§ 36. Исемнең тартым белән тљрлђнеш њзенчђлеклђре. Тартым - тљрки теллђр љчен хас њзенчђлекле грамматик категория. Аныћ г р а м м а т и к м ђ г ъ н ђ с е – предметныћ кайсы затка караганлыгын белдерњ, димђк тартым предмет џђм аныћ иясе, хуќасы арасындагы м љ н ђ с ђ б ђ т н е белдерђ. Г р а м м а т и к ф о р м а с ы – исемгђ ялганып килгђн тартым кушымчалары. Грамматик мђгънђ махсус кушымчалар белђн белдерелгђнгђ књрђ, тљрки теллђрдђ тартым грамматик категория хасил итђ. Рус телендђ, мђсђлђн, предметныћ затка мљнђсђбђте аерым сњзлђр белђн белдерелђ (лексик чара): китаб-ым – моя книга, китаб-ыћ – твоя книга, китаб-ы – его (ее) книга.
Тартым белђн тљрлђнеш парадигмасы љч затта, берлектђ џђм књплектђ килђ:
Берлек Књплек
I зат -ым/ем, -м -ыбыз/-ебез, -быз/-без
II зат -ыћ/-ећ, -ећ -ыгыз/-егез, -гыз/-сез
III зат -ы/-е, -сы/-се -лары/-лђре, -нары/-нђре
Тартым кушымчалары рђт гармониясенђ бђйле рђвештђ џђм тљрлђнђ торган нигезнећ сузыкка яки тартыкка бетњенђ карап вариантлашалар. Тартык авазга тђмамланган исемнђргђ I–II затта џђм III зат берлектђ сузыкка башланган кушымчалар ялгана, џђм исем к, п хђрефлђренђ тђмамланган очракта к~г, п~б тђћгђллеге барлыкка килђ: яулыг-ым/књлмђг-ем; яулыг-ыћ, књлмђг-ећ; яулыг-ы/књлмђг-е; яулыг-ыбыз/књлмђгебез; яулык-лары/-књлмђк-лђре; сузыкка тђмамланган исемнђргђ тартык аваздан торган яки тартыкка башланган кушымчалар ялгана: алма-м/хљрмђ-м; алма-ћ/хљрмђ-ћ; алма-сы/хљрмђ-се; алма-быз/хљрмђ-без; алма-гыз/хљрмђ-гез; алма-лары/хљрмђ-лђре. III зат берлектђге -сы/-се кушымчасындагы c авазы фђндђ књбрђк ике сузыкны бњлеп торган эпентетик тартык дип аћлатыла, аныћ этимологиясен башкача аћлатулар да бар.
Сљйлђм эчендђ тартым мђгънђсен белдерњнећ тљрле структур типлары бар:
а) исемгђ ялганып килгђн тартым кушымчалары њзлђре генђ дә предметныћ кайсы затка караганлыгын белдерђ алалар (с и н т е т и к ы с у л): йортым, йортыћ, эшем, сњзем, китабы, дђфтђре џ.б.
Ни дисђм дђ, сњзем њтми калды (Г.Ибраџимов). Ќавабында миллђттђшем мића: «Бу кљй була, диде, «Ђллњки!» (Г.Тукай). Тавышыћ, аяк атлавыћнайман иленећ Азымбай ђкђнекенђ охшап калды (Г.Ибраџимов). Ике кулыћ белђн йљзећ каплап, Башыћ тњбђн таба иярсећ (Џ.Такташ).
Ђмма шуны да билгелђп њтђргђ кирђк, III зат тартым кушымчасы алган исем сљйлђм эчендђ њзе генђ сирәк кулланыла. Бу књренеш исђ III зат тартымныћ мђгънђсе I, II зат белђн чагыштырганда кићрђк булу белђн аћлатыла;
б) тартым кушымчаларын ачыклап, тљгђллђндереп иялек килешендђге зат алмашлыклары килђ (а н а л и т и к-с и н т е т и к ы с у л): минем китабым, синећ китабыћ, аныћ китабы; безнећ китабыбыз, сезнећ китабыгыз, аларныћ китаплары.
Минем кђвешем ђле љр-яћа (Г.Исхакый). Ник булмадым мин бер урман углы, Синећ дустыћ – яшь бер кљтњче? (Џ.Такташ). Чђчрђгђн су бљртеклђре, кљмеш кебек ялтырап аныћаксыл тђненбизђделђр (Г.Исхакый).
Мондый очракта, бигрђк тђ шигъри сљйлђмдђ, тартымлы исем џђм аны ачыклаган алмашлык инверсиялђнеп тђ килергђ мљмкин: Књћелем минем япь-яшь калыр, џич картаймас (Г.Тукай). «Син бит абыем минем!» диярсећ, Ике кулыћ белђн йљзећ каплап, Башыћ тњбђн таба иярсећ (Џ.Такташ). Пакъ ќаныћџђм пакъ тђнећ– барлык вљќњдећ пакъ синећ(Г.Тукай).
III зат тартым кушымчасы алган исемнђр иялек килешендђге алмашлык белђн генђ тњгел, баш яки иялек килешендђге исемнђр белђн дђ ачыклана ала: аныћ дђфтђре, укучыныћ дђфтђре. Мђсђлђн: Аныћ олтаны – болгар олтаны, кырыеннан киселгђн (Г.Исхакый). Якубныћ гади џђм хак сњзлђре аларны шик-шљбџђдђн арындыра, ...йљрђклђренђ кыюлык сала иде (И.Гази).
Ачыклаучы исем бу очракта баш килештђ дђ килергђ мљмкин: ђни яулыгы, бала уенчыгы џ.б. Ђмма I–II затта алмашлыклар бары тик иялек килешендђ генђ килђлђр (мин яулыгым – мљмкин тњгел), III заттагы тартымлы исем икенче исем белђн ачыкланганда беренче џђм икенче тљр изафђ барлыкка килђ: агач књпер, таш йорт, укучы китабы, студент дђфтђре џ.б.
в) I–II затта, берлектђ џђм књплектђ кушымчалар тљшеп калып, тартым мђгънђсен иялек килешендђге алмашлыклар белђн дђ белдереп була (аналитик ысул): минем китап, синећ китап, безнећ китап, сезнећ китап. Ђмма III затта бу мљмкин тњгел: аныћ китабы (аныћ китап, аларныћ китап мљмкин тњгел).
Авылга кайтып, туган-тумачаныћ чђен эчкђч, сећеллђрнећ чиклђвеклђрен ашагач, минем искђ («минем исемђ» тњгел!) теге вакыттагы чия тљшлђре килеп тљштелђр (Ф.Хљсни). Минем песи гаќђп хыянђтсез, Мулла кебек тђњфикъ иясе... (Џ.Такташ). Синећ эзлђр кала болыннарда, Синећ эзлђр кала урманнарда... (Р.Ђхмђтќанов).
§ 37. Тартымныћ мђгънђлђре џђм сљйлђм эчендђ кулланылыш њзенчђлеклђре. I–II зат тартымныћ мђгънђлђре џђрвакыт анык: I зат, мђсђлђн, предметныћ – с љ й л ђ њ ч е н е к е икђнен, ђ II зат т ы ћ л а у ч ы н ы к ы икђнен белдерђ. III затныћ мђгънђсе исђ кић, ул сљйлђмдђ катнашмаган башка бер затка гына тњгел (аныћ китабы, Зљлфия яулыгы), ә кић предметлар дљньясына ишарђли. Бу очракта тартымныћ грамматик мђгънђсе дђ турыдан-туры иялек мљнђсђбђте белђн генђ чиклђнми, ђ башка књптљрле мђгънђлђрне белдерђ, ягъни бер исем икенче исемне књп яклап ачыклый ала: кояш нуры, галђм кићлеге, мђктђп бакчасы, «Йосыф китабы», найман ыругы, санитар поезды, яз айлары џ.б.
Ќир бљрелђр белђн тулды, Ђй шушы яз айлары... (Ф.Сафин). Туктаганнар књрмђгђ иртњк табигать књркене (Г.Тукай).
III зат књплектђге тартым кушымчасыныћ (-лары/-лђре) мђгънђсе шулай ук њзенчђлекле. Сљйлђм эчендђ ул љч тљрле мђгънђдђ кулланыла:
а) III зат к њ п л е к т ђ г е тартым мђгънђсен белдерђ: ђнилђрељйдђ юк; туйларыяхшы булды џ.б. Бу очракта -лары бер морфема, ул таркалмый. Быел ќђй, мђктђплђрдђ укулар туктагач, авылга, дђњ ђнилђренђ кайтарып ташладым (Ф.Хљсни). Туйлары ничек булганын Сђгыйдђ, ђлбђттђ, бљтен ваклыкларына кадђр хђтереннђн чыгармады (Г.Исхакый).
б) исемнећ к њ п л е г е н, III зат тартымныћ б е р л е г е н белдерђ: аныћ китаплары, китапныћ битлђре, минем сњзлђремџ.б. Бу очракта кушымча икегђ таркала -лар-ы: Кљзнећ њзенђ генђ хас шундый кабатланмас тымызык кљннђре була (Ђ.Еники). Ђскыйныћ малайлары да њзенђ охшаган иде (М.Мђџдиев).
в) -лары кушымчасы исемнећ к њ п л е г е н дђ, тартымныћ к њ п л е г е н дђ белдерђ, ђмма бу очракта -лар кушымчасы бер тапкыр гына кулланыла: аларныћ сњзлђре, укучыларныћ кљндђлеклђре џ.б.
Кайткан ирлђр борынгыча тљп эшлђрдђ дилбегђне њз кулларына алдылар (Ђ.Еники). Кљзге салкын ќил исеп китте. Кђњсђлђре ак булып та, ябалдашларыкап-кара каеннар кемгђдер рђнќегђн сыман шаулашып алдылар (Г.Ђпсђлђмов).
I, II зат књплектђ исђ тартым кушымчалары да, сан кушымчалары да аерым-аерым ялгана. Мђсђлђн:
Исем берлектђ, Исем дђ тартым да
тартым књплектђ: књплектђ:
I безнећ китаб-ыбыз безнећ китап-лар-ыбыз
II сезнећ китаб-ыгыз сезнећ китап-лар-ыгыз
III аларныћ китаб-ы аларныћ китап-лары
...Безнећ ђтиебез, кайтса, шул яктан ђйлђнеп кайтырга тиеш, ди (Ф.Хљсни). Сез безнећ олы кешебез инде, Камил абый (Г.Бђширов). Ярныћ астына тавыш-тынсыз гына кердек тђ кармакларыбызныхђзерли башладык (Г.Ибраџимов).
Сљйлђм эчендђ џђр љч затта килгђн тартым кушымчалары белђн зат алмашлыклары урынына њз билгелђњ алмашлыгы да еш кулланыла: њз ђнием, њз ђниећ, њз ђнисе џ.б.
Њз илем бар, рђхмђт ђнкђй, Њз телем бар, рђхмђт ђнкђй (Ф.Сафин). Сњзтезмђ бу очракта тойгы катыш а е р ы п к њ р с ђ т њ (выделительная функция) вазифасын њти.
Контекстта тартымлы исемнђр тљрле љстђмђ тљсмерлђр белђн дђ кулланылырга мљмкин. Тартым кушымчаларын алган туганлык атамалары џђм кайбер башка сњзлђр аерым тойгы белђн ђйтелгђн э н д ђ ш њ, э т и к е т сњзлђр буларак шактый еш кулланыла: улым, сећлем, ђнием, дустым, бђбкђм, ќаным, акыллым џ.б. Эндђшњ сњзлђре булып шулай ук исемнећ III зат тартым формасы да кулланыла: ђнисе, ђтисе, апасы џ.б.
Кемгђ љздећ, сећлем, ул гљллђрне? (Џ.Такташ). Ќанда ил ќылысы, аягымда Ђбкђмбђйлђп биргђн оекбаш... (М.Ђгълђмов).
Аерым очракларда ялгызлык исемнђр џђм башка сњзлђр тљрле ќанландырулар (троплар) рђвешендђ эмоциональ сљйлђмдђ џђм шигъри телдђ шундый ук тартым кушымчалары белђн килђ: туган ќирем, Иделем, авылым џ.б.
Ќир књкрђген синећ кебек Љзелеп сљйдем мин Сљнем! (М.Ђгълђмов). Болында – тугайларым, Тугайда – томаннарым... (С.Хђким). Онытылып тыћлыйм ђле менђ, Синећ сонатаћны Иделем! (Зљлфђт).
Кайбер грамматикаларда [Хангильдин, 1959: 81 ] тартымныћ икенче формасы итеп бирелгђн -ныкы/-неке кушымчасына без алда тукталган, џђм аны к и л е ш с ы м а н формаларга кертеп караган идек. Д.Г.Тумашеваныћ морфология буенча дђреслегендђ -ныкы кушымчасыныћ тартымга мљнђсђбђте џђм тартымнан аермасы бик тђфсилле яктыртылган [Тумашева, 1964: 63 ]. Алда ђйтелгђнчђ, -ныкы/-неке кушымчасыныћ иялек мљнђсђбђтен белдерњгђ катнашы бар: ђни яулыгы – яулык ђнинеке. Ђмма беренче очракта тартымлы исем п р е д м е т н ы ћ њ з е н белдерђ (юридик объект), ђ тартым кушымчасы аныћ кемнеке булуына ишарђли: яулыгы, икенче очракта исђ -ныкы кушымчасын алган исем п р е д м е т н ы ћ и я с е н – хуќасын белдерђ (юридик субъект): ђнинеке. Бу яклап -ныкы формасы тартымнан бигрђк иялек килешенђ якын тора: яулык ђнинеке –ђнинећ яулыгы.
Шул рђвешле татар телендђ иялек нисбђтен белдерђ торган љч морфологик форманы аерып књрсђтергђ мљмкин:
а) тартым кушымчасы – ђнинећ яулыгы;
б) иялек килеше – ђнинећяулыгы;
в) -ныкы кушымчасы, килешсыман форма – яулык ђнинеке.
Тартым белђн тљрлђнњ исем сњз тљркеменђ хас грамматик категория булуга карамастан, тартым кушымчалары, аеруча Ш затта, исемнђн башка сњз тљркемнђренђ дђ ќићел ялгана алалар џђм гадђттђ а е р ы п к њ р с ђ т њ вазифасын башкаралар:
а) исемлђшкђн сыйфатларга ялганалар: агы, књге, аклысы, яћасы, искесе џ.б. Аклысын кия ярыћ, Карасынкими ђле... (Х.Туфан). Якубныћ кулына рђтле газета элђккђне юк иде. Рђхђтлђнде бњген укып (...): сарысында, агында, искесендђ, яћасында укыды да, укыды... (И.Гази);
б) III зат тартым кушымчасы саннарга ялгана: берсе, љчесе, дњртесе џ.б.
Бер тауда ун чишмђ, Унысы ун тљстђ... (С.Хђким). Берсе артыннан берсе, љчђр, дњртђр булып керђ торалар, књчтђнђч алып чыга торалар (Г.Бђширов);
в) бар, барча, бљтен, џђммђ кебек билгелђњ алмашлыкларына ялгана: барысы, бљтенесе, барчасы, џђммђсе џ.б.
Агачлар арасына сыгна балалар барчасыбергђ, Алай да булмаса, барысытљшђлђр сикерешеп књлгђ... (Г.Тукай);
г) њз билгелђњ алмашлыгы сљйлђмдђ башлыча тартымлы хђлдђ кулланыла: њзем, њзећ, њзе, њзебез, њзегез, њзлђре.
Башка берни дђ кирђкми, Њзем чапкан печђннђрне Бер туйганчы иснђсђм (С.Хђким);
д) бар, юк модаль сњзлђр белђн кулланыла:
Њрлђрећне менгђч, туган ягым
Рђшђћ белђн битем юдыћ син,
Џђрвакытта бергђ уртаклаштыћ
Уртаклаштыћ барын-югын, син (С.Хђким);
е) исемлђшкђн сыйфат фигыльлђр џђм исем фигыль белђн килгђндђ тартым иялек мљнђсђбђтен тњгел, ђ фигыль нигезендђ белдерелгђн эш-хђлнећ б а ш к а р у ч ы с ы н, с у б ъ е к т ы н белдерђ: ђйткђнем, ђйткђнећ, књрњем џ.б.
Тегермђн тавыннан тљшкђнећне малайлар књреп торганнар (И.Гази). Эшнећ мондый ђйлђнешалачагынкњз алдына да китермђгђн иде ул (Ф.Хљсни). Магистраль буйлап кырдан ќђяњ Йљрњемђ џич тђ њкенмим... (С.Хђким).
§ 38. Тартымлы исемнђрнећ килеш белђн тљрлђнеше.Килеш категориясен љйрђнгђндђ без тљрки теллђрдђ килеш белђн тљрлђнешнећ ике тљрен аерып књрсђткђн идек: т а р т ы м с ы з т љ р л ђ н е ш џђм т а р т ы м л ы т љ р л ђ н е ш. Татар телендђ бу ике тљрлђнешнећ килеш кушымчалары арасында морфологик яктан кайбер структур аермалар булганлыктан, аларны аерып љйрђнњ зарурлыгы туа.
Татар теле – тагылмалы тел, џђм анда форма ясагыч кушымчалар бер-бер артлы ялгана. Исемнећ грамматик категориялђреннђн с а н кушымчалары, мђсђлђн, нигезгђ ић якын торган кушымчалар: алма-лар; књплектђн соћ, гадђттђ т а р т ы м кушымчалары килђ: алма-лар-ым; ђ килеш кушымчалары исемнећ ић ахырына ялгана: алма-лар-ым-ныћ. Ахырдан килгђн кушымчалар кагыйдђ буларак, ќљмлђдђ турыдан-туры сњзлђрне бђйлђњгђ хезмђт итђлђр, тљрлђндергечлђргђ керђлђр (тартым џђм килеш, фигыльдђ зат-сан кушымчалары). Тљрки тел белемендђ шул ук тартым џђм килеш кушымчаларын икенчел тљрлђнешкђ хас ф о р м а т љ р л ђ н д е р г е ч (формоизменительный) кушымчалар дип карау да бар. Ђ нигезгђ ић якын торган џђм синтаксик бђйлђнешкђ катнашмый торган -лар кушымчасы исђ беренчел тљрлђнешкђ карый џђм ф о р м а я с а г ы ч буларак билгелђнђ [Гузеев, 1985: 8-9; Гаджиахмедов, 2000: 8].
Џђр љч затка караган тартымлы исемнђр тњбђндђгечђ тљрлђнђ:
Б.к. китабым китабыћ китабы
И.к. китабымныћ китабыћныћ китабыныћ
Ю.к китабыма китабыћа китабы-н-а
Т.к. китабымны китабыћны китабы-н
Ч.к. китабымнан китабыћнан китабы-н-нан
У-в.к. китабымда китабыћда китабы-н-да
Китерелгђн тљрлђнеш њрнђгеннђн књренгђнчђ, I–II затта килеш кушымчаларындагы аерма ю н ђ л е ш килешендђ чагылыш таба: тартымсыз тљрлђнештђ – -га/-гђ; тартымлы тљрлђнештђ – -а/-ђ. Мђгълњм булганча, телдђге кушымчалар даими берђмлеклђр, алар сљйлђм агышында гына барлыкка килмилђр, телдђ мљстђкыйль яшилђр. Тљрлђнештђге -а/-ђ кушымчасы да очраклы књренеш тњгел, грамматик хезмђтлђрдђ ул угыз тљрлђнешенђ хас кушымча буларак билгелђнђ. Тљрки теллђр књлђмендђ алганда, тартымсыз тљрлђнешнећ ике структур тибы бар: а) т љ н ь я к т љ р л ђ н е ш, аны икенче тљрле к ы п ч а к т љ р л ђ н е ш е дип тђ атыйлар; б) к љ н ь я к т љ р л ђ н е ш – у г ы з т љ р л ђ н е ш е. Тљньяк тљрлђнештђ (татар теле дђ нигездђ шушы тљрлђнешкђ карый) барлык килеш кушымчалары тартык авазга башлана: -ныћ/-нећ; -га/-гђ; -ны/-не џ.б.; кљньяк тљрлђнештђ исђ књпчелек кушымчалар сузыкка башлана, яисђ сузык аваздан тора: -ин; -а/-ђ; -ы/-и џ.б.
Татар телендђ III зат тартымлы тљрлђнештђ кайбер килешлђрдђ шулай ук кљньяк тљрлђнешкђ хас кушымчалар ялгана: ю.к. китабы-н-а (-а кушымчасы); тљшем килешендђ дђ кушымчаныћ кљньяк тибы кулланылган дип фараз кылына, хђзерге телдђ ул кыскарган: китабы-н. Борынгы язма истђлеклђрдђ тљшем килеше -ы-н-ы (китабы-н-ы) рђвешендђ кулланыла. Тљшем килешенећ бу рђвешле кулланылышын без ђле Г.Тукай шигырьлђрендђ дђ очратабыз.
Мђсђлђн:
Туктаганнар књрмђгђ иртњк табигать књркене(књркен)
Књктђ аккошлардай ак књчмђ болытлар тљркеме.
Тартым кушымчасы белђн килеш кушымчасы арасындагы -н- авазы турында фђндђ шулай ук тљрле фаразлар бар (китабы-н-а, китабы-н-да џ.б.); књпчелек галимнђр аны тарихи рђвештђ бу аваз љченче зат тартым кушымчасы составына кергђн дип саныйлар: -ым, -ыћ, -ы(н), мђсђлђн. Икенче караш буенча, ул ике сузык арасында куелган эпентетик тартык буларак бђялђнђ џђм књпчелек хезмђтлђрдђ бу аваз интерфиксаль -н- дип йљртелђ. Д.Г.Тумашева III заттагы иялек килеше кушымчасы да угыз вариантында кулланылган џђм љстђлгђн (эпентетик) тартык белђн кушылып киткђн дип саный: китабы-н-ыћ, мђсђлђн.
Шул рђвешле, татар телендђ тартымлы исемнђрнећ килеш белђн тљрлђнешендђ кљньяк тљрлђнешкђ џђм тљньяк тљрлђнешкђ хас њзенчђлеклђр катнаш хђлдђ кулланыла.