Старажытны Віцебск IX-XIII cтст.

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь УА Полацкі дзяржаўны універсітэт кафедра айчыннай і ўсеагульнай гісторыі Курсавая работа на тэму Старажытны Віцебск IX-XIII cтст. Выканаў sesoldat tut.by Полацк, 2007 г. Змест. Уводзіны 3 1.Гісторыя Віцебска IX-XIII cтст 1. Заснаванне и станаўленне старажытнага Віцебска 6 1.2. Тапаграфія 10 1.3. Віцебск - центр воласці 2.Культура Віцебска IX-XIII cтст 1. Структура горада .2. Дойлідства . 3. Развіццё рамёстваў, матэрыяльная культура 23 Заключэнне 28 Літаратура 31 Уводзіны. На сучасным этапе гісторыя Віцебска ў значнай ступені раскрываецца ў крыніцах пасвечаных праблематыцы гісторыі Полацкай зямлі. Пры наяўнасці мноства гістарычных дакументаў і матэрыялаў, найноўшых дадзеныя археалагічных даследаванняў і супастаўленні разнастайных крыніц узрастае колькасць пытанняў і прапаноў на шляху іх тлумачэння, што значна адбілася на гістарыяграфіі дадзенага гістарычнага рэгіёна. У раннефеадальны старажытнарускі этап гісторыі Віцебска, які доўжыўся больш 300 гадоў сярод старажытных рускіх гарадоў Віцебску прыналежыць не апошняе месца.

Яго знешнепалітычнае становішча цесна звязана з лёсамі дзяржаў усходняй Еўропы. У гэты даволі працяглы гістарычны адрэзак часу усходнія славяне - склаліся ў адзіную старажытнарускую народнасць, якая паслужыла асновай фармавання рускага вялікарускага, украінскага і беларускага народа, стварылі яркую і самабытную культуру. Мэтай дадзенай працы-прасачыць асноўныя этапы станаўлення, палітычна-эканамічнага, адміністрацыйна-тэрытарыяльнага і культурнага развіцця старажытнага Віцебска IX-XIIIcтст. З мэты працы вынікаюць наступныя задачы - асвятленне пытання заснаванне старажытнага Віцебска разгляд станаўлення і развіцця Віцебска на яго ранніх этапах - вызначэнне уплыва знешнепалітычнага становішча на гісторыю горада - структура горадабудаўніцтва і тапаграфія - развіццё матэрыяльнай культуры.

Аб ект працы - старажытны Віцебск IX-XIII cтст. Прадмет - палітычная гісторыя і матэрыяльная культура.

Пры напісанні дадзенай працы выкарыстоўваліся даследвання па гісторыі Віцебска і Полацкай зямлі Штыхаў Г.В. 19 , 20 Аляксееў Л.В 1 Калядзінскі Л.У 11 , 12 Ляўко В.Н. 15 , 16 , 17 Русецкі А.У Русецкі Ю.А 18 і інш. Крыніцы можна ахарактарызаваць наяўнасцю абшырнага фактычнага матэрыялу на аснове дадзеных археалогіі і летапісных звестак.

Археалагічнае вывучэнне Віцебска пачалося ў XIX cт. На сёння гэта на Беларусі найбольш археалагічна даследаваны гарадскі помнік. Вывучаны раскопкамі Г.Штыхава.

В.Ляўко, М.Ткачова і Л.Калядзінскага, Т.Бубенькі ў канцы XX ст плошча гістарычнага рагіёна складае каля 6 тыс. кв. м. Даследванні прыходзіліся на розныя ўчасткі горада, а храналагічныя рамкі ахоплівалі IX-XVIII стст. Комплекснае вывучэнне археалагічных і пісьмовых крыніц дае магчымасць разглядзець станаўленне Віцебска на працягу ўсяго сярэдневечча.

Каштоўныя звесткі дадзенных археалогіі ў працы Г.В. Штыхава Города Полоцкой земли IX-XIII вв На падставе археалагічных дадзенных вызначаецца матэрыяльная культура, тапаграфія, сацыяльны склад і заняткі насельніцтва. Па пытанню заснавання старажытнага Вітебска Штыхаў згодзен з версіяй Аляксеева якая даволі дастаткова раскрываецца ў яго манаграфіі Полоцкая земля Очерки истории северной Белоруссии в IX-XIII вв Высновы Л. В. Аляксеева знайшлі пацверджанне ў археалагічных матэрыялах, атрыманых пры раскопках старажытнага Віцебска. 19, c. 31 Шэраг значных звестак у працы В.Н. Ляўко. Торговые связи Витебска X-XVcт. Пры супастаўленне аўтарам археалагічных дадзенных з летапінымі звескамі і гістарычнымі дадзеннымі іншых гістарычных рэгіёнах раскрываецца фактычная знешнепалітычная і унутрапалітычная гісторыя старажытнага Віцебска.

У працы В.Н.Ляўко Средневековые территориально-административные центры северовосточной Беларуси Формирование и развитие. раскрываецца працэс фарміравання, развіцця і функцыянаванні Віцебска як адміністрацыйна-кіраўнічага цэнтра акругі ў сістэме раннедзяржаўных структур.

У працы А.У.Русецкага, Ю.А.Русецкага Художественная культура Витебска с древности до 1917 года даследуецца развіццё мастацкай культуры Віцебска. На багатым факталагічным матэрыяле прасочваюцца працэсы станаўлення і функцыянаванні ўсіх выглядаў мастацтва.

У працы М.Ф. Гуріна. Кавальскае рамяство Полацкай зямлі IX-XIII каштоўныя звесткі па матэрыяльнай культуры Віцебска. Археалагічныя даследаванні, што праводзіліся апошнім часам у Полацку, Мінску, Гомелі, Слуцку, Гродне, дзе вывучаліся напластаванні X-XIII стст адкрылі аналагі віцебскіх матэрыялаў. Гэта дае падставы разглядаць Віцебск як эталонны помнік для вывучэння генезісу матэрыяльнай культуры беларускага феадальнага горада. Раскопкамі ў 1930-70-е гг і у першую чаргу, сістэмныя даследаванні супрацоўнікаў Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі ў 1980-90-е гг. В.Н. Леўко, М.У. Ткачоў, Л.У. Калядзінскі, Т.З. Бубенько і інш. дазволілі убачыць і зразумець сапраўднае жыццё продкаў, іх побыт, іх звычаі і традыцыі, шляхі фармавання іх культуры.

Толькі Т.З. Бубенько вывучыла 2 755 м культурнага пласта, выявіла і даследавала 52 пабудовы XI-XIV стст. Усяго археолагамі за апошнія 25-30 гадоў выяўлена і апісана больш 20 тысяч экзэмпляраў рэчыўнага матэрыялу, малых форм мастацтва, дэкаратыўных роспісаў, сабраных падчас раскопак 1980-90-х гг. Аснову планіроўкі раннесярэднявечнага Віцебска, як сцвярджае археолаг Л.У. Калядзінскі у артыкуле Сярэдневечны Віцебск як эталонный помнік матэрыяльнай культуры Беларускага феадальнага горада, складалі вулічныя маставыя шырынёй да 4,5-5 м, падпарадкаваныя рэльефу мясцовасці. Яны выяўленыя падчас раскопак 1980-90-х гг. і ў прадградье, і ў вакольным горадзе, і на дзяцінцы. Вулічныя маставыя насцілаліся з дошак або бярвеністых абрэзкаў, замацаваных на лагі. Шырыня іх была каля 2 м у XVII ст. яны пашырэюцца да 5 м. Выкрытыя і другарадныя вулачкі завулкі , якія злучаюць участкі з цэнтрам. Паабапал вуліц размяшчаліся сядзібы гараджан, жылыя аднакамерныя драўляныя і гаспадарчыя некалькі варыянтаў пабудовы.

Падчас раскопак, да прыкладу, толькі на тэрыторыі Верхняга замка было выкрыта больш 170 будынкаў. Як сведчаць археалагічныя дадзеныя, на месцы будучага Віцебска спачатку была заселеная левабярэжная тэрыторыя так званых Верхняга і Ніжняга замка.

Толькі ў X ст. горад пераходзіць на правы бераг Віцьбы, а ў XI ст. асвойваюцца Задунайскія узвышшы.

Месца, званае Кстоўскай гарой, судзячы па ўсім, было ў старажытнасці месцам паганскай капальні, на якім жагналі мясцовых язычнікаў. Аб засяленні заходняй часткі Ніжняга замка ў трэцяй чвэрці I тысячагоддзі н. э. гавораць і знаходкі ляпной керамікі тыпу верхняга пласта Банцараўшчыны, а таксама гліняныя дыскі VI-VIII стст. для вертыкальнага ткацкага станка дарэчы, такія знаходкі на тэрыторыі Падзвіння досыць рэдкія, іх аналогі можна сустрэць толькі на поўначы Русі . Аб гэтым сведчаць дадзеныя, атрыманыя археолагам Т.З. Бубенько падчас раскопак 1981 г. у вакольным горадзе Віцебска. Па сцвярджэнні Г.В.Штыхава ва ўсіх раскопах у заходняй частцы Ніжняга замка знойдзеныя матэрыялы VI-VIII стст блізкія да культуры тыпу Банцараўшчыны і Тушемлі, і астанкі матэрыяльнай культуры IX-пачатку X стст, якую можна звязаць з летапіснымі крывічамі. Шэраг звестак аб гісторыі старажытнага Віцебска паведамляецца ў Маскоўскім летапісным зборы, у старажытным так званым Сафійскім летапісу і Аповесці мінулых гадоў .У летапісы Быхаўца XVI-XVII стст згадваюцца віцебскія князі з пачатку XI ст. Летапісные звесткі па дадзеннаму рэгіёну не з яўляюцца дастаткова пэўнай крыніцай. На прыклад, у апублікаванай А. П. Сапуновым Летапісы г. Віцебска, спісанай з рукапісу Міхаіла Панцырнага ў 1760 году нейкім Сцяпанам Аверкай, паведамляецца аб моравой язве, былой у Віцебску ў 876 году ў валадаранне візантыйскага імператара Льва Ісавра.

Але гэтае паведамленне хібна, бо Леў Ісавр жыл не ў IX, а ў VIII стагоддзі. Паведамляецца у тым жа летапісу аб заснаванне Віцебска вялікай кіеўскай княгіняй Вольгай у 974 год. Віцебскі летапіс захаваў гэты факт, але з хібнай датай замест 947 - 974 . Як лічыць Л. В. Аляксееў, віцебскія летапісцы, перакладаючы дату з лічэння візантыйскай эры ад стварэння свету на новае летазлічэнне, атрымалі правільную датыроўку - 947 г але пазней хтосьці з іх, перапісваючы рукапіс, памыліўся, пераставіўшы лічбы 4 і 7 19, c. 31 Так або інакш факт існавання Віцебска ў 974 году бясспрэчны.

Аб гэтым сведчаць, у прыватнасці, і знойдзеныя ў горадзе пры археалагічных раскопках арабскія манеты, якія адносяцца да VIII-XI стагоддзя, і тое, што ў XI ст. Віцебск быў ужо даволі буйным населеным пунктам. Ён вёў гандаль не толькі з рускімі гарадамі - Ноўгарадам, Псковам, Смаленскам, але і з Каўказам і Візантыяй. 1.Гісторыя Віцебска IX-XIII cт. 1.1. Заснаванне и станаўленне старажытнага Віцебска.

У летапісах і хроніках назыюць тры даты заснавання Віцебска 947, 974 і 1021 гг. Звычайна даследнікі лічаць апошнюю - 1021 г першым пэўным паведамленнем аб Віцебску.

У Аповесці мінулых гадоў і Маскоўскім летапісным зборы можна прачытаць у 1021 г. пасля бітвы полацкага князя Брачыслава Ізяслававіча з кіеўскім князем Яраславам Мудрым на рацэ Судоміры Судомі кіеўскі гаспадар у знак прымірэння і згладжванні супярэчнасцяў паміж Кіевам і Полацкам перадаў Брачыславу горада Віцебск і Ўсвят, палічыўшы абгрунтаванымі яго дамагання на землі і гарады, заселеныя полацкай галіной крывічоў. Праўда, у Аповесці не гаворыцца аб тым, прыналежыў раней Віцебск Полацкаму княству або не. З Віцебскага летапісу З. Аверкі прыведзена такое паданне аб заснаванне Віцебска Годам 974. Вольга, разбіўшы яцвягаў і печанегаў, пераправілася праз раку Дзвіну і заначавала з войскам.

А упадабаўшы гару, заснавала тут замак драўляны, назваўшы яго ад ракі Віцьбы Віцебскам, пабудавала каменную царкву ў Верхнім замку Святога Міхаіла, а ў Ніжнім - Звеставання.

Два года пражыўшы, з ехала ў Кіеў . 11, c. 27 Супраць гэтай даты актыўна пярэчыць такі вядомы даследнік старажытнарускай гісторыі, як акадэмік М.Н. Ціхаміраў. Не згаджаюцца з ёй і вядомыя даследнікі гісторыі і культуры славян А.А. Аляксееў і Б.А. Рыбакоў. Яны лічаць, што дата 974 г гэта памылка, дапушчаная пры чытанні і перапісцы старажытных летапісаў. І ў пацверджанне сваёй пазіцыі прыводзяць той факт, што Вольга ніяк не магла начаваць на заходнядзвінскім беразе ў 974 г, бо памерла яна за 5 гадоў да апісваемых падзей.

Ды і цэрквы Звеставання і Святога Міхаіла па сведчанні гісторыкаў і археолагаў былі пабудаваныя значна пазней у першай палове XII ст Віцебскія летапісцы, перакладаючы дату са лічэння візантыйскай эры ад стварэння свету на новае летазлічэнне, атрымалі правільную датыроўку - 947 г, але пазней хтосьці з іх, перапісваючы рукапіс, памыліўся, пераставіўшы лічбы 4 і 7 19, c. 31 Высновы Л. В. Аляксеева знайшлі пацверджанне ў археалагічных матэрыялах, атрыманых пры раскопках старажытнага Віцебска.

Віцебск па праве ставіцца да найстаражытных культурных, эканамічных і палітычных цэнтраў беларускай зямлі, якія выконвалі важнае значэнне ў яе паўночнай часткі. Пацверджанне таму ў аўтараў кнігі Старажытная Русь горад, замак, сяло якія лічаць, што культурныя адкладанні IX-X стст. даюць усе падставы зрабіць выснову, што ўжо ў канцы X ст. на берагах Дзвіны размяшчалася буйнае славянскае селішча. А тое, што Віцебск згадваецца ў летапісах пазней і радзей Полацка можна растлумачыць іх рознай роляй у жыцці насельніцтва Полацка-Віцебскага Падзвіння. Калі Полацк працяглы час з яўляецца племянным цэнтрам і сталіцай заходняй галіны крывічоў палачан, то Віцебск у розныя перыяды быў толькі буйным населеным пунктам крывічоў. Іх адзінства, іх матэрыяльная і мастацкая культура пераканаўчае пацверджанне ў дадзеных археалагічных раскопак. І ў Віцебску, і побач з ім знойдзеныя характэрныя для крывічаў кераміка і даволі рэдка сустракаемыя ювелірныя ўпрыгожванні плоскія падвескі-канькі, драцяныя кольцы з завязанымі канцамі, зброя, якім карысталіся крывічы ў канцы IX - першай палове X стст. Дадзеныя апошніх гадоў гавораць і аб тым, што Полацкае княства не было зацікаўленае ў развіцці сваіх ускраін. Ужо ў канцы X ст. Полацк перакрыў доступ балцкіх тавараў па Заходняй Дзвіне вышэй лініі горада, пачаўшы здзяйсняць гандлёва-эканамічную дзейнасць, накіраваную на ўмацаванне ўласнай эканамічнай і культурнай велічы у гэты жа час Полацкае княства мае ваенна-палітычныя саюзы з такімі раннедзяржаўнымі славянскімі дзяржавамі, як Наўгародскае і Кіеўскае. Адрэзаныя ад Балтыі, Віцебск і Падзвінне разам са Смаленскім Подняпроўем не застаюцца ізаляванымі ад знешняга свету.

Яны ўключаюцца ў іншую процілеглую полацка-балцкай сістэму знешнеэканамічных, а затым і палітычных сувязяў па Волхово-Дняпроўскаму рачному шляху.

Да канца X ст. адбываецца адзяржаўленне гэтых мікраполісаў. У Віцебску, Сураже, Усвятах і іншых месцах усталёўваюцца цэнтры княжай адміністрацыі. В.Н. Ляўко, да прыкладу, прыводзіць цікавае назіранне тапонім Ольгово вёска ў адным кіламетры ад Віцебска - гэта не што іншае, як фіксацыя шляху кіеўскай княгіні Вольгі пры ўсталяванні цвінтароў і даней у 947 г. Як сведчаць дадзеныя археалагічнай навукі, на месцы будучыні Віцебска спачатку была заселеная левабярэжная тэрыторыя так званых Верхняга і Ніжняга замкаў. Толькі ў X ст. горад пераходзіць на правы бераг Віцьбы, а ў XI ст. асвойваюцца Задунайскія ад ракі Дунай узвышшы.

Горад Віцебск прыцягваў увагу напераменку то полацкіх, то смаленскіх кіраўнікоў. Дакументы паказваюць, што ўжо пачынальна з сярэдзіны XII ст. у пачатку XII ст. Віцебск з яўляецца цэнтрам самастойнай долі, у якім княжыў Святаслаў Усяслававіч - сын Усяслава Брачыслававіча, сасланы ў 1129 г. кіеўскім князем Мсціславам Вялікім у Царград разам з іншымі полацкімі князямі гісторыя Віцебска цесна звязаная з Полацкам і Смаленскам.

Яго роля ў рэгіёне асабліва ўмацоўваецца пасля прыняцця хрысціянства і пачатку будаўніцтва каменных цэркваў цэрквы Святога Міхаіла на княжым падворку і цэркваў Звеставання і Параскевы Пятніцы на вакольным горадзе, якія ператварылі горад у апорны пункт праваслаўя ў Падзвінне. Сувязі новай рэлігіі і ўсходнеславянскіх князёў - гэта, безумоўна, тэма адмысловага даследавання.

Але бясспрэчна ўсталявана, што гэтая сувязь была ўзаемавыгаднай. Царква атрымоўвала грошы князя, а князь, выкарыстаючы атрыбуты царквы, у тым ліку і сілу ўплыву архітэктурна-выразных элементаў, песеннага і слоўнага пропаведзі мастацтва, імкнуўся да ўмацавання неабмежаванай улады на сваіх землях.

Храм, у якім працякала літургічнае дзеянне і дзе вялікі князь і яго набліжаныя знаходзіліся ва ўсёй сваёй велічы на хорах, аддзеленыя ад стаялага ў самой цэрквы простага народа, як бы сімвалізуючы сацыяльную іерархію феадальнага грамадства. З 1021 г. пасля перадачы кіеўскім князем Яраславам Мудрым Віцебска разам з Усвятами полацкаму князю Брачыславу Ізяслававічу Віцебск знаходзіцца ў складзе Полацкай дзяржавы.

Віцебск да гэтага часу выступаў ужо і ў ролі цэнтра кіравання шырокай тэрыторыяй тут размяшчаўся паўнамоцны прадстаўнік полацкага князя , і ў ролі паўночнай апоры Полацкага князя тут была дружына і фармавалася апалчэнне , і ў ролі культурна-ідэалагічнага цэнтра, у якім канцэнтравалася феодализіруючая шляхта.

З 1101 і па 1129 г. Віцебск - цэнтр удзельнага княства.

У 30-40-е гг. ХII ст Віцебскам валодае Васілько Святаслававіч, князь Полацкі. Менавіта на гэтыя гады прыпадае ўздым у развіцці горада. Ён становіцца галоўным царкоўным і абаронным цэнтрам Падзвіння, пашыраючы свае межы да 4 га. Роля і значэнне Віцебска ў Полацкай дзяржаве можна пацвердзіць і тым, што ў 1161 г. полацкае веча абрала сваім князем Усяслава Васільковіча Віцебскага.

А ўжо трыма гадамі пазней летапісы паведамляюць, што ў Віцебску правіў Давыд - сын смаленскага князя Расціслава.

Значыць, у гэтыя гады горад знаходзіўся ў залежнасці ад Смаленска. У 1167 г. у Віцебску, збегшы з Полацка пасля нападу на горад гарадзецкага князя, атуліўся Ўсяслаў Васільковіч. Тутака ж ён нанёс паразу Володарю Глебавічу, што прэтэндаваў на полацкі пасад і побеже Володарь ад Віцебска. Зноў у горадзе ўмацоўваюцца пра-полацкія пазіцыі, адначасова віцебскія ўладары прадпрымаюць спробы да ўсталявання сувязяў з іншымі дзяржавамі у 1176 г. віцебскі князь Усяслаў выдае замуж сваю дачку за сына Маскоўскага гаспадара Юрыя Долгорукого - Усевалада, а ў 1209 г. другі князь, Васілько Брачыслававіч, радніцца з уладзіміра-суздальскім князем Усеваладам Юр евічам, вядомым у гісторыі пад мянушкай Вялікае Гняздо.

Але ў канцы 1180-х гг. Віцебск зноў апынуўся ў зоне ўплыву смаленскіх князёў. У XIII ст Віцебск і Полацк прызнавалі вяршэнства над сабою смаленскага князя Мсціслава Давыдавіча. У 1222 г. удзельнічаў у зняволенні гандлёвай дамовы паміж Рыгай, Смаленскам і Полацкам.

А гэта значыць, што першы выхад Віцебска на замежныя адносіны быў больш 750 гадоў назад у 1229 г. ад імя Смаленска Мсціслаў Давыдавіч склаў новую гандлёвую дамову з Рыгай і Готландским берагам. У другой палове XIII ст. Віцебск зноў удзельнічае ў гандлёвых дамовах з Рыгай 1264, 1265 . Актыўнасць віцяблян спрыяла згуртаванню славянскіх земляў супраць нямецкай агрэсіі - прыклад Лядовае пабоішча 1242 г у якім пад агульным кіраваннем Аляксандра Неўскага ўдзельнічалі віцебскія і полацкія дружыны і перамога славян у якім не дазволіла крыжакам прасунуцца на тэрыторыю сярэдняй плыні Заходняй Дзвіны. У 1230-е гг. у Віцебску знаходзілася рэзідэнцыя полацкага князя Брачыслава, якога гісторыкі лічаць апошнім прадстаўніком радаводу лініі полацкіх Ізяслававічаў. У другой палове XIII ст. у летапісах зноў сустракаюцца імёны віцебскіх уладароў. У 1262 г. згадваецца віцебскі князь Кастусь, які ўдзельнічаў разам з наўгародцамі ў паходзе на Юр еў, захоплены крыжакамі, а ў 1265 г князь Ізяслаў, які, праўда, знаходзіўся ў залежнасці ад літоўскіх князёў Герденя і Войшалка у канцы XIII - пачатку XIV стст князь Міхась Канстанцінавіч, актыўна подтрымліваўшы гандлёвыя сувязі з рыжскімі ратманамі купцамі . Аб адмысловым дачыненні да Віцебска са боку Вялікага княства Літоўскага ВКЛ сведчыць дамову вялікага князя Гедыміна з Лівонскім ордэнам, датаваны пачаткам XIV ст. Гэты свет чытэльны ў дамове складаецца ад каляд ў тысяча трыста трыццаць восьмым году, у дзень усіх святых з згоды Магістра і Ландмаршалка і шматлікіх іншых годных Рыгі, якія на гэтым цалавалі крыж, і з згоды караля Літвы і яго дзяцей і ўсіх яго баяраў, якія таксама свае абрады пры гэтым здзейснілі, і з згоды біскупа Полацкага, караля і горада Полацка і караля Віцебскага і горада Віцебска. Характэрна і тое, што тут полацкія і віцебскія князі названыя каралямі і што на зняволенне дамовы неабходна было згода гарадоў Полацка і Віцебска.

Такім чынам, Віцебск заснаваны княгіняй Вольгай у 947г, знаходзячыся на найважных водных і сухапутных магістралях, служыў своеасаблівымі варотамі на знакамітым шляху з вараг у грэкі , злучаючы гандлёвыя ніті Масквы з Прыбалтыкай і Заходняй Еўропай.

На працягу шматлікіх стагоддзяў Віцебск іграў вялікую эканамічную і ваенна-палітычную ролю і пастаянна ўмацоўваўся. З развіццём феадальных адносін старажытнаруская дзяржава - Кіеўская Русь пачынае драбніцца на самастойныя ў палітычным дачыненні невялікія княствы, што, аднак, не парывае іх матэрыяльных і духоўных сувязяў з рускімі княствамі. У 1101 гаду ўтварылася і Віцебскае ўдзельнае княства.

Карыстаючыся феадальнай раздробненасцю, спусташальнымі княжымі міжусобіцамі, якія саслаблялі Русь як дзяржаўны арганізм, на Віцебшчыну ўсё часцей сталі нападаць літоўскія князі. З канца XII ст. поўночна- заходнія рускія землі паступова пераходзяць у іх рукі, і толькі віцебскі ўдел, пры заступніцтве кіеўскіх, смаленскіх і чарнігаўскіх князёў, захаваў незалежнасць да XIV ст. 1.2. Тапаграфія. Віцебск структурна складаўся з гарадзішча крэпасці на Замкавай гары і размешчаных вакол аддзеленых падзяляльнымі іх ярамі паселішчаў, перапынуўшыхся ў ранегарадскія пасады.

Пры разглядзе пытанняў гістарычнай тапаграфіі сярэднявечнага Віцебска ўвага ўсіх даследнікаў засяроджвалася, галоўнай выявай, на ўчастку левабярэжжа р. Вiцьбы пры ўпадзенні яе ў Заходнюю Дзвіну. Тут, па матэрыялах картаграфіі, пісьмовым сведчанням і дадзеным геалагічнага свідравання, у эпоху сярэднявечча размяшчаліся два ўзвышша, вядомыя пад назвамі Дзвінская і гара Ламіха або Замкавая. Дзвінскае ўзвышша займала ўчастак мыса пры ўпадзенні Віцьбы ў Заходнюю Дзвіну. Была выцягнутая з поўначы на поўдзень уздоўж апошняй і складалася, магчыма, з двух пляцовак розных узроўняў. Гара Ламіха Замкавая адлучалася ад Дзвінскага ўзвышша глыбокім і шырокім ярам, значна саступала ёй па пляцы, сваім паўночным бокам выходзіла да р. Віцьбы і была выцягнутая з поўнача-усходу на паўднёва-захад.

Абедзве ўзвышша, судзячы па матэрыялах геалогіі і іншым крыніцам, мелі прыкладна роўную вышыню і выступалі ў ролі дамінанта навакольнага асяроддзя.

Пацверджанне тым або іншым момантам развіцця традыцыйнай схемы гістарычнай тапаграфіі сярэднявечнага горада даследчыкі знаходзілі ў шырокіх матэрыялах археалагічных раскопак у гістарычнай зоне Віцебска.

Невялікія раскопкі на горе Ламіхе Замкавай, распачатыя ў канцы XIX ст. і ў 1930-е гг выявілі матэрыялы, якія адносяцца да дафеадальнай пары, а таксама пахаванні і каменныя канструкцыі эпохі развітога сярэднявечча.

Вядома, што гара Ламіха Замкавая мела па боку пляцоўкі земляны вал, такім чынам, была ўмацаваным селішчам. Гэтыя звесткі, паколькі сама гара Ламіха Замкавая была скапаная, паслужылі падставай для яе ўспрымання ў якасці градафарміруючага цэнтра Віцебска ў раннім сярэднявеччы з паступовым далучэннем да яго іншых структурных дачыненняў. Дадзены аб ект існаваў у якасці сталага цэнтра размешчаных вакол яго селішчаў з дафеадальнай пары і на працягу ўсяго сярэднявечча.

Археалагічнае вывучэнне розных структурных адзінак найстаражытных гарадоў і, у першую чаргу, тых, што выраслі на аснове посяленчаскіх структур дадзяржаўнага перыяду, паказвае складаны працэс іх унутраных ператварэнняў, у тым ліку і тапаграфічнага характару.

Кожнае новае звяно ў гарадскім арганізме выконвала строга вызначаную функцыю і займала адпаведную яго прызначэнню тэрыторыю.

Гістарычны цэнтр Віцебска - на левым беразе Віцьбы, там дзе яна ўпадае ў Заходнюю Дзвіну. Праведзеныя ў цяперашні час вынаходніцкія працы паказалі, што рэльеф Верхняга замка, а таксама Ніжняга замка некалі быў зусім іншым. Ён уяўляў сабою некалькі ўзвышэнняў, якія знаходзіліся ў забалочанай даліне Віцьбы. Месца Верхняга і Ніжняга замкаў яшчэ і зараз пазначаецца ярамі. Найбольш раннія пісьмовыя звесткі аб віцебскіх замках звязаныя з падзеямі XIV ст. М. Стрыйкоўскі паведамляе, што Альгерд умацаваў Верхні замак каменнай сцяной і вежамі і ўпрыгожыў гэты замак палатамі . Тут знаходзілася таксама старажытная драўляная на каменным падмурку царква архангела Міхаіла. У 1664 г. выкананы чарцёж замкаў Віцебска.

У Верхнім замку было 6 драўляных веж, каменныя палаты і сцены. Ніжні замак меў выключна драўляныя абарончыя будынкі. У ім 12 веж. А. П. Сапуноў зрабіў рэканструкцыю плану Віцебска XVI ст дзе паказаны Замкавая гара і царква св. Міхаіла з палатамі Альгерда.

Верхні замак знаходзіўся каля вусця Віцьбы. Агульная яго даўжыня складала да 300 м, шырыня каля 150 м. Ва ўсходняй частцы Верхняга замка ўзвышалася гара, дзе існавала першапачатковае гарадзішча старажытнага Віцебска. Па сведчанні А. М. Сементоўскага, у 60-е гады XIX ст. на Замкавай гары можна было яшчэ паміж густой травой знайсці сляды падмурка каменных і цагляных сценаў . Гара цягнулася ўздоўж берага Віцьбы больш за 150 м. На Замкавай гары на мяжы нашай эры знаходзілася гарадзішча днепра-двінскай культуры, якое належыла балцкiм плямёнам. У трэцяй чвэрці I тыс. н. э. з явіліся селішчы адно ў падножжа Замкавай гары пры вусці Віцьбы, іншае некалькі далей на беразе Заходняй Дзвіны, поруч Пілатавага Ручая. Замкавая гара працягвала выкарыстоўвацца як гарадзішча-сховішча падчас ваеннай небяспекі. У IX - пачатку X стст. на гаре размяшчаўся ўмацаваны цэнтр Віцебска.

Гарадзішча мела авальную пляцоўку 130x60 м 0,7 га. У Заходняй частцы Верхняга замка на мысу знаходзілася іншае селішча. Участак быў значна ніжэй пляцоўкі гарадзішча. Трэцяе селішча пляцам да 1 га на беразе Заходняй Дзвіны абмяжоўвалася рэчышчам ручая.

З канца X ст. тэрыторыя Віцебска значна павялічылася. Пасад горада заняў амаль увесь пляц звыш 5 га, акружаны ручаямі. Верагодна, Віцебск як горад склаўся з асобных селішчаў крывічаў IX - пачаткі X стст. на ўзвышэннях у даліне Вiцьбы. Узгорскі замак знаходзіўся на шырокім плато паміж Заходняй Дзвіной і правым берагам Віцьбы. У XIX ст. Узгорьем Узгор ем звалі раён Віцебска.

Спрабуючы вызначыць размяшчэнне замка, А. П. Сапуноў зазначыў Але тая частка Ўзгорья, дзе знаходзіцца царква Іана Багаслова, не была заселеная яшчэ і ў XVI ст. утойваючы царква божая на полі варта за месцам сказанае ў дакуменце 1522 г сама жа царква адна з найстаражытных яна пабудаваная ў другой палове XIV ст. княгіняй Ульянаю, другой жонкай князя Альгерда. Багаслоўская царква знаходзілася на правым беразе Віцьбы. З канца X ст. пачынае засяляцца Ўзгорье, дзе пазней вырас значны пасад Віцебска на правым беразе Віцьбы. Да гэтага часу ставіцца паданне аб заснаванне Віцебска 974 г Умацаванні на Замкавай гары неаднаразова перабудоўваліся. У XII ст. дзяцінец заняў усю мясцовасць, вядомую пад назовам Верхняга замка пляц 4 га. У XII-XIIIстст. Віцебск быў другім па памерах горадам у верхнім Падзвінні, саступаючы ў гэтым дачыненні толькі Полацку.

Такім чынам, гістарычны цэнтр Віцебска - на левым беразе Віцьбы, там дзе яна ўпадае ў Заходнюю Дзвіну Пры ўпадзенні Віцьбы ў Заходнюю Дзвіну знаходзілася Дзвінскае ўзвышша.

Гара Ламіха Замкавая адлучалася ад Двінскага ўзвышша глыбокім і шырокім ярам, значна саступала ёй па пляцы, сваім паўночным бокам выходзіла да р. Віцьбы. Верхні замак знаходзіўся каля вусця Віцьбы. З канца X ст. пачынае засяляцца Ўзгорье, дзе пазней вырас значны пасад Віцебска на правым беразе Віцьбы 1.3. Віцебск - центр воласці. Супастаўленне паведамлення Аповесці мінулых гадоў аб паездцы ў 947 г. кіеўскай княгіні Вольгі ў Ноўгарад са звесткамі Летапісы горада Віцебска дазваляе выказаць здагадку, што Віцебск як адміністрацыйна-кіраўнічы цэнтр акругі цвінтара, воласці у сістэме раннедзяржаўных структур пачаў сваё існаванне з сярэдзіны X ст. Ускосным пацверджаннем таго, што менавіта княгіня Вольга магла заснаваць цвінтар для збору даніны ў вусце р. Віцьбы, служаць тапонімы Ольгово, на ўскраіне сучаснага Віцебска і ў навалы помнікаў у раёне азёр Мяжа, Сосна, Чернясто ў Гарадокскім раёне. Такім чынам, акрамя віцебскага цвінтара на дадзеным участку шляху з вараг у грэкі маглі быць усталяваныя цвінтары ў Мястэчку і Ўсвятах.

Гэтаму не супярэчаць і матэрыялы археалогіі . Віцебск у эпоху ранняга сярэднявечча выступае як цэнтр вызначанай акругі племянны ў дадзяржаўны перыяд і валасны ў складзе Полацкай зямлі пасля 1021 г Галоўнымі яго функцыямі па дачыненні да кіраванай тэрыторыі былі палітычная, эканамічная і сакральная.

Наяўнасць некалькіх селішчаў крывічаў IX-X стст. на левабярэжжа р. Віцьбы, а таксама ляпная кераміка гэтага часу, выяўленая ў ямах на ўзнёслым участку ўздоўж яе правага берагу, паказваюць на канцэнтрацыю насельніцтва ў племянным цэнтры.

Развіццё розных рамёстваў пацвярджае яго высокі эканамічны патэнцыял. Можна выказаць здагадку, што правадыр і яго дружына размяшчаліся на гора Ламіхе Замкавай, паколькі слядоў іх знаходжання на Двінскім узвышшы не выяўлена, як не знойдзена тут і якія-небудзь умацаванняў IX-X стст. У ніжніх напластаваннях культурнага пласта Віцебска сустракаюцца розныя прадметы паганскага культу X-XI стст. Быўшы адміністрацыйна-палітычным і эканамічным цэнтрам племянной тэрыторыі, Віцебск выконваў сакральныя функцыі. З 1980-х гг. сістэматычнае даследаванне правабярэжжа р. Віцьбы ў межах гістарычнай зоны - так званага Ўзгор я - дазваляе занесці дадаткі ў развіццё ранняй гістарычнай тапаграфіі Віцебска.

На правым беразе Віцьбы пры ўпадзенні яе ў Заходнюю Дзвіну насупраць Двінскага ўзвышша і гары Ламіхі Замкавай размяшчалася трэцяя дамінанта раннесярэднявечнага Віцебска.

У літаратуры яна вядомая як Лысая Успенская гара. Матэрыялы геалогіі паказваюць, што дадзеная гара пераўзыходзіла па вышыні Дзвінскае ўзвышша і гару Ламіху Замкавую больш за два раза. Картаграфічны матэрыял, візуальнае назіранне якія захаваліся ўчасткаў старажытнага рэльефу, а таксама дадзеныя археалогіі сведчаць аб наяўнасці стромкіх і разам з тым уступістых з невялікімі пляцоўкамі схілаў Лысай Успенскай гары ў бок рэк Віцьбы і Заходняй Дзвіны. Назоў узвышша Лысая злучаецца з мужчынскім культам боскасці, што дазваляе меркаваць наяўнасць культавага аб екта на Лысай гары ў Віцебску ў раннім сярэднявеччы і суадносіць яго ў першую чаргу з этапам племяннога развіцця дадзенай тэрыторыі. Узвядзенне ў Віцебску першых храмаў архангела Міхаіла і Звеставання ставіцца да 1140-м гг. Менавіта з гэтага часу ў Віцебску сцвярджаецца хрысціянскі культ.

З ператварэннем на працягу X-XI стст. племянных цэнтраў у раннедзяржаўныя і з яўленнем крэпасцяў, пазначаўшіх межы воласцей, наступіў новы этап у гістарычным развіцці .З X ст. кіеўскі дзяржаўны апарат праводзіць паступовую замену мясцовых родаплемянных або раннедзяржаўных інстытутаў улады цэнтралізаванай кіеўскай адміністрацыяй.

Наўзамен старых цэнтраў, высахлых на племянной аснове, ствараюцца новыя, у якія пасаджаныя сыны кіеўскага князя. У Полацкім княстве Полацку павінен быў супрацьстаяць новы цэнтр - Ізяслаўль, пабудаваны вялікім кіеўскім князем Уладзімірам для яго сына Ізяслава.

Мабыць, у выніку зняволення шэрагу дамовы з мясцовай племянной шляхтай баярствам , Ізяслаў заняў пасад у Полацку ў якасці спадчынніка лініі яго дзеда Рагвалода, тым самым паклаўшы пачатак новай дынастыі полацкіх князёў, якія складаюцца таксама ў сваяцтве з кіеўскім княжацкім домам. Гэтыя акалічнасці мелі важнае значэнне для далейшага палітычнага і тэрытарыяльна-адміністрацыйнага развіцця ў цэлым. Полацкае княства ўжо выступае ў якасці роўнага партнёра Кіеўскай дзяржавы напрасторы Ўсходняй Еўропы. Яно фармуе сваю дзяржаўную тэрыторыю па тым жа прынцыпам і ў кіраванні ёю кіруецца такімі жа нарматыўнымі актамі, як і яго сусед.

Аб гэтым красамоўна сведчаць тыя фрагменты летапісных сведчанняў, датычныя палітычных падзей XI-XII стст якія дайшлі да нашага часу. Знойдзеная ў Ноўгарадзе друк полацкага князя Ізяслава пацвярджае тое, што ён з яўляўся вярхоўным распарадчыкам дзяржаўнай зямлі, а такім чынам, паўнапраўным уладаром дзяржавы. Падзеі першых дзесяцігоддзяў XI ст. паказваюць далейшае развіццё адносін партнёрства паміж Кіевам і Полацкам.

У Кіеве пабудаваны двор Брачыслава Полацкага, самому князю Брачыславу. Гэтая дамова змацаваны перадачай у 1021 г. Полацкаму княству двух воласцяў на адрэзку шляху з вараг у грэкі у Віцебскім падздвінне Віцебскай і Ўсвяцкой. Пры ўваходжанні ў склад Полацкай дзяржавы, іх знешнія межы былі пазначаны памежнымі крэпасцямі, а таксама з явіліся пункты, якія адлучаюць адны воласці ад іншых тэрытарыяльных структур.

Межы Віцебскай воласці XI ст. па сукупнасці археалагічных дадзеных картаграфічным матэрыялам можна акрэсліць наступным чынам. Усходняя яе мяжа праходзіў ад Усвяцской воласці ўздоўж ніжняй плыні р. Усвячі, тым па р. Каспле, р. Рутавечь да оз. Рутавечь, дзе размяшчаўся валок на Бярэзіну. Уздоўж гэтай мяжы з полацкага боку ў XI ст. узнікаюць умацаваныя селішчы поруч д. Кошевічі левы бераг р. Касплі , д. Кавалі левый бераг р. Рутавечь, д. Мікуліно бераг оз. Рутавечь. Яны магі расцэньвацца як фарпосты Полацкай дзяржавы.

Паўднёвая мяжа Вiцебскай воласці пазначаны р. Рубежніцей прытокам р. Чернiцы, прыдатнай эз. Рутавечь. На захадзе мяжа Віцебскай воласці праходзіла ўздоўж р. Лусы да р. Заходняй Дзвіны. Як адзначае Л. У. Аляксееў, у 20 км заходней Віцебска д. Старое Сяло праходзіў мяжу Полацкага павета XVI ст. трэба звярнуць увагу, што паміж Віцебскам і Старым Сялом фіксуецца тапонім Княжіца, які можа паказваць на старажытныя пагранічныя воласці. Пытанне аб перадачы Віцебска і Ўсвят Полацкай дзяржаве паўстала менавіта калі ўсходняя яго мяжа ўсталявалася па р. Оболь. Археалагічна выяўляюцца ўмацаваныя селішчы поруч д. Кісялі Прыстань , X ст. і д. Данова XI ст. у Гарадокскім раёне. Адно з іх знаходзіцца на левым беразе Оболь, другое на яе прытоку - р. Усысе. Яны маглі паўстаць у працэсе фармаванні меж Гарадокскага цвінтара і Віцебскай воласці. Такім чынам, тэрыторыя сучасных Віцебскага і Гарадокскага раёнаў увайшла ў межы якія складваліся раннедзяржаўных воласцяў Віцебской і Ўсвяцкой, цэнтрамі якіх былі Віцебск і Ўсвяты.

Віцебск у эпоху ранняга сярэднявечча выступае як цэнтр вызначанай акругі племянны ў дадзяржаўны перыяд і валасны ў складзе Полацкай зямлі пасля 1021 г 2.Культура Віцебска IX-XIII cт. 2.1. Структура горада.

Утварэнне Віцебска ішло шляхам аб яднання ў IX - пачатку X ст. разрозненых крывіческіх селішчаў у адзіную гарадскую супольнасць. Т.З.Бубенько, у развіцці планіроўнай структуры і забудовы віцебскіх пасадов вылучае два этапу першы - X-XI стст. з неўпарадкаванай вольнай забудовай селішчаў праўда, да канца XI ст. яна набывае некаторыя сядзібныя рысы і другі - XII-XIII стст калі на посадах фармуюцца самастойныя планіроўныя цэнтры гандлёвы пляц з царквой, якія рэгулююць стабільнасць вулічнай планіроўкі і забудовы аж да XVII ст. На дадзеным этапе забудова набывае сядзібны характар і нягледзячы на некаторую нестабільнасць меж двароў, рэгулюецца кірункам вулічных маставых пабудоў. У XII-XIII стст. у Віцебску акрамя дзяцінца і асноўнага посада існавалі Взгорская, Заручайская Заручавская , Задунайская і Задвiнская слабады пасады, роля і значэнне якіх у развіцці горада былі неаднолькавымі. Сваё актыўнае развіццё яны атрымліваюць некалькі пазней - Заручайская, Задунайская і Задвiнская слабады ў XIV- XV стст а Взгорская і таго пазней - у XVII ст але і ў пазначаны перыяд яны аказваюць актыўны ўплыў на развіццё непасрэдна гарадской інфраструктуры.

Калі да XII ст. у вусце Вiцьбы існавалі 2 цэнтра адзін на Двінскім узвышшы, іншы - на старым, які носіць рысы балцкай культуры, гарадзішча, раздзяляўшыхся глыбокім ярам, то ў пачатку XII ст. яр стаў актыўна засыпацца, і неўзабаве ўтварыўся адзіны пляц, які быў абведзены магутным глініста-пяшчаным абарончым валам.

На ўчастку ўздоўж левага берагу Вiцьбы ён меў шырыню ў падставе да 36 м, а вышыню насыпа да 8 м. Па дадзеных археолагаў Л.У. Калядзінскага і М.У. Ткачова, вал усярэдзіне быў армаваны каркасам з перекладных драўляных канструкцый у выглядзе 7 ярусоў неокоренных хваёвых часам яловых бярвення таўшчынёй 16-20 см радзей 25-30 см. Са боку Заходняй Дзвіны вал віцебскага дзяцінца меў некалькі іншую канструкцыю аснову насыпа складаў крупнозярністы пясок, а яго паверхня пакрываў пласт шчыльнай карычневай гліны таўшчынёй да 1,1 м. З улікам рэльефу і прыроднай абароненасці тэрыторыі вакольнага горада вал на асобных яго ўчастках, відаць, адсутнічаў. На аснове археалагічных дадзеных зроблена выснова, што да XIV ст. у Віцебску канчаткова склалася планіроўка горада, якая захавалася ў асноўных рысах аж да канца XVIII ст. З Замкавай гарой у дакументах XVI ст. гара вядомая пад назовам Ламіха - верагодна, з-за крутасці яе схілаў звязана шмат гістарычных, часта драматычных падзей.

Сваё існаванне гара спыніла ў канцы XIX ст. па рашэнні гарадскіх улад была скапаная ў 1880 г Зараз засталіся толькі невялікія схілы ў двары Віцебскага гарвыканкама, якія нагадваюць аб адным з найстаражытных месцаў горада.

Гара, якая паднялася над Заходняй Дзвіной і ўзбярэжнымі ўзгоркамі, стала месцам, дзе размяшчаўся дзяцінец - адміністрацыйна-палітычны цэнтр з рэзідэнцыяй князя.

Л.У. Аляксееў падобнае становішча пацвярджае такімі развагамі менавіта на Замкавай гары знаходзілася адна з найстаражытных цэркваў горада - царква Святога Міхаіла, а храмы ў гонар гэтага святога ўзводзіліся, як правіла, на княжым падворку.

Н.Я. Нікіфороўскі падкрэслівае важнае значэнне гэтага месца для жыцця горада і ў пазнейшыя поры заўсёды Віцебская замкавая вышка служыла цэнтрам горада добраўпарадкаваны жа тут Замак Альгерда сучаснік старажытных праваслаўных святынь горада, цэркваў Звеставання, Святодуховской і 1-й Багаслоўскай, складаўся не толькі ўмацаваным цэнтрам горада, але і тым зайздросным пунктам, уладанне якім каштавала ахвяр У X-XI стст. віцебскі дзяцінец быў акружаны аграрным насельніцтвам, з асяроддзя якога паступова вылучаюцца рамеснае і купецкае саслоўе праўда, ёсць пункт погляду, што купецкае саслоўе, з улікам спецыфічнага становішча Віцебска, склалася тут раней рамеснага. У канцы XI-XII ст. на Дзвiнскай узвышшы складаецца предградья, або пасад эканамічны цэнтр, дзе канцэнтруецца гандлёва-рамеснае насельніцтва. І віцебскі дзяцінец, і пасад, і абарончыя будынкі вакол іх стала развіваюцца, фармуючы да XIII ст. тыпавы раннесярэднявечны горад.

Зліццё разрозненых частак горада ў адзіны архітэктурны ансамбль ішло на працягу двух стагоддзяў. Калі ў першай палове XII ст. да граду далучаецца толькі селішча ў паўночнай частцы Дзвінскага ўзвышша, то ў другі -ужо разам зліваюцца ўсходні і паўднёва-заходні пасады.

Затым у гарадскую рысу ўваходзіць Завiтьбенный пасад.

Пасля гэтага акту Віцебск становіцца горадам складанай структуры, у якім матэрыяльна-бытавая культура мае агульнаславянскiя рысы. Аснову планіроўкі раннесярэднявечнага Віцебска, як сцвярджае, напрыклад, археолаг Л.У. Калядзінскі, складалі вулічныя маставыя шырынёй да 4,5-5 м, падпарадкаваныя рэльефу мясцовасці. Яны выяўленыя падчас раскопак 1980-90-х гг. і ў предградье, і ў вакольным горадзе, і на дзяцінцы. Вулічныя маставыя насцілаліся з дошак або бярвеністых абрэзкаў, замацаваных на лагі. Шырыня іх была каля 2 м у XVII ст. яны пашырэюцца да 5 м. Выкрытыя і другарадныя вулачкі завулкі , якія злучаюць участкі з цэнтрам.

Паабапал вуліц размяшчаліся сядзібы гараджан, уключальныя жылыя аднакамерныя драўляныя і гаспадарчыя некалькі варыянтаў пабудовы. Падчас раскопак, да прыкладу, толькі на тэрыторыі Верхняга замка было выкрыта больш 170 будынкаў. Паступова гарадская тэрыторыя набывае такія памеры дзяцінец - 4 га, пасад - 6 га, якія дазваляюць закласці на іх Верхні і Ніжні замкі, якія мелі агульныя рысы планіроўкі і забудовы.

Аднак гэта ў XIII ст а ў X-XII стст. функцыянуе трыяда дзяцінец-гандаль-пасад. У Верхнім замку вылучаюцца княжы палац, вечавы пляц, жыллё дружыны, гаспадарчыя пабудовы. Якія фарміруюцца вуліцы практычна злучаюць Верхні горад з предградьем. 18, c. 21 У Ніжнім замку вуліцы як бы сцякаюцца са ўсіх бакоў да царквы і гандлёвага пляца.

Падчас археалагічных раскопак усталявана, што тэрыторыя прадградья Ніжняга замка у найболей вузкім месцы падзялялася адным з рукавоў Віцьбы на ўсходнюю і заходнюю частцы. Пры гэтым дзве часткі адзначанай трыяды вакольны горад і гандаль адыграваюць важную ролю ў фармаванні архітэктурнага аблічча горада, складанні і спецыялізацыі рамеснай вытворчасці, развіцці гандлёвых сувязяў з знешнім светам. Да прыкладу, нямецкія купцы мелі гандлёвыя месцы ў Віцебскім посаде ўжо з 1222 г. -т. е. пасля зняволення імі першай гандлёвай дамовы з Полацкам.

Паказальнікам першапачатковага месца гандлю яго існаванне прызнана ўсімі даследнікамі горада у Віцебску з яўляецца размешчаная на Двінскім узвышшы царква Звеставання. Вядома, што цэрквы ў старажытных гарадах выкарыстоўваліся таксама і ў якасці сховішчаў асоба каштоўных тавараў, у тым ліку і свецкай казны. Каменны будынак царквы Звеставання як нельга лепш падыходзіў для гэтай мэты. Выгадным было і размяшчэнне царквы на мясцовасці - у непасрэднай блізкасці да Заходняй Дзвіны, на якой, верагодна, супраць гандлю знаходзілася прыстань для судоў з таварамі. Археалагічныя знаходкі самшытавыя грабеньчыкі, пазалочаны посуд, фрагменты амфар і др выяўленыя ў раёне Ніжняга замка былы вакольны горад, датаваныя XI-XII стст пацвярджаюць наяўнасць шырокіх гандлёвых сувязяў Віцебска ў раннім сярэднявеччы.

Напрыклад, канькі-падвескі знак жыцця, шчасця, прыгажосці вырабленыя смаленскімі майстрамі полыя падвескі-канькі з хвалепадобнымі лініямі ўздоўж тулова характэрныя для фіна-вугорскіх плямёнаў бронзавыя крыжы-энколпионы паступалі з Кіева і т.п. Аб тым, што вакольны горад быў галоўным торжіщем у горадзе, гаворыць і адзіная берасцяная грамата, знойдзеная ва ўсходняй яго часткі. Грамата -аб гэтым сведчыць яе ўтрыманне - з яўляецца лістом аднаго купца да іншага і характарызуе не толькі развіццё гандлёвых сувязяў і іх утрыманне яна сцвярджае той факт, што развіццё пісьменнасці было ўласціва не толькі духавенству, але і людзям гандлёвым, і простым гараджанам.

Нельга абыйсці ўвагай той няўхільны факт, што адмысловага росквіту віцебскі гандаль дасягнула на мяжы XII-XIII стст. У гэты час завязваюцца гандлёвыя адносіны з Захадам Віцебск прымае ўдзел у дамовах 1264 і 1265 г якія рэгламентаваліся артыкуламі Смаленскай гандлёвай праўды 1229 . З XIII ст. прасочваюцца гандлёвыя сувязі Віцебска з Цэнтральнай Еўропай, у першую чаргу з Чэхіяй. Такім чынам, у XII-XIII стст. у Віцебску акрамя дзяцінца і асноўнага пасада існавалі Взгорская, Заручайская Заручавская , Задунайская і Задвiнская слабады пасады Віцебскі дзяцінец, пасад, і абарончыя будынкі вакол фармуюцца да XIII ст. у тыпавы раннесярэднявечны горад.

Зліццё разрозненых частак горада ў адзіны архітэктурны ансамбль ішло на працягу двух стагоддзяў. Аснову планіроўкі раннесярэднявечнага Віцебска, як сцвярджае, напрыклад, археолаг Л.У. Калядзінскі, складалі вулічныя маставыя шырынёй да 4,5-5 м, падпарадкаваныя рэльефу мясцовасці. Гарадская тэрыторыя у XIII ст набывае памеры дзяцінец - 4 га, пасад - 6 га, якія дазваляюць закласці Верхні і Ніжні замак, якія мелі агульныя рысы планіроўкі і забудовы. 2.2. Дойлідства.

Важным кірункам у раннесярэднявечнай культуры Віцебска з яўляецца архітэктура.

З аднаго боку, яна была генетычна звязаная з традыцыямі продкаў і старымі канонамі паганскія ідалы, капальні, княжыя палацы, абарончыя вежы ствараліся па вызначана выпрацаванай сістэме, вызначанымі тэхнічнымі прыёмамі і ў вызначаным стылю - рабіць так, як рабілі бацькі і дзяды, лічылася пахвальным з іншай - развівалася пад уплывам і выкарыстала характэрныя рысы візантыйскай, армянскай, грузінскай, балгарскай, раманскай архітэктурных школ Архітэктурнае афармленне гарадской забудовы т.е. стварэнне будынкаў, здольных упрыгожыць горад асабліва характэрна для Віцебска сярэдзіны і другой паловы XII ст. Пры гэтым прытрымліваюцца мастацкім нормам усе тыпы пабудоў - манастырскія цэрквы, храмы, княжыя рэзідэнцыі, гарадскія будынкі. Па рашэнні князя Святаслава Ўсяслававіча ў першай палове XII ст. у Віцебску на княжым падворку, размешчаным на Замкавай гары, быў збудаваны храм Святога Міхаіла. Будавалі яго, як мяркуюць даследнікі, грэцкія і балгарскія майстра, перад якімі князем была пастаўленая задача стварыць царкву, якая адрозніваецца па формах ад візантыйскай і нават ад полацкай архітэктурных школ. Звесткі аб царкве Архангела Міхаіла, якая знаходзілася ў Верхнім замку, вельмі фрагментарныя і грунтуюцца галоўнай выявай на археалагічных дадзеных. Даследчыкамі выяўлена муроўка, сабраны плінфа, вапняковыя пліты, смальта, пліткі полу, а таксама фрагменты шыбы з свінцова-оловянистого сплава.

Дэталёвы аналіз гэтых знаходак зрабіў археолаг Л.У. Калядзінскі. Да прыкладу, ён лічыць, што плінфа яе тол-шына 3,7 гл характэрная для рускіх храмаў да канца XI ст. гэта значыць пачатак будынкі храма можа ставіцца да канца XI - пачатку XII ст Вапняковыя пліты з характэрнай формай апрацоўкі счэсаныя верхняя і ніжняя грань, няроўныя бакавіцы выкарыстоўваліся ў X-XII стст калі ў муры сценаў здзяйсняўся паступовы пераход ад прыроднага валуна да выкарыстання каменных квадратаў. Тэхналогія плітак полу а яны былі стрэлападобна-ромбічнымі і трохкутнымі і вырабляліся ў драўлянай форме адпавядае працэсам канца XI - пачаткі XII стст. Па меркаванні Л.У. Калядзінскага, палавыя пліткі рыхтаваліся з дробнага пяску і жарства раствор з роўных прапорцый пяску і вапны, добра абпальваліся, мелі скошаныя бакавыя фані для больш трывалага замацавання ў растворы.

Пліткі пакрытыя палівам ярка-жоўтага і травяністага колеру прыглушанага тону. Па сваім хімічным складзе пліткі блізкія да вырабаў XII ст выяўленым у Смаленску, а таксама да некаторых іншых помнікаў канца XI - трэцяй чвэрці XII ст. Шыбы з яўляюцца па сваім паходжанні заходнееўрапейскімі. Супаставіўшы атрыманыя дадзеныя, археолаг прыходзіць да высновы, што віцебскі храм Архангела Міхаіла быў збудаваны ў тэхніцы змяшанага мура. Перавязка швоў у ім рабілася, хутчэй за ўсё, утоеным або патопленым радам.

Падлога царквы ўяўляла сабою маляўнічую кампазіцыю з жоўта-зялёных палосаў у апраўленні зубчастай стужкі з плітак таго жа колеру, але трохкутнай формы, якія звычайна выкладваліся ўздоўж сценаў. Алтарная частка храма была дэкараваная пазалочанай мазаікай. У драўляныя оконіцы ўстаўлялася дыскападобнае шкло, скрозь якое ў памяшканне струменіўся зеленкаватае святло.

Купал храма быў пакрыты алавянымі пласцінамі . Найбольш вядомамы архітэктурны будынак таго часу - віцебская царква Звеставання - помнік своеасаблівага манументальнага дойлідства другой чвэрці XII ст. У Полацкай зямлі ў другой палове XI ст стаяла задача ўзвядзення манументальнага будынка - сабора Святой Сафіі, разлічанага на дэманстрацыю палітычнай магутнасці князя і стварэнне ўражання, які дзівіць веліччу форм, то царква Звеставання пры захаванасці вядомай манументальнасці выглядала больш сціплай і ўтульнай, ствараючы своеасаблівы настрой што ўступаў на яе каменныя пліты. Вядомы даследнік Віцебшчыны А.П. Сапуноў таксама датуе гэты помнік X ст, беларускі мастацтвазнаўца Н.Н. Щакатiхiн лічыць, што ўзвядзенне царквы Звеставання ў Віцебску можа быць аднесена да 80-м гг. XII ст аўтары першага тома Гісторыі беларускага мастацтва найболей верагоднай датай будаўніцтва царквы завуць канец XI - першую чвэрць XII ст. П.А. Раппопорт, вядомы адмысловец па старажытнарускім дойлідстве, сцвярджае, што царква Звеставання ў Віцебску была збудаваная ў 40-е гг. XII у. і не звязаная з дзейнасцю полацкіх дойлідаў Н.Н. Щакатіхін. Аналізуючы канструктыўныя рашэнні супадзенні ў канструкцыях полацкай Спаскай царквы з віцебскай царквы Звеставання, летапісныя і некаторыя іншыя дадзеныя, ён прыходзіць да высновы, што ёсць усе падставы лічыць, што ўзвядзенне віцебскай царквы можа быць аднесена да пачатку 80-х гг. XII ст. пасля ўзвядзення Спаскай царквы ў Полацку. Мур сценаў царквы ўяўляе змешванне візантыйскай і наўгародскай школ. Яна выкананая з выкарыстаннем мясцовых матэрыялаў -тонкага, галоўнай выявай падоўжанага але часта і квадратнага цэглы плінфы, які трывалымі цэментавымі швамі злучаецца з тоўстымі каменнымі і вапняковымі плітамі. Варта адзначыць, што ў першапачатковым выглядзе фасады царквы не былі пярэстымі. Агульны малюнак складаўся з праслоек чырвонай цэглы, якія чаргуюцца з жоўта-шэрымі вапняковымі плітамі, падкрэсліваючы маналітную паверхню сцяны з яе кантрастамі святла і цені так званая рустоўка пасля былі атынкаваныя і пабітыя на квадраты - падобны малюнак і зараз можна прачытаць на заходняй сцяне. Вялікую мастацкую каштоўнасць уяўлялі фрэскавыя роспісы царквы Звеставання, якімі былі пакрытыя ўсё яе сцяны не захаваліся. Мяркуюць, што ў першы раз роспісу знішчылі яшчэ ў пачатку 20-х гг. XVII ст калі галоўны храм Віцебска па загадзе архібіскупа Іасафата Кунцэвіча быў перададзены ад праваслаўных уніятам, а ўнікальныя старажытныя фрэскі былі зафарбованы вапнай.

Архіўныя і літаратурныя крыніцы, сведчанні асобных даследнікаў напрыклад, І.М. Хозерова, М.З. Кацера, П.А. Раппопорта і іншых пацвярджаюць, што да Вялікай Айчыннай вайны яны былі схаваныя пад напластаваннямі тынка і роспісамі розных пор. У некаторых месцах тынк абсыпалася і выяўляліся асобныя фрагменты, якія спалучалі евангельскія сюжэты і арнаментальны дэкор з расліннымі і геаметрычнымі матывамі. Да прыкладу, на левым, цэнтральным пласце падкупальнай прасторы быў бачны фрагмент фрэскі з пасавым малюнкам святога Нікалая, на паўднёвай сцяне адкрыліся часткі фігур, твараў, вопратка, нават княжы галаўны ўбор верагодна, гэта было малюнак аднаго з віцебскіх князёў, апякуноў царквы, на іншых слупах і на сценах былі яшчэ тры роспісы, якія сведчаць аб высокім майстэрстве выканаўцаў. Адмысловая цікавасць выклікае кавалак тынка, на якім на высокім мастацкім узроўні выканана графіці з малюнкам двух пасавых фігур. Варта адзначыць высокую прафесійнасць кампазіцыі малюнка, гарманічнасць і лёгкасць ліній. Фігуры ў цэлым прыгожыя і прывабныя - пытальнае становішча рук, фаціозный нахіл галавы, шырока расчыненыя вочы. Па выразнасці рухаў, вытанчанасці моделіроўкі твараў, змястоўнасці ліній. Асабліва варта адзначыць малюнак ваяра, выкананы ў тэхніцы графіці. Хоць яго вопратка плашч дадзеная абагульнена, нават умоўна, усё жа ў ёй прысутнічае выразнасць вайсковыя даспехі складаюцца з панцыра і двух шэрагаў вертыкальна размешчаных лат з левага пляча па дыяганалі звешваецца дзіда з трохкутным наканечнікам. Твар некалькі падоўжанае, схематычнае, вакол галовы намаляваны німб. У цэлым малюнак ваяра сярод роспісаў характарызуецца прастатой, нават прымітывізмам. Часцей за ўсё такія малюнкі адносяць да другой паловы XIII ст. Віцебская царква Звеставання дае пераканаўчыя сведчанні таму, што ўжо ў раннім сярэднявеччы на беларускіх землях склалася свая азбука архітэктуры, свая каменная кірыліца, выдатная ад архітэктурных літар раманскага і іншых стыляў. Віцебскі жывапіс уяўляе з яву выдатнае ад іншых раннесярэднявечных фрэскавых роспісаў у храмах полацка-віцебскай зямлі. У адрозненне, скажам, ад фрэсак Пятніцкай цэрквы або Спасо-Праабражэнскага сабора ў Полацку, выкананых у характэрных для старажытнарускага стенапіса біблейскіх і евангельскіх сюжэтах і каларыце спалучэнне зялёнага, чырвонага і белага колераў , роспісы ў Віцебску маюць свае сюжэты напрыклад, малюнак ваяра ў плашчы з панцырам, латамі і дзідай, тэхніку выканання графіці , колеравую гаму карычнева-чырвоныя, жоўтыя і зялёныя тоны з мяккімі пераходамі . Такім чынам, фактычна з канца X - пачатку XI ст. архітэктура выступае як рухомы і гнуткі арганізм, здольны інтэгравацца ў сусветную мастацкую прастору. Ёсць досыць шмат сведчанняў аб мастацкіх сувязях Віцебшчыны с краінамі Цэнтральнай і Заходняй Еўропы. Аднак найбольш значную ролю ў гэтым працэсе іграла Візантыя. 2.3. Развіццё рамёстваў, матэрыяльная культура. Ёсць здагадкі што віцебскім майстрам былі вядомыя замацаваныя ў Заходняй Еўропе і Візантыі ў XI-XII стст. у якасці канону навучання па мастацка-рамеснай вытворчасці падрыхтоўкі фарб, сплаваў, апрацоўцы каштоўных камянёў, ліццю званоў і т. п. Аб гэтым сведчаць працы Аб розных мастацтвах Теофіла Прэсвітэра, Ключык да жывапісу , Сумесі для афарбоўвання створанае ў канцы VIII - пачатку IX стст Аб фарбах і мастацтвах рымлян нейкага Іраклія і іншыя. Мерай прагрэсу ў вобласці рамёстваў з яўляецца нарастальная іх спецыялізацыя.

Яна прывяла да ўзнікнення ў Віцебску як і ў іншых беларускіх гарадах да сярэдзіны XIII ст. каля 60 рамесных спецыяльнасцяў У старажытным Віцебску, як і ў іншых буйных гарадах, мастацкае рамяство дзялілася на княжае, абслуговае феадальны побыт вялікакняжацкія майстра , і вольнае, накіраванае на задавальненне запатрабаванняў гараджан і сялян.

Пры гэтым апошняе пастаўляла на рынак таннейшы і хадавы тавар, часта копіруючы формы ўпрыгожванняў для княжага вяршка і больш заможных грамадзян.

Бурнае развіцця ў раннесярэднявечным Віцебску такіх выглядаў рамеснай вытворчасці, як ліцейнае, ганчарнае, шавецкае, косторезное, ювелірнае, і іншых, гэта значыць тых, якія былі звязаныя з спажывецкімі патрэбамі насельніцтва, у першую чаргу прылеглых да Віцебска сельскіх селішчаў. Пры гэтым меншая частка помнікаў ставіцца да XI і сярэдзіне XII стст, гэта значыць да таго часу, калі ўсходні пасад становіцца рамесным цэнтрам горада другая - багацейшая - да канца XII - пачатку XIII стст, калі адбываецца шырокая спецыялізацыя ўсярэдзіне асобных галін, ствараюцца стандарты вырабаў, выяўляецца серыйность вытворчасці. Адной з самых распаўсюджаных сярод рамесных спецыяльнасцяў было кавальскае справа.

Віцебскія кавалі як і іх субраты па прафесіі ў іншых гарадах Русі рабілі самыя разнастайныя прадметы з металу - жалезныя лапаты, цеслы, сярпы, косы, сякеры, цвікі, нажніцы, рыбалоўныя гаплікі, дзіды, нажы, долаты, патэльні і таму падобнае да прыкладу, якія вырабляюцца ў Віцебску замкі былі 5 тыпаў . Падчас археалагічных раскопак у Віцебску знойдзены кавальскі інструментар кавадла. Жалезнае рамяство ў Прыдзвінскім боку адзначана сталым уздымам узроўня якая апрацоўвае тэхнікі і тэхналогіі. Да прыкладу, віцебскія кавалі валодалі прыёмамі клёпкі, горнавай знітоўкі меддзі, злучэнні жалеза з сталлю, касой наваркi сталі на жалеза, зваркі сталі і жалеза з наступнай загартоўкай, трохпалоснай схемы выраба камбінаваных прылад працы і іншымі аперацыямі. У гарадскім ковальстве зварка жалеза са сталлю ўжывалася аж да сярэдзіны XIX ст пакуль існавала запатрабаванне ў самаробных прыладах працы.

Што дакранаецца трохпалоснай сістэмы, то яе тлумачаць так да цэнтральнай сталёвай рэжучай пласціны абапал прыварвался або наварвалісь жалезныя пласціны на заключным этапе апрацоўкі праводзілася гартаванне выраба.

Горная знітоўка меддзю асабліва шырока выкарыстоўвалася пры вырабе складаных прадметаў падвесных замкаў і ключоў да іх. Кавалі добра ведалі ўласцівасці расплаўленай медзі, якая валодала высокай цякучасцю і што ўтварала з жалезам надзейныя злучэнні. У Віцебску археолагамі знойдзеныя астаткі двух майстэрняў - на ўсходнім і заходнім пасаде гаспадары якіх былі ліцейнікамі, тіглі і тры ліцейняў формы з мясцовага дробназярністага вапняка.

Метал бронзу, медзь, срэбра, радзей золата плавілі ў адмысловых тіглях, а затым гліняным каўшом і льячками сосузікамі з доўгімі ручкамі лілі ў пустую форму.

Ліцейная вытворчасць, дасягнулае свайго росквіту ў XII ст гэта было, безумоўна, выклікана ростам попыту на ювелірныя рэчы сярод гараджан падвышэнне іх мастацкага ўзроўня прывяло да павелічэння вывазу гарадскіх вырабаў у сумежныя краіны. На адмысловым рахунку былі рамеснікі, занятыя вытворчасцю ўпрыгожванняў з каляровых металаў - златары, срэбранікі , воловянічнікі , эмальероўщікі у дзейнасці якіх арганічна спалучаліся мастацкае і ўтылітарнае пачатку.

Працы віцебскіх майстроў сведчаць аб тонкім мастацкім гусце, упэўненаму руцэ, добрым разуменні ўласцівасцяў матэрыялу.

Сярод іх часта сустракаліся і такія, якія валодалі некалькімі спецыяльнасцямі класічным прыкладам тут можа быць палачанін Лазар Богша, вырабіўшы для беларускай першаасветніцы Ефрасінні Полацкай унікальны крыж, у якім увасобілася мастацкае майстэрства і ў мастацтве залатых спраў, і ў эмаліровані, і ў гравіроўцы. Археолаг Т.З. Бубенько прыводзіць пераканаўчыя доказы, што прадукцыя віцебскіх ювеліраў прыналежыць да агульнаславянскаму тыпу. Віцебскія даважкі дзеляцца на чатыры групы луніцы, зооморфные і манетападобныя, чацвёртая група аб ядноўвае даважкі тыпу званочкаў, лапчастых, трапецападобных, язычковых, якія выкарыстоўваліся для стварэння шумавога эфекту.

У асобную групу вылучаюцца прадметы хрысціянскага культу трохпялёсткавыя з крыжападобнымі канцамі, з круглым завяршэннем лопасцяў і іншыя формы.

З іншых выглядаў упрыгожванняў сярод гараджан былі распаўсюджаныя кольцы і бранзалеты драцяныя, вітыя, кручаныя, пласціністыя і ладьевидные. Складовай часткай шматлікіх караляў з яўляліся ланцужкі бронзавыя плеценыя малога пярокругу сячэння X ст. і ланцужкі з вузкіх палосак волава XII - першая палова XIII ст З прыладдзя гарнітура варта назваць спіралеколечные фібулы прастакутнага, круглага і трохкутнага сячэння, фрагменты зорчатай шпількі, гузікі, нашіўные бляшкі і гэтак далей.

Сярод археалагічных знаходак вылучаюцца залаты драцяны пярсцёнак ромбічнага сячэнні з растуленымі канцамі, важіўшы 22,35 г, крыж з малюнкам вялікапакутніка Нікалая, бронзавыя накладкі на куткі скураной торбы і гэтак далей.

Рэнтгенарадыёметрычным метадам усталявана, што часцей за ўсё віцебскія ювеліры карысталіся сплавамі оловяністой бронзы і свінцова-оловяністыми сплавамі, хоць ім была знаёмая і апрацоўка чыстых золата і срэбра.

Аналіз усёй сукупнасці віцебскіх знаходак дазваляе зрабіць выснову, што вялікая частка ювелірных вырабаў Віцебскага пасада - гэта прадукцыя мясцовых майстроў. І толькі невялікая колькасць вырабаў было завезена з іншых рэгіёнаў або выраблена ў Віцебску заезджымі майстрамі. У Віцебску, як і ў іншых месцах Полацкай зямлі, дасягнула высокага ўзроўня развіцця тэхніка кавання і чаканкі, якія былі значна танней ліцця. Кавалі кавалі маленькімі малаточкамі на адмысловых, невялікіх кавадлах, выяўляючы не толькі кемнасць і вынаходлівасць, але і каласальнае цярпенне і вялікую дакладнасць.

Пры чаканцы на кавадлу, як на падушку, клалі смалу або свінец, каб зрабіць удар цягучым і пругкім. З дапамогай кавання і чаканкі вырабляліся пласціністыя бранзалеты, пярсцёнкі, званочкі, падковападобныя спражкі. Ёсць прамыя сведчанні, што віцебскія майстра валодалі і тэхнікай дробна-пуансонной чаканкі, калі для нанясення на металічны выраб складанага арнаментальнага ўзору трэба было нанесці каля 6 тысяч удараў малатком па дробным зубільцу. Увесь посуд, якая вырабляецца ў горадзе, дзялілася на кухонную чыгуны розных тыпаў, вечкі, патэльні , сталовую кружкі, міскі, падносы, тарную біклагт, корчагі і т. п Таўра майстроў на гліняных судзінах, знойдзеных пры раскопках, паказваюць на імкненне ганчароў вылучыць свая вытворчасць з агульнай масы ганчарных вырабаў. Асоба вылучаецца слабапрофіліраваная кераміка чыгуны са параўнальна высокім і шырокім горлам, спусцістымі плечамі і т. п. Плімфа ў Віцебску ўпершыню ўжытая пры ўзвядзенні храма Святога Міхаіла. Па дадзеных М.З. Рывкіна, М.А. Ткачова, Л. У. Калядзінскага першыя віцебскія шганфы, знойдзеныя на тэрыторыі Верхняга замка, мелі таўшчыню ад 3 да 3,5 гл. Пры гэтым верхнія і ніжнія грані гэтых пліт былі гладкімі, а бакавыя заставаліся неапрацаванымі. Характэрнай асаблівасцю плімфы з яўлялася нанясенне на адну з бакавых граняў рэльефных знакаў - геаметрычных фігур, рымскіх лічб і літар кірылічнага алфавіту, арнаментальных матываў, розных форм крыжа напрыклад, у спалучэнні з акружнасцю або квадратам і т. п. Пры раскопках у Віцебску знойдзеныя не толькі плімфы са знакамі, але і некалькі клейм для нанясення гэтых знакаў. Гісторыкамі, археолагамі, мастацтвазнаўцамі выказана нямала здагадак аб значэнні знакаў і клейм на цэгле-плімфах. Адны з іх выказваюць здагадку, што гэтыя знакі не што іншае, як фамільныя пазнакі князёў або іншых твараў, якія спрыяюць у пабудове таго або іншага будынка іншыя лічаць, што гэта адзнакі цагляных майстэрняў трэція выказваюць меркаванні, што гэта родавыя знакі ўласнасці і т.п. Навукова-крытычны агляд такіх выказванняў зрабіў І.М. Хозераў. Аднак, па сутнасці, і на сённяшні дзень расшыфроўка знакавых віцебскіх плімфовых сістэм не завершаная.

Аб майстэрстве віцебскіх ганчароў сведчаць матэрыялы расійскага даследніка А.Л. Бобрынскага. Ім усталявана, што майстры-гончарнікі валодалі шматлікімі тэхналагічнымі прыёмамі, з якіх асоба вылучаюцца тры спосабу налепа пры канструяванні полага цела судзіны лапікавы, колцавы, спіральны.

Пры гэтым найболей распаўсюджаным быў спіральны, выяўлены больш за на 60 абследаванай керамікі 36,3 складаюць лапікавы і колцавы налепы.

Аналіз больш 500 знойдзеных у Віцебску шкляных бранзалетаў і караляў значная частка з іх - досыць буйныя, на палову або траціна акружнасці вялікая частка знаходак выяўленая падчас даследаванняў Верхняга замка на Ніжнім жа знойдзены бранзалет зялёнага колеру, які захаваўся цалкам дазваляе зрабіць выснову, што па форме віцебскія бранзалеты былі ардынарнымі гладкімі, круглымі ў сячэнні, кручанымі і вітымі. Старажытныя віцебскія гутнікі заклалі трывалую аснову для развіцця шкляной вытворчасці, якое дасягне новых вышынь у познесярэднявечным перыядзе. Аб узроўні развіцця бытавой архітэктуры і будаўнічага майстэрства дрэвадзела сведчыць рознавыяўнасть іх структуры і дэталяў. Канструкцыі будынкаў былі пераважна слупковыя, тыпы стрэх - двух- і чатырохсхільныя, шатровыя.

Брусы мелі вертыкальную і гарызантальную закладку, складаліся у замет, слупковыя пабудовы выконваліся тэхнікай у шулу і т.п. Як і каркас жылога хаты, сярэднявечная мэбля, якая вырабляецца звычайна з дуба і арэха, была грувасткай і цяжкай.

Шчыльныя стойкі і тоўстыя дошкі злучаліся простымі пазамі і змацоўваліся цвікамі. Звычайна сталом служыла доўгая і трывалая дошка часта з расшчэпленага напалову бярвення, ляжалая на казлах.

Сядзелі пераважна на ўслонах або зэдліках найпростай канструкцыі. Мэбля, як правіла, вырабляў той жа майстар-цясляр, які ўзводзіў хату і вырабляў аздобныя працы.

Абавязковым атрыбутам інтэр еру жылога хаты быў куфар скрыня, часта па кутах акаваны жалезам.

Астаткі абарончага вала з унутывальнымі драўлянымі канструкцыямі, выяўленыя ў паўночнай частцы Верхняга замка, пацвярджаюць думку аб тым, што ў старажытным Віцебску сярод дрэвадзелаў былі людзі, якія спецыялізуюцца на будынку фартыфікацыйных умацаванняў. 10, c. 244 Нельга не адзначыць такіх адмыслоўцаў, як муляры і аздабленщікі каменных будынкаў, хоць у крыніцах звесткі аб іх вельмі бедныя.

Бо менавіта ў Віцебску ў пачатку XII ст. будуць збудаваныя цэрквы Святога Міхаіла, Святой Параскевы Пятніцы і Звеставання.

У муры апошняй, напрыклад, цесна пераплятаюцца візантыйскія, раманскія, каўказскія і мясцовыя рысы. Да XII ст. у вобласці манументальнага будаўніцтва назіраецца з яўленне новых будаўнічых матэрыялаў і ўдасканаленне іх вытворчасці. Асноўнымі матэрыяламі пры ўзвядзенні цэркваў або княжага палаца да гэтага часу становяцца камень і цэгла, прычым камень ужываўся як у апрацаваным, так і ў неапрацаваным выглядзе.

Складанасць апрацоўкі складалася ў вычэсванні з валуных камянёў прастакутных насценных блокаў і невялікіх палавых пласцін. Але менавіта апрацоўка дазваляла дамагчыся ад прыроднага граніту валуна найбольшага стылістычнага эфекту.

Такім чынам, у Віцебску, як і ў іншых месцах Полацкай зямлі, дасягнула высокага ўзроўня развіццё рамёстваў . Мерай прагрэсу ў вобласці рамёстваў з яўляецца нарастальная іх спецыялізацыя.

Яна прывяла да ўзнікнення ў Віцебску як і ў іншых беларускіх гарадах да сярэдзіны XIII ст. каля 60 рамесных спецыяльнасцяў. У старажытным Віцебску, як і ў іншых буйных гарадах, мастацкае рамяство дзялілася на княжае, абслуговаючае феадальны побыт, і вольнае, накіраванае на задавальненне запатрабаванняў гараджан і сялян.

Заключэнне

і злучае яго закладку з імем кіеўскай княгіні Вольгі. Віцебск у эпоху ранняга сярэднявечча выступае як цэнтр вызначанай акру... Наука и техника. Ластоўскі В. 15.