт килешлђрендђ килә:

а) юнђлеш килешендђ: Син чакырганга килдек. Авыр­гангакилмђде;

ә) тљшем килешендђ: поезд килгђннекљтђлђр; кайтка­ныћныбелмђдем;

б) урын-вакыт килешендђ: кайтканда књрдек.

Ђ исемлђшкђн сыйфат фигыль шул ук килешлђрдђ нигездђ мђкаль-ђйтемнђрдђ генђ очрый: Аерылганны аю ашар, бњлен­гђннебњре ашар (мђкаль). Эшлђгђнгђ кљн ќитми (мђкаль).

Кайбер очракларда сыйфат фигыльнећ бу ике мђгънђсен аеру љчен књплек кушымчасы -лар кулланыла. Юнђлеш, чыгыш, урын-вакыт килешлђрендђ исемлђшкђн -ган формасы књбрђк -лар кушым­часы белђн кулланыла: Мин сугышта йљрдем, туплар аттым. Ирек алдым ирек кљткђннђргђ(Совет ђдђбияты). Хђзер инде язганнарыћнаннђтиќђ чыгарырга кирђк (И.Гази). Ќиде колхоз књплђп сарык асрый, калганнарындамљгезле эре терлек (Со­циалистик Татарстан).

Искђрмђ. Иске татар ђдђби теле ядкарьлђрендђ -ган кушымчалы сыйфат фигыльнећ исем фигыль функциясендђ дђ -лар кушымчасы белђн кулланылышы очрый: вђ бђгыд... юлларында вђ эзлђрендђ, сђфђрлђрендђ вђ хђзерлђрендђ, ултырганнарындавђ торганнарында... (Сђхиб-Гђрђй хан ярлыгы).

§104. -ган кушымчалы сыйфат фигыльдђ заман бел­дерњ њзенчђлеклђре. Лингвистик ђдђбиятта фигыльнећ абсо­лют заманны џђм мљнђсђбђтле заманны (относительное время) бел­дерње турында кайбер мђгълњматлар табарга мљмкин. Ђгђр теге яки бу фигыль формасы заман тљшенчђсен сљйлђњ моментына мљнђсђ­бђттђ белдерђ икђн, ул абсолют заман мђгънђсенђ, ђ заман тљшен­чђсен сљйлђмдђге икенче бер процессныћ њтђлњ вакытына мљнђсђ­бђттђ белдерђ икђн, мљнђсђбђтле заман мђгънђсенђ ия була.

А е р г ы ч м ђ г ъ н ђ с е н д ђ килгђн -ган формасына г р а м м а т и к

з а м а н тљшенчђсе дђ хас. Грамматик санау ноктасыннан чыгып караганда, атрибутив позициядђ (аергыч функциясендђ) кулланылган бу фор­ма, џђрвакыт диярлек, њт­кђн­дђге эшне белдерђ: килгђн юл, ќыйган ќилђк, укыган китап. Аныћ бу мђгънђсе, ягъни предметны њткђндђ булган процесс буенча характерлавы, хђ­зер­ге яки килђчђк заман сыйфат фигыльлђр белђн параллель алганда бигрђк тђ ачык књренђ: килгђнюл — килђсеюл, ќыйганќилђк — ќыясыќилђк, ќыя торган ќилђк, укыган китап — укыйсы китап, укыячаккитап.

Контекстта -ган формасыныћ нинди заманны белдерње исә књпчелек очракта икенче бер фигыльнећ (еш кына ул ќљмлђнећ хђбђре була) заманына карап билгелђнђ. Бу форма гадђттђ предметны (тљп фигыльнећ нинди заманда булуына карамастан)т љ п ф и г ы л ь г ђ кадђрбулган, яки аныћ белђнб е р њ к в а к ы т т а б у л г а н процесс буенча характерлый:

1. Хђбђре њ т к ђ н з а м а н формалары белђн белдерелгђн ќљмлђ­лђрдђ:

а) сыйфат фигыль предметных ђ б ђ р д ђ н а л д а тђмамланган процесс буенча яки аныћ нђтиќђсе буенча характерлый: Кайчан гына булып узганшул књћелле чакларны ул уфтанып сагынып куйды (Н.Фђттах). Љй ишегеннђн башына кара шђл бљркђн­гђн, кулына ак тљенчек тоткан, бит урталары алсуланган Фатыйма кайтып керде(И.Гази);

ә) сыйфат фигыль предметны ќљмлђнећх ђ б ђ р е б е л ђ н б е р њ к ва­кытта башкарылган процесс буенча характерларга мљмкин, ул ва­кытта да сыйфат фигыль њ т к ђ н з а м а н мђгънђсенђ ия була: Авыл мор­ќаларыннан књтђрелгђнак тљтеннђргђ карап тиз-тиз атлый башладылар (И.Гази). Књтђрелде књк йљзенђ сабан тур­гай, Ишетелдечырлап тњккђнмоћлы зары (Дђрдмђнд).

2. Хђбђре х ђ з е р г е з а м а н хикђя фигыль белђн белдерелгђн ќљм­лђлђрдђ:

б) Сыйфат фигыль предметных ђ б ђ р д ђ н а л д а (ягъни сљйлђњ мо­ментыннан алда) тђмамланган эш, хђл, хђрђкђт буенча, яки шул эшнећ нђтиќђсе буенча характерлый; ягъни њ т к ђ н з а м а н мђгънђ­сенђ ия була: ...кљтњдђн качып калган бер кђќђ читђнгђ ышкынып тора(И.Гази). Шахталарда йљреп таба алма­ган байлыкны шушы алмагачлардан кљтђул (И.Гази). Кат­кан тућган агачларны хђзер кара: џђрберсе яшђрешеп, яфрак яра (Г.Тукай);

-ган формасы бу очракта гадђттђ предметка г о м у м ђ н х а с билге­не белдерђ: Њзем сљйгђнилем љчен Кызганмыйм бљтен көчем (Н.Исђнбђт).Тел белмђгђн балалар белђн ђнигђ ќићел тњгел­леген мин сизеп йљрим (Ф.Хљсни). Телим ташлап кирђкмђгђнвак сњзлђрне... Сљям, ќаным, лђфызларына ашуын... (Г.Тукай);

в) Хђбђре хђзерге заман хикђя фигыль белђн бирелгђн очракта да сыйфат фигыль хђбђр белђнб е р њ к в а к ы т т а булган процессны белдерђ ала. Бу вакытта инде сыйфат фигыль предметны њткђндђге эш буенча тњгел, ђ

с љ й л ђ њ м о м е н т ы н д а башкарылган эш, хђл, хђрђкђт буенча характерлый, ягъни х ђ з е р г е з а м а н мђгънђсен белдерђ: Сабыр гына искђн урман ќиле Айлы юлга чђчђк сибђли(Туфан). Њзе турында сљйлђнгђнхикђяне Габдулла њзе дђ тыћлый... (Ђ.Фђйзи). Искђн ђкрен ќил белђн яфрак агачлар калтырый(Г.Тукай).

3. Хђбђре к и л ђ ч ђ к з а м а н фигыль формалары белђн, яки шулай ук килђчђк заман семантикасына ия булган боеру наклонениесендђге фигыль яки телђкне белдерњче ђйлђнмђлђр белђн бирелгђндђ, -ган формасы предметны гадђттђ хђбђр белдергђн процесстан алда булган эш, хђл, хђрђкђт буенча характерлый, димђк, алда ките­релгђн очраклардан аермалы буларак, -ган формасы биредђ тљп фигыль белђн бер њк вакытта булган процессны белдерђ алмый. Тик бу очракта сыйфат фигыль белдергђн заман мђгънђсенећ сљйлђњ моментына мљнђсђбђте њзенчђлекле. Мђсђлђн, Килгђн кунаклар­ны безгђ дђ алып барырсыз, дибез икђн, сљйлђњ моментында ку­наклар инде килгђн булырга мљмкин (њткђн заман), шулай ук ђле килмђгђн булулары, аларныћ килђчђктђ килњлђре генђ књздђ тоты­лырга мљмкин (килђчђк заман).

а) -ган формасы с љ й л ђ њ м о м е н т ы н а к а д ђ р булган процессны, ягъни, тљп фигыль килђчђк заманда булуга карамастан, сыйфат фи­гыль

њ т к ђ н заманны белдерђ. Максут ќитђр, бара торгач, юл кыс­карыр, ђллђ кайда ятканхиссият кузгалыр(Г.Тукай). Яћа­дан ќир љлђшкђнче, аннан калганшул бер иманабызны шђт, тар­тып алмаслар(И.Гази).

ә) -ган формасы с љ й л ђ њ м о м е н т ы н н а н с о ћ, булачак процессны ягъни к и л ә ч ә к заманны белдерђ: Янып калсынгомерећ маяк булып, Њзећнђн соћ кил­гђнбуынга. Ул џђйкђлгђ мђћге кљлеп торганОхрави бер авыз уярсыз (Џ.Такташ). Йљз елдан соћ Ул чак кешелђре Танышсалар безнећ эш белђн, Фикере йљртер зур џђм кечелђре Бик гаќђпкђ калгантљс белђн (Ш.Маннур).

Хђбђре фигыльдђн башка сњзлђр белђн белдерелгђн ќљмлђдђ, шулай ук атау ќљмлђлђрдђ -ган формасы гадђттђ предметны њткђндђге эш буенча характерлый: Галиулла дљньяныћ ђчесен-тљчесен ќитђрлек татыганкеше ул (И.Гази). Ник дисђћ, минекелђр бит алар, мин њстергђнбалалар (Ф.Хљсни). И фђлђкнећ тљрле, тљрле зольменђ књнгђнкњћел! (Г.Тукай).

Шул рђвешле -ган формасы аергыч функциясендђ м љ н ђ с ђ б ђ т л е з а м а н н ы белдерђ џђм контекстта башлыча тљп фигыльдђн алда булган, яки тљп фигыль белђн бер њк вакытта булган процессны атый.

Лђкин шул ук вакытта атрибутив позициядђ кулланылган -ган формасына књпчелек очракта нђтиќђлелек, сљйлђњ моментына кадђр њтђлгђнлек тљсмере хас. Бу -ган формасы белдергђн заман мђгънђсен сљйлђњ моментына мљнђсђбђттђ књзђтеп чыгудан да ачык књренђ:

а) тљп фигыль њткђн заманда булса, -ган формасы предметны тљп фигыльдђна л д а булган процесс буенча характерлап,к њ п т ђ н њ т к ђ н

з а м а нм ђ г ъ н ђ с е н, ђ предметны тљп фигыль белђнб е р њ к вакытта булган процесс буенча характерлап,њ т к ђ н з а м а н мђгънђсен белдерђ;

ә) тљп фигыль хђзерге заманда булса, шул ук форма предметны тљп фигыльдђна л д а булган процесс буенча характерлап, шулай ук ү т к ђ н

з а м а н мђгънђсен, ђ предметны тљп фигыль белђн бер њк вакытта булган процесс буенча характерлап,х ђ з е р ге з а м а н н ы белдерђ;

б) тљп фигыль килђчђк заманга караган булса, -ган формасы предметны бары тик тљп фигыльдђна л д а булган процесс буенча гына характерлый ала џђм књпчелек очракта предметны шулай ук сљйлђњ моментыннан алда булган, ягънињ т к ђ н д ђ г е эш, хђл, хђрђкђт буенча характерлый. Аерым очракларда -ган формасы белђн белдерелгђн, тљп фигыльдђн алда булган процессныңк и л ђ ч ђ к заманга караган булуы да мљмкин.

И с е м ф и г ы л ь м ђ г ъ н ђ с е н д ђ килгђндђ дђ -ган кушымчалы сыйфат фигыль заман мђгънђсен саклый џђм шул ягы белђн ул заманга битараф булган -у, -њ кушымчалы исем фигыльдђн аерылып тора.

Бу очракта -ган формасыныћ заман тљшенчђсен белдерњдђ њзе ияргђн фигыль формасыннан (ќљмлђнећ хђбђре яки башка фигыль формасыннан) бђйлелеге тагын да кљчлерђк. Ул контекстта бары тик мљнђсђбђтле заманны гына белдерђ џђм ќљмлђнећ хђбђре белдергђн процесстан: а) а л д а булган, б) б е р њ к в а к ы т т а булган, в) хђбђрдђн с о ћ булачак эш, хђл, хђрђкђт исемен атап килђ:

а) Хатлар аша аћа ќиткергђннђрБу књперне Айдар салганын(Р.Ђхмђтќанов). Тирђ-якта кемнећ дђ булса аны ќићгђне ишетелми(Г.Ибраџимов);

ә) Утырып тыћлыйм таћгы кош ќырларын, Карыйммоћсу кояш батканын(ќыр). Сугу машинасыныћ ќайлы ритм белђн эшлђп торганы ишетелђ (Ф.Хљсни).

б) Кљтеп тора сабый балалар. Аждаџаныћ башын љзгђн­не(X.Туфан). Егет тђмам каушап тљн булганны кљтђ(Ш.Камал).

-ган формасыныћ ќљмлђдђ бу рђвешле хђбђрдђн алда булган, бер њк вакытта яисђ соћ булачак процессны белдереп килње књп кенђ љстђмђ шартларга да бђйле. Ќљмлђнећ хђбђре нинди заманны (њт­кђн, хђзерге, килђчђк) белдерњ белђн бергђ, бу очракта -ган фор­масыныћ нинди килеш кушымчасы белђн куллануыныћ да ђџђмияте бар.

У р ы н-в а к ы т килеше кушымчасы белђн кулланылган -ган форма­сы, мђсђлђн, џђрвакыт хђбђр беђнб е р њ к в а к ы т т а булган эшне, хђлне, хђрђкђтне белдерђ. Сљйлђњ моментына мљнђсђбђттђ кара­ганда, тљп фигыль кайсы заманда булса, -ган формасы да шул ук заман мђгънђсендђ килђ: Нђкъ Казан артында бардыр бер авыл — Кырлай, дилђр, Ќырлагандакљй љчен, «тавыклары ќырлай», дилђр (Г.Тукай). Тимербулат сумкасына хатны санап салганда, Бик еш кына књзе тљшђ бер конвертка џаман да (М.Ќђлил). Ђ шул ук формаю н ђ л е ш к и л е ш е н д ђ џђрвакыт диярлек хђбђрдђна л д а булган эш-хђлне белдерђ џђм ул эш-хђл књп вакытта икенче бер процессны китереп чыгаручы яки китереп чыгарачак сђбђп семантикасын ала: Солдаттан русча укый-яза белеп кайт­канга, џђм кем булыптыр больницада хезмђт иткђнгђ, аны Сђхип морза дип тђ атыйлар(Ђ.Фђйзи). Дљньяга килгђнемђмин њкендем... (М.Гафури).

Калган килешлђрдђ (башлыча, баш џђм тљшем килешлђрендђ) -ган формасы тљп фигыльдђна л д а, якианың беләнб е р њ к вакытта бул­ган, ђ кайвакыт тљп фигыльдђн с о ћ булачак процессларны белдерђ ала. Шунысы кызыклы, бу очракта -ган формасы ияргђн тљп фи­гыльнећ лексик мђгънђсе дђ мђгълњм дђрђќђдђ роль уйный. Мђсђлђн:И с к ђ а л у, х ђ т е р л ђ њ мђгънђсендђге фигыльгђ ияргђндђ, -ган формасы гадђттђ бу фигыль белдергђн процесстан а л д а булган эшне, хђлне, хђрђкђтне атый: Соћгарак, кайбер књћелсезлеклђрне ни­чек кыен њткђргђнебез искђ тљшкђч, аптырап калабыз... (Социалистик Татарстан). Саќидђ апайныћ њги ђбидђн яшереп кенђ юатканын вђ сљйгђнен... хђтеремдђ саклыйм (Г.Тукай). Мин хђзер дђ атка утырып Саснага барганымны... юлда барганда књз алдыма ђллђ нинди нурлар уйнаганын оныт­маган шикелле булам(Г.Тукай).

Контекстта -ган формасы белђн аталган процессны књрњ, турыдан-туры аныт ы ћ л а у, и ш е т њ турында сњз барса, бу форма гадђттђ ќљмлђнећ хђбђре белђн бер њк вакытта булган процессны белдерђ. Бљтен взводта бары Василийда гына андый сђгать, келт-келт иткђне бљтен палаткага ишетелђ(Р.Тљхфђтуллин). Була шундый тыныч кљннђр, без блиндаж алдына чыгып утыра идек тђ... я кояш чыкканны, я кояш баеганны карап... тып-тын утыра идек (И.Гази). Ишек алдыннан ниндидер этнећ ялкау гынаљргђне ишетелде(А.Расих).

-ган формасы њзенећ лексик мђгънђсе белђнк љ т е п т о р у н ы бел­дерњче фигыльлђргђ иярсђ, џђрвакыт хђбђрдђн соћ булачак про­цессны атый, ягъни килђчђк заман тљсмерен ала: Яз ќиткђн­не кљтеп шулай тыныч кына яшђгђндђ, Галиулладан бик начар хат килеп тљште (И.Гази). Алар чатыр эченђ сыенып, яћгыр туктаганны кљтђ иделђр(Ш.Камал). Бу бит шигырьлђ­рем, алдан килеп, Мин кайтканны кљтеп торганнар(М.Кђрим).

Шул рђвешле, исем фигыль мђгънђсендђ килгђн -ган формасы, мљнђсђбђтле заманны гына белдергђнлектђн, сљйлђњ моментына карата тљрле заман яссылыгында ята торган процесс исемен атый.

1) Хђбђрењ т к ђ н з а м а н фигыльлђре белђн белдерелгђн ќљмлђ­лђрдђ бу форма сљйлђњ моментыннан э л е к булган эшне, хђлне, хђрђкђтне белдерђ: Бай каршында хезмђт итђ-итђ сизми кал­дым гомерем узганын (ќыр). Волость советына чакырып кђгазь килде, син кайтканны кљтеп бармый тордым (И.Гази).

2) Хђбђрех ђ з е р г е з а м а н формасы белђн бирелгђндђ, -ган фор­масы:

а) сљйлђњ моментыннан э л е к булган процесс исемен белдерђ: Карт њзенећ арттырыбрак ќибђргђнен њзе дђ сизђ... (Ф. Хљсни). Зур бђхетлђр сызганып эшкђ бирелгђннђн килђ... (Г.Тукай). Замананыћ аргамактай чапканынйљрђк тоя(Ђ.Ерикђй).

ә) сљйлђњ моментыннан с о ћ булачак процесс исемен белдерђ:Кљтеп тора сабый балалар Аждаџаныћ башын љзгђнне(Х.Туфан).

3) Хђбђр килђчђк заман фигыль формасы белђн бирелгђндђ:

а) сљйлђњ моментына к а д ђ р булган процесс исемен белдерђ: Го­мер буе истђн ќибђрмђменБашларымнан нилђр њткђнне... (Ш.Мљдђррис).

ә) -ган формасы сљйлђњ моментыннан соћ булачак процесс исе­мен атый: Књрерсећ син боларныћ йљргђненџђрдђм коридор­да... (Г.Тукай).

§ 105. Њткђн заман сыйфат фигыльдђ башкаручы затныћ белде­релње. Њткђн заман сыйфат фигыль аергыч функциясендђ дђ, исем фигыль мђгънђсендђ килгђндђ дђ, гадђттђ, башкаручы затка бђйле эш-хђлне, процессны белдерђ. Аныћ чаралары тљрле булырга мљмкин.

А е р г ы ч функциясендђ килгђндђ сыйфат фигыль фигыль ниге­зендђ белдерелгђн эшнећс у б ъ е к т ы н ачыкласа, башкаручы зат сый­фатланмыш аша белдерелђ: килгђн кешелђр, кайткан кунак, яуган яћгыр.

Яшьли ирдђн калып, књп газаплар кичергђн ана џаман ирен кљтте (А.Расих);

Сыйфат фигыль нигездђ бирелгђн эшнећо б ъ е к т ы н, у р ы н ы н, ва­кытын џ.б. ачыклап килгђндђ, башкаручы зат тљшенчђсе сыйфат­ланмышка ялганган тартым кушымчалары аша белдерелђ: ђйткђн сњзем, язган хатыћ, барган юлларыбыз џ.б.

Ќырлап торам, торган ќирем тар булса да, курыкмыйм сљйгђн халкым бу татар булса да (Г.Тукай). Болар пар ат белђн килгђн юлла­рыннанкитеп бардылар (ђкият). Шулай итеп безнећ Гыйльмениса­быз картайган кљнендђтагын ялгыз калды (Ф.Хљсни).

Искђрмђ. Борынгы татар ђдђби телендђ, шулай ук XX йљз башы ђдђби телендђ башкаручы затка ишарђ итђ торган тартым кушымчаларыныћ турыдан-туры сый­фат фигыльгђ ялгану очраклары да бар: Атыгызга нђзым кыйлганым китап Хђтем кыйлдым аны мђн тљрки ясап... (Мљхђммђдьяр). Ќићеллђнђм, мђгьсумланам мин шул чакта, рђхмђт ђйтђм укыганым шул китапка(Г.Тукай). Књргђ­нећ миннђн яфаларныоныт. Ђйлђмђ яд, ул хафаларны оныт! (Дђрдмђнд).

Сыйфат фигыль субъектны ачыклап килгђндђ дђ, сыйфатлан­мышка тартым кушымчалары ялганырга мљмкин. Лђкин ул вакытта инде алар башкаручы затка ишарђлђмилђр, ђ њзлђре