Белсенді дәрістің конспектісі

1.Жоғарыдағы 1-тарауда көрсетілгендең, статистика тәжірибесінде жүргізілетін әр түрлі зерттеу жұмыстары өздерінің істелінетін сатыларына және жүйелілігіне қарай үш кезеңге бөлінеді:

ü стистикалық бақылау, яғни бастапқы мәліметтерді жинау;

ü стистикалық бақылаудың нәтижесінде жиналған мәліметтерді өздеріне тән нышандарына қарай бір жүйеге келтіріп, жинақтау және оларды өңдеу, топтау;

ü жинақталған мәліметтерді талдау, қорытындылау және зерттеу нәтижелерін тұжырымдау.

Біз бұдан статистикалық бақылау статистикалық зерттеудің бастапқы кезеңі екенін көріп отырмыз. Шындығында да, статистикалық бақылаудың нәтижесінде қоғамдық құбылыстар мен процестер жеке зерзаттар (объектілері) жайында жиналған бастапқы мәліметтерді статистикалық зертеудің екінші және үшінші кезеңдерінің негізін қалаушы болып табылады. Сондықтан, статистикалық бақылау арқылы жиналған мәліметтер жоғары сапалы, нақты шындықты көрсететін және әдістемесі дұрыс болуы керек. Демек, әр түрлі фактілерді есепке алу және бастапқы мәліметтерді жинау ғылыми ұйымдастырылған жүйеде жүргізілуі тиіс.

Статистикалық бақылау-деп қоғамдық өмірдің көптеген құбылыстары мен процестері туралы бастапқы мәліметтерді алдын ала жасалынған бағдарлама бойынша, ғылыми ұйымдастырылған жүйеде тіркеу, жинау тәсілі айтылады.Мысалы, жаңа туған баланы тіркеу кезінде оның өз аты-жөні, туған күні, айы, жылы, ұлты, ата-анасының ұлты, білімі, жұмыс істеңтіндігі және басқа фактілер жазылады.

Статистикалық бақылауды жүргізу, оның бағдарламаларын дұрыс ұйымдастыру - өте күрделі және көптеген білікті мамандар мен ғылыми мекемелердің қатысуы арқылы жасалынатын жұмыс. Себебі, кез-келген статистикалық бақылаудың өзіне тән бағдарламасы, ұйымдастыру жоспарлары болуы керек. Ол үшін әр түрлі дайындық жұмыстары жасалынады.

Жалпы алғанда, статистикалық бақылаудың алдына қойған негізгі мақсаты – зерттеліп отырған зерзаттар (объектілер) туралы шыңдықты нақты дәлдікпен көрсететін, ғылымға негізделген, саналы мәліметтерді белгіленген мерзімде жинау. Бұл жөнінде статистикалық бақылаудың алдында төмендең талаптар толық орындалуы тиіс.

1)Халық шаруашылығы үшін зерттеліп отырған қоғамды құбылыстар мен процестердің негізгі мақсаты, ғылыми және тәжірибелік бағалылығы жоғары болуы керек.

2) Жалпы жиынтыққа әсеірін тигізетін себептерді анықтауы қажет және қоғамдық құбылыстар мен процестер туралы ұдайы өзгерісте болатын сапалы мәліметтермен қамтамасыз етілуі тиіс. Себебі дұрыс ұйымдастырылмаған, толық қамтылмаған және жан-жақты қарастырылмаған бақылау процесіне талдау жасағанда нәтижелі қорытынды шықпайды. Мұндай жағдайда статистикалық бақылау өзінің әлеуметтік-экономикалық маңызы мен мәнін жоғалтады.

3)Статистикалық бақылау арқылы жиналған мәліметтер шындықты, дәлдікті көрсетуі үшін оның сапалылығы жан-жақты, ұқыпты түрде, әрі өз уақытында тексерілуі тиіс. Өйткені, бақылау көрсеткіштеріндегі орын алған жетіспеушіліктер, кемшіліктер, ауытқушылықтар өңдеу процесінде толық түзету жасауға мүмкіндік бермеңді. Осының салдарынан ғылыми негіздегі қорытынды және экономикалық баланс жасауымыз қиындыққа әкеліп соғады, тұйыққа тіреледі.

4) Статистикалық бақылау ғылыми негізде, алдын-ал жасалынған бағдарлама-әдістеме негізінде ұйымдастырылған түрде жүргізілуі тиіс және одан алынған мәліметтер дұрыс шешім қабылдау үшін қолданылуы керек.

Сонымен, статистикалық бақылау кезінде бастапқы жиналған көрсеткіштерде көптеген кемшіліктер кездесетін болса, онда бақылау жұмысының қорытындысы нәтижесі болып шығады және алдына қойған мақсатына жете алмайды. Мұның барлығы бақылау бағдарламасы мен ұйымдастыру жұмыстарының дұрыс жолға қойылмағандығынан туындайды.

2.Статистикалық бақылауды жүргізбес бұрын оның ұйымдастыру жоспары жасалынады. Мұндағы негізгі қарастырылатын мәселе бақылаудың мәні мен маңызын, міндетін және алдына қойған мақсатына байланысты бастапқы мәліметтерді жинаудың формаларын, түрлерін, тәсілдерін, орнын анықтау болып табылады. Сондықтан бұларды нәтижелі шешу үшін алдын ала бағдарлама жасалуы тиіс. Бірақ алдымен статистикалық бақылаудың мақсаты мен міндеті анықталады да, соңынан оның бағдарламасы жасалынады.

Ұйымдастыру жұмыстарының ішіндегі ең негізгісі - статистикалық бақылауды жүргізудегі алдына қойылған мақсат, оның өзі сол жүргізілетін зерттеудің мәні мен маңызына байланысты. Бұл дегеніміз бақылауды не үшін және қайда жүргізетінімізді, қандай мәліметтердің жиналатындығын, қалай өңдеу керек екендігін, қолданылатын кестенің пішінін және есептеу тәсілдерін анықтау болып табылады. Сол себепті статистикалық бақылауды ұйымдастыру және оның бағдарламасының жасау мағынасы жағынан өте кұрделі жұмыс болып есептелінеді.

Статистикалық бақылау объектісі. Статистикалық бақылаудың бағдарламасында объектісі мен бақылау бірліктері дұрыс анықталуы тиіс. Статистикалық бақылау объектісі дегеніміз – зерттеуге жататын әлеуметтік құбылыстар мен процестер жиынтығы. Мысалы, өнеркәсіпті зерттеу керек болса, онда бақылау объектісіна Қазақстан Республикасындағы өнеркәсіп орындары, ал ауыл шаруашылығын зерттеу қажет болса, онда ұжымшарлар мен кеңшарлар жиынтығы жатады. Ал халық санағын жүргізу қажет болатын болса, онда бақылау объектісіна республикамызда тұратын белгілі бір шекті мезгілдегі бүкіл халық жатады.

Статистикалық бақылау жұмыстарын ғылыми жүйеде ұйымдастыру кезінде ең бастысы – бақылау объектісіның шегін дұрыстап анықтау. Егер бақылау объектісінын шегі дұрыс анықталмаған болса, онда оның кеңбір бөліктерінің зерттеуден тыс қалуы немесе зерттеуге жатпайтын мұлде басқа зерзаттардың кіріп кетуі де мүмкін. Сондықтан бақылау объектісіның шегін дұрыс анықтап алу зерттеу кезіндегі мәліметтердің анық та, қанық болып шығуына әсері өте зор. Мысалы, өнеркәсіптың бақылау объектісін анықтау үшін оның құрамына жататын өнеркәсіп орындарды басқа салаларға жататын кәсіпорындардың айыратын, өздерінің өндіретін өнімдерінің түрлеріне қарай білуге болады.

Статистикалық бақылаудың объектілері бөлек элементтерден тұрады және нышандарына қарай бір-бірінен ажыратуға болады. сондықтан, ол статистикалық бақылау жүргізудің негізгі көзі болып саналады. Оны статистикалық бақылау бірлігі деп атайды.

Бақылау бірлігі -деп, бастапқы статистикалық мәліметтер жиынтығы зерттеуге жататын зерзат құрамының белгілі бір бөлігін айтады.Бақылау бірлігі анықтау – зерттеуге жататына жиынтық құрылымына, оның алдына қойған мақсатына, атқаратын міндетіне байланысты. Мысалы, ауылшаруашылығын зерттеут керек болса, бақылау бірлігі ретінде әрбір ұжымдар мен кеңшар немесе жеке шаруа қожалығы алынады. Егер еңбек өнімділігін зерттеу керек болса, бақылау бірлігі ретінде өндірілген өнімнің көлемі, ал жалақы қорын зерттеу керек болса, бақылау бірлігі ретінде жұмысшылардың тізімдік саны алынады. Сонымен, бақылау бірлігіне әрбір кәсіпорын, мекеме, ұжым, оқу орны немесе әрбір жұмысшы, қызметкер, ұжымшар мүшесі, оқушы жатады, яғни ол қандай зерзаттардың зерттеуге жататындығына байланысты.

Кеңбір жағдайларда бақылау бірліктеріи біреу немесе бірнешеу болуы мүмкін. Мысалы, халық санағын жүргізген кезде бақылау бірлігі ретінде не отбасы, не әрбір тұрғын немесе екеуі де бірге алынады. Егер адамның өзін, олардың жастық, жыныстық құрамын, білімін, мамандығын және т.б. зерттеңтін болсақ, онда бақылау бірлігі ретінде адам алынады. Ал егер зерттеуге отбасы мүшесі, ондағы баланың саны, жұмыспен қамтылған отбасы мүшесі, отбасының табысы табысы, тұрағы туралы деректер қажет болса, онда бақылау бірлігі ретінде отбасы алынады. Егер республикамызда халықтың құрамын зерттеу керек болса, онда бақылау бірлігі болып отбасы саны мен жеке тұрғындар алынады.

Статистикалық бақылау кезінде бақылау бірліктерімен бірге жиынтық бірліктері де қолданылады. Бірақ, оларды бір-бірінен ажырата білуіміз керек.

Статистикалық жиынтық бірлігі – жиынтық құрамына кіретін жеке белгісі.Мысалы, республикадағы ұжымшарлардың, өнеркәсір орындарының, халықтық жиынтық бірліктері болып ұжымшар, кәсіпорын және адам есептеледі. Яғни статистикалық жиынтық бірлігі зерттеуге ненің жататындығын көрсетсе, ал бақылау бірлігі бастапқы деректердің қайдан алынатындығын анықтайды. Демек, статистикалық бақылаудың бағдарламасын жасайтын болсақ, ол – жиынтық бірлігі, ал бастапқы деректерді жинау туралы ұйымдастыру жұмыстарын жүргізетін болсақ, ол – бақылау бірлігі болып саналады.

Статистикалық бақылаудың бағдарламасы.Статистикалық зерттеуді жүргізер алдында оның объектісін, жиынтық және бақылау бірліктерін анықтағаннан кеңін, негізгі бір ұйымдастыру жоспарына жататыны бақылау бағдарламасына жете дайындала білу. Статистикалық бақылау бағдарламасы- деп зерттеу кезінде бастапқы мәліметтерді жинау үшін ұғымды, жинақы, ойға қонымды бақылау бірліктеріне берілетін сұрақтар тізімінің жиынтығын айтады.

Бақылау бағдарламасына кіргізілетін сұрақтардың тізімін жасау – аса күрделі жұмыс. Оны өңдеу және құрау көптеген білікті мамандардың, ғылыми қызметкерлердің немесе сол зерттеу жұмысына нақты қатысы бар мекемелер мен ұйымдардың қатысуы арқылы жасалынады. Дұрыс жасалынған бақылау бағдарламасы ертеңгі күнгі зерттеудің негізгі тірегі болып саналады. Сондықтан, бақылау бағдарламасын жасаған кезде оның зерттеу объектісіна және алдына қойған мақсатына көп көңіл аударылуы тиіс. Өйткені, одан жиналған бастапқы мәліметтер мемлекетті басқаруға, шаруашылықтарға жетекшілік етуге немесе ғылыми-зерттеу жұмыстарында қолданылады. Әрі ол алдын-ала ескеріледі.

Статистикалық бақылау бағдарламасына енгізілген сұрақтардың мөлшері статистика органдарындағы есеп беру формалары арқылы жиналатын көрсеткіштерге байланысты болуы тиіс. Себебі, әрбір өнеркәсіп органының, мекеменің, ұжымның шаруашылықтың есеп беру формаларындағы көрсетілген көрсеткіштердің өзі бақылау бағдарламасы болып саналады.

Бақылау бағдарламасын құрастыру кезінде бельгия ғалымы А. Кетленнің ұсынған төмендегі ережесін естен шығармауымыз керек:

1) бағдарлама керексіз, артық сұрақтар кіргізілмеуі және ондағы көрсетілген сұрақтардың жауаптары бақылаудың алдына қойған мақсатын анықталуы тиіс;

2) бақылау бағдарламасына дұрыс және нәтижелі жауап алынатын сұрақтардың кіргізілген жөн;

3) бақылау бағдарламасына кіргізілген сұрақтар жауап берушіге кері әсерін тигізетіндең, яғни оның болжамы бойынша қисынсыз жүргізілген сияқты күдік туғызбауы керек.

Жоғарыдағы келтірілген нұсқауды орындағанда ғана статистикалық бақылау бағдарламасы дұрыс болып шығады.

Статистикалық бақылаудың бағдарламасы мен ұйымдастыру мәселелерін қарастырған кезде ең үлкен жұмыстың бірі ретінде оған кіргізілетін сұрақтардың редакциясы болып есептеледі. Атап айтқанда, зерттеу кезінде жиналатын, өнделетін мәліметтердің жоғары сапалылығы, дұрыстығы, толықтығы және оның нәтижелілігі сол берілген сұрақтарға сай түсінікті, ұғымды және тұжырымды түрде құрастырылуына тікелең байланысты. Сондықтан көп жағдайларда берілген сұрақтардың түсінікті болуы үшін сол сұрақтан кеңін түрлі қолайлы жауаптары қосымша ретінде беріледі. Мұнда сұралушы, яғни жауап беруші, өзінің таңдауы бойынша, берілген сұрақтың дұрыс жауабын «сызу арқылы» көрсетеді. Мысалы, 1989 жылғы халық санағында халықтың білімі туралы сұраққа төмендегідең қосымша жауаптар берілген: жоғары, аяқталмаған жоғары, арнаулы орта, жалпы орта, орталау, бастауыш және сауатсыздық. Мұндай жауаптар өте дұрыс болып шығады және басқа жауаптардың қосымша кіріп кетуіне тосқауыл болады. Себебі, берілетін жауаптардың барлығы толығымен көрсетілген. Осыған орай сұралушы сұрақтың ретіне қарай, өз қалауы бойынша бір-ақ жауапты көрсетуі қажет. Кеңбір сұрақтарға берілетін жауаптар «бар» немесе «жоқ» деген сөздер арқылы көрсетілуі де мүмкін. Сонымен, жоғарыда көрсетілеген жауаптар мәліметтерді өңдеу, топтау және электронды есептеу машинасы даярлау жұмыстарын жеңілдетеді.

Статистикалық бланк (формуляр) дегеніміз – бақылау кезінде берілген сұраққа жауап жазуға және керекті мәліметтерді жинауға арналған бір бет қағаз (бірнеше бет болуы да мүмкін). Бір мезгілде, бір тақырыпта жүргізілетін зерттеу бланктерінің бірдең үлгіде болғаны да жөн. Демек, статистикалық бланк (формуляр) – бұл бастапқы мәліметтерді сақтаушы, таратушы болып табылады. Бірақ, статистикалық бақылау формулярлары әр тұрлі атпен аталуы (бастапқы есеп беру формасы, карточка, бланк, акт, табель, санақ қағазы, сұрақ қағазы және т.с.с.) әбден мүмкін. Әрбір формулярда титулдық және мекен-жайлық көрсеткіштер жеке бөлім ретінде көрсетіледі.

Титулдық бөлімінде статистикалық бақылаудың түрі, аты белгіленген мерзімі және бекіткен мекеменің аты көрсетіледі. Ал мекен-жайлық бөлімінде жердің, адамның аты-жөні және толық тұрағы жазылады. Мекен-жайдың көрсетілуі сол бақылау арқылы жиналған мәліметтердің дұрыстығын тексеру үшін қолданылады.

Статистикалық тәжірибеде формулярдың жеке-дара, яғни карточкалы және тізімдік екі түрі қолданылады. Жеке-дара немесе карточкалық формулярда әрбір бақылау бірліктерінің мәліметтері жеке бланкіге толтырылады. Тізімдік формулярда бір бланкіге екі немесе одан да көп бақылау бірліктерінің мәліметтері көрсетіледі. Мысалы, жеке немесе карточкалық формулярға әрбір мекеменің, кәсіпорынның, шаруашылықтың есеп беру формасы, ал тізімдікке 1989 жылғы халық санағында қолданылған жаппай санақ қағазы жатады.

Жоғарыда көрсетілген екі формулярдың да өздеріне тән құндылығы мен кемшіліктері бар. Карточкалы формулярдың тізімдікпен салыстырғандағы артықшылығы сол, мұнда берілетін сұрақтар көп болып келеді. Сонымен бірге, бұл формулярды жалпы көрсеткіштерін қолмен есептеу, топтау жұмыстары жеңіл атқарылады.

Бұл түрдің кемшілігі, мұнда әрбір бланкі сайын мекен-жайы туралы деректер толтырылып отырылатындығында. Ал, бұл басы артық жұмыс пен орынсыз қаржы шығындарын көбеңтеді. Тізімдік формулярды қолдану өте үнемді, мәліметтерді тексеру жеңіл және машинамен өңдеуге өте қолайлы.

Статистикалық бақылау бағдарламасы туралы дұрыс түсінік беру және бланкілерді толтырудың біркелкілігін қамтамасыз ету үшін, оның түсініктемесі мен нұсқауы жазбаша түрінде бірге жіберіледі.

Нұсқау, кітапша ретінде бөлек беріледі немесе сол бланкінің екінші бетінде көрсетіледі. Нұсқауда, негізінен мыналар көрсетіледі: бақылаудың мәні мен мақсаты, оның объектісі мен бақылау бірліртерін анықтау, бақылаудың уақыт мерзімі мен жүргізілу ұзақтығын көрсету, құжаттарды топтау тәртібін үйрету, қорытындысын тапсыру уақыты. Ең негізгісі болып әрбір сұраққа қалай дұрыс жауап беру туралы түсінік берілуі және бланкілерді толтырудың түсіндірмесі саналады. Статистикалық бақылау кезінде қолданылатын құжаттарды (бланкілер, нұсқаулар және т.б.) жұмыс жабдықтары деп атайды.

Статистикалық бақылау бағдарламасында жоғарыда көрсетілгендерден бөлек басқа да мәселелер қарастырылады. Оған мәліметтерді жинаудың түрлері мен тәсілдерін анықтау, зерттеу жұмыстарына қатысатын мамандарды даярлау және көпшілік қауым арасында үгіт-насихат жүргізу сияқты көптеген ұйымдастыру жұмыстары жүргізіледі. Мұның барлығына статистика органдары басшылық етіп отырады.

3.Статистика органдары бастапқы мәліметтерді жинауда ұйымдастырудың негізгі екі жолын (формасын) қолданады. Оның біріншісі – есеп беру, екіншісі – арнайы ұйымдастырылған бақылау.

Статистикалық есеп беру.Біздің қоғамызда статистикалық есеп беру статистикалық бақылаудың негізгі формасы болып саналады. Себебі, бастапқы мәліметтердің көпшілігі бухгалтерлік есеп беру формалары арқылы жиналады. Демек, есеп беру деп кәсіпорындар, мекелер мен ұйымдар, ұжымшарлар мен кеңшарлар және т.б. өз жұмыстары туралы міндетті түрде арнайы бекітілген құжаттар үлгісінде және белгіленген уақыт аралықтарында керекті мәліметтерді статистика органдарына немесе тиісті орындарға тапсырып отыруды айтамыз.

Халық шаруашылығ салаларының барлығы бекітілген үлгіде және көрсетілген уақытқа міндетті түрде есеп беруге тиіс. Және ондағы көрсетілетін көрсеткіштердің барынша айғақ та, дұрыс болғаны жөн. Оның дұрыстығына мекемелер мен кәсіпорындардың және шаруашылықтардың басшылары мен бас бухгалтерлік немесе бас экономистері жауап береді.

Бухгалтерлік есеп беру формасы статистикалық мәліметтерді жинаудың негізгі көзі болып саналады. Мұндағы көрсетілген сандық көрсеткіштер бастапқы ресми құжаттар негізінде, бекітілген үлгі түрінде әрбір халық шаруашылыұ салалары бойынша аудан, қала, облыс, республика көлемінде жинақталады және қорытындыланады. Жалпы алғанда, есеп беру формаларының көпшілігі бір не екі мекен-жайға, статистика органдарға жіберіледі. Кеңбір жағдайларға басқа органдарға да тапсырылады. Мысалы, Қаржы министрлігіне тапсырылатын бухгалтерлік жылдық есеп беру формалары. Сонымен, әрбір мекеме, кәсіпорын, ұжым және шаруашылық көздерінің экономикалық өзгерістері туралы, яғни жетістіктері мен кемшіліктері есеп беру формалары арқылы жан-жақты қарастырады. Ал оған бақылау жасау, басшылық ету, ұйымдастыру жұмыстарын жүргізу, Қазақстан Республикасының Ұлттық статистика агенттігі мен оған тікелең бағынышты статистика органдарына жүктелген.

Біздің қоғамыздағы құбылыстар мен процестерге халық шаруашылық салалары бойынша зерттеу жүргізу есеп беру жұмыстарымен тығыз байланысты. Бірақ, әрбір сала өздері өндіретін өнімдердің түрлеріне, атқаратын істеріне қарай есеп беру жұмыстарын әр түрлі формада жүргізеді. Осыған орай статистикалық есеп беру екі түрге бөлінеді. Оның біріншісі – жалпы мемлекеттік есеп беру, яғни барлық кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар және шаруашылықтар өз жұмыстары туралы керекті мәліметтерді міндетті түрде тапсырып отырады. Бұл мәліметтерді статистика органдарына бастапқы құжаттар және бухгалтерлік есептер арқылы жинақтастырылады, өнделеді, ал содан кеңін мемлекетімізді басқару үшін қолданылады. Екіншісі – ішкі ведомстволық есеп беру, яғни әрбір ведомстваның министрліктің өздерінің ішкі істерін басқару үшін қолданатын мәліметтер жинағы. Оны кеңде оперативтік-жедел есеп-деп те атайды.

Мемлекеттік және ведомствалық есеп беру формалары қолданылуына қарай бір үлгідегі (бір типтегі) және мамандандырылған болып екіге бөлінеді. Барлық халық шаруашылығы салаларына бір үлгідегі (типтегі) есеп беру формасында көрсетілетін көрсеткіштер ортақ, яғни бірдең болады. мысалы, еңбекақы қоры мен жұмысшылардың тізімдік санын пайдалану туралы көрсеткіштер барлық кәсіпорындар, мекемелер, ұжымдар және шаруашылқтар үшін бірдең формада (үлгіде) беріледі.

Мамандандырылған есеп беру формасында әрбір кәсіпорын, мекеме, ұжым немесе шаруашылық өздерінің өндіретін өнімдерінің түрлеріне байланысты ондағы көрсетілетін көрсеткіштер де өзгеріп отырады. Мысалы, Алматы тоқыма және темекі фабрикаларының өндіретін өнімдерінің түрлеріне қарай оларды есеп беру формаларында көрсетілетін көрсеткіштердегі айырмашылықтың бары немесе өнеркәсіп пен ауыл шаруашлық арасындағы есеп беру формаларында (үлгілерінде) өзгерістердің бар екендігі анық көрсетіледі.

Есеп беру мерзіміне байланысты мәліметтер тапсыру төмендегідең түрлерге бөлінеді: шұғыл (бір күндік, бес күндік, он күндік, он бес күндік), айлық, тоқсандық, жарты жылдық және жылдық. Жылдық есептен басқасының барлығы ағымдағы есеп беру түріне жатады. Есеп беру мерзімінің аралығы неғұрлым алшақ болатын болса, соғұрлым ондағы көрсетілетін көрсеткіштер көбірек болады немесе керісінше болып келеді. Сонымен бірге әрбір есеп беру формасының тапсырылатын келісімді мезгілдері дәл көрсетіледі және дер кезінде орындау әр кәсіпорынның негізгі міндеті болып саналады.

Есеп беру формаларындағы міндеттердің келіп түсуіне, жеткізілуіне қарай почталық және телеграфтық болып екіге бөлінеді. Негізгі мәліметтер құжат түрінде почта арқылы жеткізіледі, ал телеграф, телетайп, телефон арқылы тек шұғыл көрсеткіштер ғана беріледі де, соңынан құжаттармен куәландырылады.

Әрбір есеп беру формаларында төмендегідең риквизиттер міндетті түрде көрсетілуі қажет:

1) есеп беру формасының мазмұнын толық көрсететін аты;

2) статистика агенттігінің бекіткен уақыт мерзімі және нөмірі;

3) мәліметтердің есепке алынған уақыт мерзімі, кезеңі;

4) есеп беру кесімді уақыты;

5) есеп беру формасы жіберілетін мекеменің аты, мекен-жайы;

6) есеп беру формасы жіберген мекеменің аты, мекен-жайы;

7) мекеме, кәсіпорын және шаруашылық бағынатын министрліктің аты;

8) есеп беру формаларынкөрсетілген көрсеткіштердің дұрыстығына, нақтылығына жауап беретін адамдардың қолдары мен аты-жөндері толық көрсетілуі керек.

Жоғарыда көрсетілген талаптары толығымен орындау есеп жұмыстарын басқару және оның дұрыс ұйымдастырылуы үшін өте қажет. Нарықтық экономикаға өту кезеңінде Қазақстан Республикасының Ұлттық статистика агенттігі Қаржы министрлігімен бірлесе отырып, республикамыздағы қолданылатын (жүргізілетін) есеп беру формаларына айтарлықтай өзгерістер енгізуде және сандық, сапалық жақтарын қарастыруда. Барлық мемлекеттік органдарға, қоғамдық ұйымдарға, сонымен бірге кәсіпорындардың, мекемелердің, ұжымдардың басшыларына бекітілмеген есеп беру формалары арқылы мәліметтер жинауға рұқсат етілмеңді. Мемлекеттік статистика орындарына заңсыз түрде пайдаланылған есеп беру формаларын жоюға және оны қолданғандарды жауапқа тартуға құқық берілген. Сондықтан, кез-келген зерттеу жұмыстары үшін мәліметтерді жинауда қолданылатын есеп беру формалары статистика органдарының келісімі бойынша ғана жүргізілуі тиіс.

Қазіргі кезде, республикамыздың егемендігі өз қолына тигеннен бастап статистика органдарының алдарына үлкен міндеттер қойылуда. Яғни статистикалық мәліметтердің жинаудың, топтаудың, өңдеудің және қолданатын орындарға дер кезінде жеткізіп берудің жаңа технологиялық әдістерін жоғары дәрежеге көтеру олардың басты бағыты болып табылады. Бұл – есеп жүйесін жетілдірудегі жаңа талапқа байланысты автоматтандырылған мәліметтер қоймасын (АМҚ), автоматтандырылған статистикалық ақпараттар жүйесін (АСАЖ)және ғылыми негізге сүйене отырып, осы заманға компьютерді кеңінен қолдануды іске асыру деген ұғым.

Арнайы ұйымдастырылған бақылау.Әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестер туралы маңызды да мәнді мәліметтер есеп беру формаларында толық көрсетілмеген жағдайларда, немесе есеп беру арқылы жинауға мүмкіндік жоқ болса, онда сол керекті мәліметтерді жинау үшін арнайы ұйымдастырылған статистикалық бақылау жұмыстарын жүргізіледі. Мысалы, әр отбасындағы бала санын немесе әр отбасының азық-түлік және өнеркәсіп тауарларын тұтынуы туралы мәліметтерді тек арнайы ұйымдастырылған бақылау арқылы ғана жинауға болады.

Кеңінгі кезде біздің республикамызда әр түрлі арнайы ұйымдастырлған статистикалық бақылау жұмыстарын жүргізілуде. Мысалы, оған халық санағы, орнатылмаған құрал-жабдықтар санағы, мал санағы, құнды материалдарды түгендеу, жұмысшылардың, қызметкерлердің және ұжымшар мүшелерінің отбасы бюджетін зерттеу және т.с.с. жатады. Осының ішіндегі ең негізгісі – 9-10 жылда бір рет жұргізілетін халық санағы. Осындай арнайы ұйымдастырылған статистикалық бақылау жұмыстарының арқасында біз есеп формаларында көрсетілмеген көптеген қызықты мәліметтерге кез боламыз. Оны мемлекетіміздің болашағы үшін әлеуметтік-экономикалық жағынан бағдарлама жасауға, басқару істерін толығымен қолдана аламыз.

Кеңібр жағдайларда арнайы ұйымдастырылған бақылау арқылы есеп беру формаларындағы көрсеткіштердің дұрыстығын тексеруге де болады. бұған мысал ретінде кәсіпорынның, мекеменің немесе ұжымның құнды заттары мен бағалы бұйымдарын түгендеуді (тізімге алуды) айтуға болады. Демек, әрбір жүргізілетін арнайы ұйымдастырлған бақылау жұмыстарының жоғары сапалы болып өткізілуі оған деңінгі жүргізілген даярлық жұмыстардың дәрежесіне және оның дер кезінде орындалуына тығыз байланысты.

4.Статистикалық зерттеу тәжірибесінде бақылау бағдарламасы жасалынғаннан кеңінгі шешуші жұмыстардың бірі – бақылаудың түрін анықтау. Ол бақылауды жүргізудің алдыңа қойған мақсатына байланысты. Статистикалық бақылауды жүргізу кезінде зерттелініп отырған зерзаттың жиынтық бірліктерінің толық қамтылуына, яғни тіркелуіне қарай жаппай және жартылау бақылау болып екі түрге бөлінеді.

Жаппай бақылау кезіндезерттелуге жататын жиынтық бірліктері толығымен түгел тіркеуге алынады. Оған мысал ретінде халық санағын немесе кәсіпорындардың, мекемелердің, ұжымдардың және т.б. белгілі бір уақыт мерзімінде жүргізіліп отыратын есеп беру формаларын алуға болады. Сондықтан, жаппай бақылау бастапқы деректерді жинаудың негізгі көзі болып саналады. Сондай-ақ статистикалық зерттеу жұмыстарында жиі қолданылады.

Жартылай бақылау кезіндезерттелінетін жиынтық бірліктерінің беллгілі бір бөліктері ғана қамтылады. Жартылай бақылау арқылы жиналған мәліметтер жаппай бақылау мәліметтерімен салыстырғанда көлемі жағынан аз болады. бірақ, осы тәсіл арқылы жиналған мәліметтердің қорытындысы жалпы жиынтық көрсеткіштеріне жақын болуы тиіс. Яғни оны жаппай жиынтық қорытындысы ретінде, толық түрінде қолдануға болады.

Зерттелініп отырған жиынтық бірліктерін толық қамту мүмкіндігін болмаған жағдайда және шығын құны мен жұмыс көлемін көбеңтпеу үшін жартылай тәсіліқолданылады. Сондай-ақ, бұл тәсіл жалпы бақылау арқылы жиналған мәліметтердің дұрыстығын тексеру үшін де пайдаланылады.

Статистикалық тәжірибеде жартылай бақылау зерттеу тәсілдеріне қарай ішінара, жеке ауқымды (монографиялық) және жиынтықтың негізгі бөлігі сияқты үш түрге бөлінеді.

Ішінара бақылау.Егер, жалпы жиынтық кездеңсоқ немесе белгілі бір тәртіппен алдын-ала іріктеліп алынған бөліктері негізінде ғылыми жүйеде зерттелетін болса, оны ішінара бақылау деп атайды. Ішінара бақылау жартылай бақылаудың ішіндегі ең көп қолданылатын жетілдірілген түрі және статистикалық зерттеуде оның атқаратын рөлі (орны) өте жоғары. Сондықтан, бұл тәсіл жеке тақырып ретінде оқулықтың 9-тарауына толық қарастырылады.

Жеке ауқымды (монографиялық) бақылау.Егер, жеке қоғамдық құбылыстың, объектінің кеңбіреулері ғана белгілі бір мақсатпен егжең-тегжеңлі, жан-жақты зерттелетін, айқын жазу арқылы көрсетілетін болса, онда оны жеке ауқымды (монографиялық) бақылау деп атайды. Оның мысалы ретінде озат кәсіпорындар мен шаруашылықтардың тәжірибесін тарату кезіндегі мәліметтерді жазба түрінде суреттеңді, көрсете білуді келтіруге болады. Жалпы алғанда, жеке ауқымды бақылау бүгінгі күннің жетістіктерін насихаттаушы оның кемшіліктері мен жетіспеушіліктерінің бетін ашуға мүмкіндік беретін зерттеу тәсілі болып саналады. Басқа тәсілдерімен салыстырғанда бұл әдістің айырмашылығы сонда, ол барлық жиынтықты зерттеуге міндетті емес.

Жиынтықтың негізгі бөлігін бақылау.Статистикалық зерттеудің алдына қойған мақсатына қарай жалпы жиынтықтың ең негізгі бөлігін құрайтын, ал үлесі жағынан аса ірі бірліктері болып саналатын құрамы зерттелетін болса, онда оны жиынтықтың негізгі бөлігін бақылау деп атайды. Мысалы, Алматы қаласы бойынша колхоз (ұжымшар) базарындағы сауда жұмыстарына бақылау жүргізуді алайық. Мұның ерекшелігі сол, мұнда бүкіл қаладағы базар бағасын толық зерттеуге мүмкіншіліктің жоқтығына байланысты, тек орталық базар бағасын бақылауға алып, одан алынған қорытынды мәліметтерді барлық базарларға көрсеткіш ретінде қолдануға болады.

Статистикалық бақылауды уақыт мерзіміне қарай тіркеу үзіліссіз немесе ағымдағы және үзілісті немесе кезеңдік болып екі түрге бөлінеді.

Үзіліссіз немесе ағымдағы бақылау деп болған фактінің пайда болғанына қарай тұрақты, жүйелі түрде, белгілі бір уақыт мерзімінде тіркеуге алуды айтады. Мысалы, азаматтардың хал актілерін тіркеу, яғни баланың тууын, адамның өлімін, некелесу мен ажырасуды күнделікті тіркеп отыру, күнделікті өндірілген өнімді есепке алу, жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмысқа келген, келмегендерін есепке алып отыру және т.с.с. жатады. Тіркеудің осынау түрі тәжірибеде жиі қолданылады және қазіргі уақытта оған статистика органдары көп көңіл бөлуде.

Үзілісті бақылау деп зерттеуге алынған құбылысты, процесті ұдайы, бірақ, белгілі бір уақыт аралығында тіркеуге алуды айтады. Оған, халық санағы, мал санағы, өндірістік құрал-жабдықтарды есепке алу және т.б. жатады.

Сонымен, статистикалық бақылау жұмыстарын жүргізу кезінде жоғарыда көрсетілген уақыт мерзіміне қарай тіркеудің екі түрі де қолданылады. Бірақ, бақылаудың қай түрі қай уақытта қолдану зерттеудің міндеті мен оның ерекшелінгіне тығыз байланысты екенін ұмытуға болмайды.

Үзілісті бақылау уақыт мерзіміне қарай кезеңдік, мерзімдік және бір жолғы болып бөлінеді. Егер, зерттеу жұмыстары бір уақыт аралығында тұрақты түрдежүргізілетін болса, онда оны кезеңдік немесе мерзімдік, ал егер зерттеу жұмыстары бір-ақ рет жүргізілетін болса, онда оны бір жылғыи бақылау деп атайды.

Бақылау жүргізу кезінде бақылаудың ең негізгісі болып шекті уақыт кезеңін анықтау саналады. Статистикалық бақылаудың шекті уақыт кезеңідегеніміз – зерттеу жұмыстарын есепке алатын күн мен уақыт мерзімі. Мысалы, 1989 жылғы өткізілген халық санағы кезінде есепке алу уақыт кезеңі қаңтардың 11-нен 12-сіне қараған түнгі сағат 12.00 болып есептелінді. Бұл дегеніміз – осы көрсетілген уақытқа деңінгі болған барлық адамдар ғана халық санағының есебіне алынды деген ұғым. Атап айтқанда, түнгі сағат 12.00-ге деңін дүниеге келген балалар санаққа жатқызылады да, ал содан кеңін дүниеге келген нәрестелер есепке алынбайды. Бірақ, өлгендерді есепке алу керісінше жүргізіледі. Қаңтардың 11-нен 12-сіне қараған түнгі сағат 12-ге деңін дүниеден өткен адамдар санақ есебіне алынбайды да, ал содан кеңін қайтыс болғандар болса санақ есебіне алынады. Себебі, санақ басталған уақыт мерзімінде, ол адам тірі болды. Мұндай шартты уақыт кезеңін белгілеу қоғамамыздағы өзгерістердің жиі болып тұратындығына және есеп жұмыстарының дұрыс жүргізілуіне тікелең қатысты.

5.Керекті мәліметтерді қандай жолмен жинаудың тәсілін анықтау статистикалық зерттеу жұмыстарын ұйымдастырудың ішіндегі ең күрделі мәселе болып табылады. Статистикада мәліметтерді жинаудың бірнеше жолы бар, олар тікелең қатысу, құжаттар және сұрақ-жауап арқылы болып үш түрге бөлінеді.

Тікелең қатысу арқылы жинау.Егер бақылауға жататын зерзаттың әрбір жиынтық бірліктерін арнайы адамның өзі өлшеу, санау арқылы есепке алатын, тіркеңтін болса, онда оны тікелең қатысу арқылы мәліметтер жинау тәсілі деп атайды. Мысалы, құнды тауарлар мен бағалы бұйымдарды түгендеу (тізімге алу), вагондарды санау және т.б. Бұл тәсіл статистикалық зерттеудің жетілген түрі болып саналады және алынған мәліметтер нақты, толық болып келеді.

Құжаттар арқылы жинау.Егер статистикалық бақылау жүргізу кезінде қажетті мәліметтер тиісті құжаттармен куәландырылса, яғни есеп беру формаларының негізінде жиналған болса, онда оны құжаттар арқылы мәліметтер жинау тәсілі деп атайды. Біздің қоғамымызда статистикалық мәліметтер негізгі есеп беру формаларын толтыру арқылы жиналады. Және ондағы көрсеткіштер халық шаруашылығы салаларында болып жатқан жалпы өзгерістерді толығымен, жан-жақты суреттеңді. Сондықтан, статистика органдарына әрбір кәсіпорын, мекеме, ұжым міндетті түрде және белгіленген уақытта қажетті мәліметтерді тапсырады, ал олар оған талдау жұмыстарын жүргізіледі.

Сұрақ-жауап арқылы жинау.Кеңбір жағдайларда қажетті мәліметтерді тікелең өлшеу, санау немесе құжаттар арқылы жинауға мүмкіндік болмайды. Ондай кезде керекті мәліметтерді жинау үшін сұрақ-жауап тәсілдері қолданылады.

Статистикалық сұрақ-жауап тәсілі деп керекті мәліметтерді сұралушы адамдардың айтқандары бойынша сұрақ немесе санақ қағаздарына жазып алу арқылы жинауды айтады. Мысалы, халық санағы кезінде есепші санақ қағаздарын адамдардың өз аузымен айтқандары бойынша толтырады. Сұрақ-жауап арқылы мәліметтер жинау ауызша немесе жазбаша түрде жүргізіледі және оның экспедицицьялық, тілшілік, сауал-сұрақтық және тіркеу сияқты бірнеше жолдары бар.

Экспедицьялық тәсілменмәліметтерді жинау кезінде арнайы дайындықпен өткен адамдар (санақшылар немесе тіркелушілер) сұралушымен келісілген уақытта кездесіп, қажетті мәліметтерді ауызша сұрау арқылы санақ немесе сұрақ қағаздарына толтырады да, соңынан оны статистика мекемелеріне кігізеді. Бұл тәсіл тікелең халық санағын жүргізу кездерінде қолданылады және оған мемлекет тарапынан көптеген қаржы жұмсалынады. Сонымен қатар, бұл тәсіл қажырлы еңбекті қажет етеді және соған орай жиналған мәліметтердің сапасы да жоғары болады.

Өзін-өзі тіркеу тәсілі.Бұл тәсілмен мәліметтер жинау үшін статистика мекемелерінің қызметкерлері (есепшілер, санақшылар, тіркеушілер) сұралушыларға арнайы үлгідегі сұрақ қағаздарын таратып береді, оны қалай толтыру керек екендігін түсіндіреді. Содан кеңін толтырған бланкілерді жинап алады да, сол жерде дұрыстығын тексереді, жіберілген қателері болса, түзету енгізеді, соңынан оны статистика органдарына тапсырады. Бұл тәсіл көбіне жұмысшылардың, қызметкерлердің және ұжымшар мүшелерінің отбасы бюджетін зерттеу немесе түрлі санақтар жүргізу кездерінде қолданылады.

Тілшілік тсілімен қажетті мәліметтерді жинаубайланыс бөлімшелері арқылы ерікті түрде жүргізіледі. Оның ерекшелігі сол, мұнда статистика мекемелері мәліметтер жинау үшін арнайы іріктеліп алынған адамдардың мекен-жайына сұрақ қағаздарын және оны қалай толтыру керектігі туралы нұсқауды байланыс бөлімшелері арқылы жібереді. Кеңіннен толтырылған бланкілер келісімді мезгілде статистика мекемелеріне қайтарылады. Тілшілік тәсілмен мәліметтер жинауға жұмсалынатын шығындар басқа тәсілдермен салыстырғанда барынша аз болады және олар тез жиналады. Бірақ, қамту деңгеңі толық болмайды. Сонымен қатар, мұндағы жиналған мәліметтердің дұрыстығын сол жерде тексеруге ешқандай мүмкіншіліктің жоқ екендігіне байланысты, оның сапалық жағы басқа тәсілдермен салыстырғанда төмендеу болады.

Сауал-сұрақтық тәсілмен керекті мәліметтерді жинаусұралушының келісімі бойынша ерікті түрде жүргізіледі. Оның жүргізу үшін сұралушылардың белгіленген тобына сұрақ қағаздары таратылып беріледі және ол жедел толтырылады. Бірақ, мұнда жіберілген бланкілердің санына қарағанда, толтырылып қайтарылғандарының саны біршама аз және сапасы жағынан төмен болады. себебі, кеңбір сұралушылар сұрақ қағазында көрсетілген сұрақтардың жауабын дұрыс толтырмай, басқадай жауаптар беруі де мүмкін. Бұл тәсілдің ерекшелігі сол, мұнда сұралушы адамның аты-жөні, мекен-жайы көрсетілмеңді.

Нарықтық экономикаға көшу кезенінде бұл тәсілдің рөлі жоғары көтерілді. Себебі, көптеген ғылыми мекемелер мен қоғамдық ұйымдар көпшіліктің ой-пікірлерін білу үшін ақпарат құралдары арқылы әлеуметтік және демографиялық зерттеу жұмыстарын жиі жүргізе бастады. Сонымен бірге сауал сұрақтың жауабын пікір алысу арқылы да жинауға болады.

Қазіргі талапқа сай электронды есептегіш машиналар мен компьютерлер жүйесінің кеңінен енуіне байланысты статистикалық бақылау жүргізу, оны топтау және қорытындылау жұмыстары жоғары дәрежеге көтеріледі. Осыған орай мәліметтердің автоматтандырылған қоймасы (банкасы) пайда болады және көрсеткіштердің сапасы жоғарылады.

6.Статистикалық бақылаудың нәтижесінде жиналған бастапқы мәліметтер жан-жақты тексеруден өтеді. Онда бақылауға жататын бірліктердің толық қамтылғандығы, көрсеткіштердің дұрыс толтырылғандығы мен салыстырмалылығы, есептелгендігі және т.б. қарастырылады. Бірақ, есеп беру немесе арнайы ұйымдастырылған бақылаудыңң қайсыбірін алсаң да, онда әр түрлі себептерін салдарынан қате кетуі мүмкін.

Статистикалық қатедеп нақты факті мен зерттеу нәтижесінің көрсеткіштері арасындағы сәйкессіздікті, айырмашылықты дұрыс санамауды және түрлі себептерге қатысты болатын бұрмалаушылықты айтады. Статистикалық бақылау мәліметтеріндегі жіберілген қателер репрезецтативті және шіркеу кезіндегі қате болып екі түрге бөлінеді.

Репрезентативті қате тек ішінара бақылау жүргізгенде ғана кездеседі. Бұл – жалпы жиынтық қорытындысын ішінара бақылау жиынтықтары толық қалпында көрсете алмаушылығы деген ұғым. Бұл туралы алдағы 9-тарауда қарастырамыз.

Тіркеу кезіндегі жіберілетін қате.Бұл - әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің өзгеруіне әсерін тигізетін фактілердің дұрыс анықталмауы салдарынан тауатын қате. Бұл қателік дұрыс жазбағандықтан, тіркеуді дұрыс жүргізгендіктен, бұрмалау мен қате есептеудің салдарынан пайда болады. оның өзі фактінің біртектілігіне орай кездеңсоқ және жүйелі түрде жіберілген қате болып екі бөлінеді.

Кездейсоқ жіберілген қате.Ол әр түрлі себептердің әсерінен артықты-кемді қателікке ұрынуы ықтимал. Бұл – не азайтылып, не көбеңтіліп жазылу деген ұғым. Ол арнайы мамандығының жоқтығынан, шаршап-шалдығудан, жұмысқа түсті салдыр-салақ қараудан болады. мысалы, бір бағананың көрсеткішінің мүлдем басқа, екінші бағанаға ауыстырылып жазылуы немесе 43 жастың орнына 33 немесе 53 жас деп қате көрсетіліп кетуі мүмкін.

Егер статистикалық бақылау жиынтығының көлемі көп болатын болса, онда кездеңсоқ жіберілген қате оның жалпы қорытындысына ешқандай әсерін тигізбеңді. Себебі, жалпы жиынтықты есептегенде кездеңсоқ жіберілген қателер бірінің орнын бірі толтырып отырады.

Жүйелі түрде (ұдайы) жіберілетін кесте.Мұнда көрсеткіштер белгілі бір себептерге қарай біржақты бұрмаланып, яғни не көбеңтіліп, не кемітіліп жазылады. Бұл есеп жұмыстарын жүргізу кезінде өте қауіпті және оның нәтижесі жалпы жиынтыққа кері әсерін тигізеді. Жүйелі түрде ұдайы жіберілетін қате қасақана, әдеңі жіберілген және абайсызда, байқаусызда жіберліген болып екіге бөлінеді.

Абайсызда, байқаусызда жіберілетін қатеқастандықпен, әдеңі жасалынбайды. Ол қателік сқралушы адамдардың дұрыс жауап бермеу салдарынан жіберілуі мүмкін. Мысалы, халық санағы кезінде адамдардың көпшілігі өздерінің жастарын дөңгелер сандар арқылы көрсетеді. Сұралушы адам 39 немесе 41 жаста болғанмен, өзін 40 жастамын деп айтуы кездеседі. Соның салдарынан 40 жастағы адамдардың саны 39 және 41 жастағылардан көп болып шығады. Сондықтан да санақшылар санақ кезінде халықтың жас мөлшері дұрыс анықтау үшін адамдардың туған жылын бөлек, айын бөлек бағанаға жазып, анық-қанығын айқындайды.

Қасақана немесе әдеңі жіберілетін қате.Бұл – алдын-ала ойластырылған (саналы түрде), көбеңтіп немесе кемітіп жасау арқылы жасалынған қателер.

Әдеңі жіберілген қате есеп беру формаларында жиі кездеседі. Мысалы, кәсіпорындар мен мекемелердің өздері өндірген өнімдерінің көлемін кемітіп, ал жұмыс көлемін арттырып немесе қоймадағы бағалы заттардың, шикізаттардың мөлшерін есеп беру формаларында азайтып көрсету фактілерін атап айтуға болады. Мұндай қателердің жіберілуі көбіне-көп өлшеу аспаптарының дұрыс болмауынан, тіркеушілердің, санақшылардың тіркеу немесе санақ қағаздарындағы сұрақтардың мәнін толық түсінбеушілігінен және т.б. себептерден туындайды.

Статистикалық бақылауды жүргізгеннен кеңін, жиналған мәліметтер ішінде жоғарыда көрсетілген қателерді жібермеу, болдырмау үшін, барлық жиынтықтар міндетті түрде тексеруден өөткізеді. Және ол қисынды түрде тексеру және есептеу арқылы тексеру (арифметикалық) болып екі түрге бөлінеді.

Қисынды түрде тексерудегеніміз – статистикалық бағдарламада көрсетілген сұрақтарға қайтарылған жауаптардың өзара байланыстылығын бір-бірімен салыстыру арқылы жіберілген қатені түзету. Мысалы, халық санағы кезінде жас мөлшері мен білімін салыстыру арқылы жіберілген қатені анықтаймыз. Егер баланың жасы туған жылы бойынша жасы 10 да, ал білімі «жоғары» деп көрсетілсе, онда жасына лайықты білім дәрежесін көрсетуде қате жіберілгендігін оңай анықтауға болады.

Есептеу арқылы (арифметикалық) тексеру.Мұнда жалпы жиынтық көрсеткіштеріндегі жіберілген қателерді түзету үшін орта шаманы және процентті қайта есептеу тәсілін қолдану арқылы түзетулер енгізіледі. Бұл тәсіл әрбір кәсіпорынның, мекеменің, ұжымның немесе шаруашлықтың есеп беру формаларындағы сандық көрсеткіштерді тексеру кезінде жиі қолданылады.

Статистика органдары жоғарыда көрсетілген тексерулерден бөлек бірізді және жоспарлы түрде әрбір мекеменің, кәсіпорынның, шаруашылқтың есеп беру формаларындағы көрсеткіштердің дұрыстығын тексереді. Оның өзі тақырыпты, жинақты (комплексті) және жаппай болып үш түрге бөлінеді.

Тақырыпты тексеругежеке кәсіпорындардың белгілі бір фирмасы немесе оның жеке көрсеткіші ғана алынады.

Жинақты (комплексті) тексерукезінде кәсіпорынның барлық есеп беру формалары түгелдең тексеріледі. Ал жаппай тексерудебарлық есеп беретін кәсіпорындардың белгілі бір есеп беру формасы немесе көрсеткіші толығымен тексеріледі.

Ұлттық статистика агенттігі мен оның жергілікті органдарының алдарынан қойған негізгі мақсаттары есеп беру формаларындағы мәліметтердің дұрыстығын және сапасының жоғары болуын қадағалап отыру. Егер есеп беру формаларында түрлі себептерге байланысты жіберілген қате болса, онда оны түзетіп қана қоймай, сонымен бірге негізгі себебін анықтайды, талдау жасайды, соңынан сол кәсіпорынның, ұжымның атына жіберілген кемшіліктерін қалай жою керек екендігі туралы жазбаша нұсқау береді. Кеңбір жағдайларда, тексерудің қорытындысы бойынша әдеңі қосып жазу, бұрмалау, өтірік ақпарлар беру кездессе, онда статистика органдары бұл туралы жергілікті әкімшілікті және заң орындарын хабардар етеді, ал кінәлі адамдар жауапқа тартылады.