Түйін

 

1 Тақырып.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ,

САЯСИ ЭКОНОМИЯ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКСТІҢ

ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТАРЫ

1.1. Экономиканың негізгі элементтері және түсініктері, шығындар, өндірістік мүмкіншіліктер

1.2. Экономикалық заңдардың объективтік сипаты

1.3. Экономикалық теорияның функциясы

Түйін

Қайталауға арналған сұрақтар

Тестілер

1.1. Экономика. Экономиканың негізгі элементтері

Экономика ғылымының негізгі зерттеу аясы экономика, адамдардың ерекше өмір сүретін орыны. Бұл саланың ерекшелігін, оның мазмұнын, элементін экономикалық ғылым анықтайды, зерттейді. Экономика-лық теория – оның негізгі бөлігі. Экономика жөніндегі алғашқы ғылыми мәліметтер ерте дәуірдегі Вавилон, Египет, Индия, Қытай, Грек ойшылдарының еңбектерінде кездеседі.

Байлыққа ие болу және тұтынымды қанағаттандыру жайлы ойлануды Аристотель (384-322) экономика және хрематисс­ти­каға бөлді. Экономиканың біздің ғ.д. негізгі мақсаты – тұтыну құнын алу, өмір сүруге керекті үй шаруашылығы, өнер, сауда арқы­лы баю болды. Байлық және ақшаны иемденуде алға қойған мақсатқа жетудің шегі жоқ. Егер экономика табиғи себептер­мен қам­тамасыз етілсе, хремасстика табиғат заңдарымен үйлеспей тұрғандайәсер қалдырды.

«Хремасстика» термині – сауда капитализмімен ұқсас түсінік. Экономика терминін экономикалық ғылымға ең алғаш әкелген Ксенофонт өзінің кітабын «Экономия» деп атады. Бұл еңбегінде сол заманғы құл иеленушінің үй шаруашылығын басқару жөніндегі нұсқаулары жазылған. Ерте дәуірде көпшілік елдерде кең тараған ғылымның аты, грек тіліндегі шаруашылық және басқару сөзінен алынып, француз экономисі Антуан Маккретьен оны (1575-1622жж) «Саяси экономия» деген еңбегі арқылы бекітті. Сонымен, XVII ғасырдан қазіргі кезге дейін «саяси экономия» деген ғылым қалыптасты.

А. Макретьен хандар мен жеке билеушілерге мемлекеттік мүлікті қалай басқару керектігі туралы кеңес берді. «Саяси экономия» трактатының аты соған байланысты болуы мүмкін. Осы кезден бастап экономика ғылымының пәні туралы әр түрлі ойлар мен анықтамалар айтыла бастады.

Экономикалық ғылым басқа қоғамдық ғылым сияқты әр түрлі және күрделі қоғамдық шындықтың бір қырын қамтып зерттейді. Осы негізде, белгілі көзқарас арқылы адамдар және индивидиум арасындағы көзқарасты қарастырады. Альфред Маршаллдың басты негізгі түсіндіруі молшылықтың материалдық жағдайын жасау мен пайдалануға негізделген.

Қазіргі жағдайда экономикалық ғылым заңдар, заңдылықтар негізінде экономикалық процестерді түсіндіретін және айқындайтын материалдық игілік жасау және пайдалану үрдісін анықтайтын маңызды әлеуметтік институт.

Экономикалық ғылым - білім жиыны, қоғамда үстемдік ететін шаруашылық идеологиясының негізгі құрамы және экономикалық ойлауды қалыптастырушы. Экономикалық ғылымның негізгі бөлігіне мыналар кіреді: экономикалық теория, шаруашылық логикасының тәжірибесі ретінде экономикадағы табиғи процестерді реттеу, шаруашылық қызметіндегі тәжірибені реттеу, қоғам мен индивидумның қажетін қанағаттандыру.

Экономикалық ғылым пәнін және әдісін зерттеу экономикалық теориямен ұқсас.

Дүниежүзіндегі экономистердің көбі экономикалық теорияны жан-жақты ғылым дейді. Ресурстарды талдау проблемасы мен экономикалық теорияның оқу пәні ретіндегі (экономика және саяси экономика) экономика ғылымынан айырмашылығы: шаруашылық және адамдар тәртібін, әрекеттерді нақты, тұрақты дәлелдермен анықтайды, қашаннан белгілі түсініктер мен категорияларды бастапқы білім негізінде түсіндіреді.

Экономикалық ғылым әр уақытта нақты шындықты зерттеумен байланысты заңдар мен заңдылықтарды ашу, даму үрдісін ұзарту, қоғамның мақсатына жету тәсілдері мен әдістеріне болжам жасайды. Басқалай айтқанда, экономикалық ғылым әр уақытта динамикалы.

Экономикалық теория, саяси экономия, экономика пәндеріне нақтылы анықтама берсек, мынадай жағдайды анықтауға болады:

Біріншіден – экономикалық теория адамдар арасындағы байланысты және олардың өндірістегі тәртібін, тауар айырбастау және қызмет жағдайында шектелген ресурстарды пайдалану тәсілін, материалдық және материалдық емес игілікті өндіру оларды бөлу және тұтынуды реттейді.

Экономикалық теория оқу пәні ретінде негізгі төрт бөлімді біріктіреді.

Экономикалық теория пәнінің анықтамасынан шығатын әр түрлі шаруашылық деңгейлеріндегі экономикалық категориялар мен заңдарды зерттейді.

Микроэкономикада талдаудың негізі ретінде ең кіші шаруашылық бірлігі – үй шаруашылығы, жекелеген фирма, бірлестік т.б. қарастырылады.

1.1 кесте

 

Макроэкономикада елдің экономикасы біртұтас зерттеледі. Макроэкономиканың нысандары болып қоғамның табысы мен байлығы, экономикалық өсудің қарқыны мен факторлары т.б. категориялар қаралады. Макроталдау инфляция мен жұмыссыздықты реттеу, іскерлік белсенділікті ынталандыру, халық шаруашылық проблемаларын шешуге бағытталған.

Мезоэкономика – ұлттық экономиканың белгілі бір ішкі жүйелерінің немесе халық шаруашылығы салаларының ӘӨК, аймақтық экономика т.б. жұмыстары мен заңдарын зерттейді.

Біріншіден, экономикалық теория адамдар арасындағы байланысты және өндірістегі тәртіпті, тауар мен қызметті айырбастау кезіндегі, шектеулі ресурстарды пайдалану тәсілін, материалдық және материалдық емес өнімдерді қоғам мүшелерінің пайдалануын зерттейді.

Екінші: саяси экономияның зерттейтін объектісі - шектеулі ресурстар жағдайында материалдық игілікті өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну кезіндегі адамдар арасындағы қарым-қатынасты қарастырады.

Саяси экономия өзінің пәні ретінде экономикалық заңдарды зерттеуге байланысты экономикалық процестің объективтік негізін және құбылысын, экономикалық процесс пен құбылыстың негізін қарастырады (1.2кесте).

 

1.2 кесте

 

 

 

 

 

Экономикалық теория пәні мен саясиэкономия пәні ұқсас. Дегенмен, экономикалық теория адамдар арасындағы субъективтік жағын қарастырады. Яғни адамдар­дың мінез-құлқын, таптар мен таптардың материалдық, материал­дық емес игіліктермен байланысты қатынастарын қарастырса, ал саяси экономия материалдық игілікті талдаумен шектеледі.

Үшінші: шаруашылықты басқару, жүргізу ережесін сақтауды, сонымен қатар саяси проблемаларды да қарастырады. Мысалы, мемлекет жұмыс­сыздарға төлемақы төлей ме, жұмыс істемейтін аналарға көмектесе ме, конверсиялауға дауыс бере ме және басқалар.

Экономика кәсіпкерлікке қатысты сұрақтарға да жауап береді, неге биржалар көп, ақшаны банкіге салу тиімді ме т.с.с.

Ресурстардың шектеулі болуымен байланысты оларды пайдалану баламалы жағдайда іске асады. Осы жағдайды Самуэльсон 2 тауарды мысалға ала отырып, қарастырған зеңбіректер мен май өндірістерін қарастырайық.

Бірінші вариант: қоғамның барлық ресурсы май өндірісін өндіруге бағытталған, бұл 5 млн. кг майды максимум өндірістің ресурстық-технологиялық жағдайына байланысты өндіруге болады.

Екінші вариант: 15 мың зеңбірек шығаруға бағыт-талған. Бірінші, екінші варианттарды қолдануға болмайды.

Үшінші вариант: қоғам зеңбірек шығару үшін май өндіру көлемін азайтады.

Балама мүмкіндік мағынасы төменде көрсетілген.

 

1.3 кесте

 

Мүмкіндік	Зеңбірек, мың тг.	Май, млн. тн
А
В
С
Д
Е
F

Өндірістік мүмкіншіліктің көлбеуі (нүктелер А, В, С, Д, Е, F) әлде трансформация, бұл экономика толық жұмыс істеген кезде баламалы болады.

Өндірістің техникалық-экономикалық жағдайына қарай ресурстарды бөлу арқылы өндіруге мүмкіндік бар. Ресурстар толық жұмыс істеген кезінде байланыс болады, барлық нүктелер мүмкіндік комбинациясына байланысты, көлбеу трансформацияланады. Кез келген нүкте көлбеуге парето тиімділік жағдайын анықтайды.

Өндірістік мүмкіншілік толық қамтамасыз етілмесе, не өндірістік комбинациясында жұмыссыздық болса, оны 4 нүктесінде деп болжасақ, май мен зеңбірек көлбеуде жатпайды. Бұл жағдай мынаны ескертеді: егер қолда бар қосымша ресурстарды пайдалансақ, онда қару-жарақ және май өнімдерін шығаруды молайтамыз. Өндірістік мүмкіншілік көлбеуі 5 нүкте маңында болса, онда қоғам бір мезгілде зеңбірек және май өндірісін ұлғайта алмайды.

Трансформация көлбеуінің өндірістік айырмашылы-ғын білу, артық экономикадағы трансформациялық көлбеудің жоғарғы деңгейге көтерілуі техникалық жаңалықтар ашуға, қазба байлықтарының жаңа қорын табуға және т.б. мүмкіндік береді. Қоғам әр кезеңде қорлануды таңдайды (қаржылық және нақты секторларды инвестициялау мен тұтыну) (жеке). Қорлануды көбейту (жаңа зауыттар мен фабрикалар үшін күрделі қаржыны көбейту) қоғамның бірнеше жылдан кейін көлбеу трансформация сатысына көтерілуіне мүмкіндік береді.

 

Экономикалық заңды қалай түсіндіруге болады?

Бұл – экономикалық ұғым ретінде қалыптасқан құбылыстардың себеп-салдарлы байланыстары. Экономика­лық зерттеулер кезінде ғалымдарға жекелеген, оқшауланған фактілермен жұмыс істеуге тура келеді. Сол себепті фактілер­ді топтастырып, жинақтап қорыту қажет. Бұл индуктивті әдіс, яғни жеке қорытындыларды логикалық пайымдау әдісімен жүргізіледі.

 

 

1.2. Экономикалық заңдардың объективтік сипаты

Экономикалық заңдарды объективтік түрде әсер етуі адамдардың сана-сезіміне байланысты емес. Экономикалық процестердің ішкі мазмұнын, мәнін анықтау үшін обьективтік заңдарды ашу керек. Олар экономикалық құбылыстар мен процестердің қасиеттері (мән және форма) арасындағы қажетті,тұрақты, ұдайы тәуелділіктерді көрсетуі тиіс және обьективтілігімен байланысты себеп-салдарлы байланыстарды айқындайды.

Экономикалық заңдар адамдардың экономикалық іс- әрекеттері мен қатынастарын білдіреді.

Сонымен, экономикалық заңдар бұл адамдар арасындағы экономикалық қатынастарды бейнелеу формасы. Олар адамдардың қоғамдық іс-әрекеттерінің тәуелді байланыстарын, жүйелі ұғым-атау формасындағы заңдарды қарастырады.

Экономикалық заңдарға әлеуметтік, қоғамдық қатынастар заңдары жатады. Осылайша, олар табиғат заңдарынан ажыратылады. Оның екінші бір айырмашылығы -тарихи шектеулі сипатта болуы, ал табиғи заңдар мәңгілік қатынас ретінде зерттеу әдісіне ғана тәуелді. Өздерінің әрекет ету сипатына қарай экономикалық заңдар ерекше және жанама болып екіге бөлінеді.

Ерекше экономикалық заңдар жеке дәуірлерге, формацияларға тән. Мысалы, құлдық және феодализм дәуіріндегі материалдық игіліктерді бөлу заңы.

Жалпы экономикалық заңдар барлық экономикалық формацияларда әрекет етеді, мысалы, еңбек өнімділігін арттыру заңы, уақытты үнемдеу заңы және басқа да тарихи-әлеуметтік қажеттіліктер.

Абстрактылы ойлау кезінде мән сыртқы қабықтан босайды. Абстрактылы ойлау кезінде логикалық түсінік қалыптасады, аз не көп зерттелген нақты шындық талданып, қорытындыланады. Өмірдің бұл фактісінде таусылмайтын ғылыми зерттеулер жатыр.

Логикалық түсінік қоғамның экономикалық өмір жағдайын талдап бейнелейтін экономикалық категория болып саналады. К. Маркс: «... Категория өмір сүру жағдайының күн-көріс формаларының қоғамда белгілі кейбір жақтарын ғана білдіреді деп жазды».1

Қоғамның экономикалық даму заңын анықтау – экономикалық ғылымның негізгі міндеті. Ф. Энгельстің «Заңдар туралы ғылым, өндірісті басқару және адам қоғамындағы материалдық өмір игілігін айырбастау»2 экономикалық теориясы бұған тура бағынады.

 

1.4 кесте

 

Экономикалық теория

 

 

 

Түйіндес экономикалық ғылымдар.

Функционалдық экономика-лық ғылым.

Салалық экономикалық ғылым.

 

 

Суретте экономикалық теорияның басқа экономикалық ғылыммен байланысы, әрқайсысының өзіне тән пәні, қойған мақсаты көрсетілген. Құрылыс экономика курсын алсақ, осы өндіріс саласына байланысты заңдылықтар мен негізгі ерекше заңдарды зерделейді, не оның өзіндік сипатын, құрылыс саласындағы экономикалық категориялар қызметінің ерекшелігін анықтайды. Негізгі көңіл қоятын жағдай - құрылыстың тиімділігін арттыру экономикалық тұтқалар мен категорияларды, оның кейбір бөліктерін: құрылыс, жоспарлау мен смета жасау, құрылыс өндірісіндегі несие-қаржы тетігі, материалдық-техникалық маркетинг, менеджмент – бір сөзбен айтқанда құрылыстағы күрделі қаржыны жұмсаудың тиімділігін арттыру, ерте жасалған негізгі өндірістік қорларды қайта құру және жаңғыртуды қарастырады.

 

 

1.3. Экономикалық теорияның функциясы

Экономикалық теория басқа экономикалық ғылымдармен өзара байланысы арқылы шектелмейді, қоғамның табиғи кешеніне, сонымен бірге техникалық ғылымдарға да әсер етеді, адамдардың шаруашылық қызметінде оларды пайдаланудың тиімді нәтижесін анықтайды. Бұл экономикалық социологияға қатысты, мәдени экономия, химия ғылымының экономикасы, металлургия салаларының экономикасы т.с.с. экономикалық ғылымның ішкі саласы қолданбалы ғылымдардың барлық салаларымен байланысты. Бұл ғылымдардың техника мен технологиясының интегралдық байланысының дамуына әсер етеді, бұл жағдай келешек инженер кадрларды дайындауға, техникалық шешімді тиімді пайдалануға өте қажетті.

Келесі функциясы прагматикалық және практикалық-болжамалы. Экономикалық әдебиеттерде бұл екі түсінікке бір жағдайда талдау жасау керек. Практиканы алдын-ала жасалған болжамнан бөліп қарастыру қоғам өлшемін жағымсыз жағдайға әкелу мүмкін.

Толық жағдайда негізделмеген және ғылыми бағдарлама жасалмаған оның көп варианттылығын шешуді экономикалық практикада валюнтаризм деп атайды. Бұл вариант қоғам шығынына әкеледі.

Экономикалық теория басқа ғылымдар сияқты танымның әр түрлі формаларын қолданады. Олардың барлығы шаруашылық өмірді зерттеу әдістерінен тұратын ғылыми методологияны құрайды. Ол әдістер жалпы ғылыми және жеке болып бөлінеді.

Жалпы ғылыми әдістер – бұл көне грек философтары негізін салған және кейінгі буын ғалымдары дамытқан диалектикалық материалистік қағидалар. Олар бір-біріне тәуелді, қайшылықты түрде дамытып, ұдайы қозғалыста болады.

Бұл процестерді зерттеу барысында тарихи және логикалық тәсілдер қолданылады.

Тарихи әдіс құбылыстардың пайда болып, дамып және бірінің орнын бірі басқанын тізбекті талдауға жағдай жасайды.

Логикалық (теориялық) тәсіл тарихи құбылыстардың тарихи дәлме-дәл даму жолы емес. Ол зерттеліп отырған құбылыстың мәнін ұғыну мен асбтракциялауды, яғни олардың болмысы мен қасиеттерін жорамал түрде таза зерттеуді көздейді. Осының негізінде бұл құбылыс жайында ғылыми түсінік пайда болады, яғни логикалық түсінік немесе тауар, баға, ақша, акция, бәсеке т.б.сияқты экономикалық категориялар қалыптасады. Зерттеудің осындай әдісін ғылыми абстракция деп атайды.

Ғылыми-техникалық жекелеген әдістерге: байқау, синтездеу мен анализдің көмегімен алынған материалды өңдеу, индукция мен дедукция, заңдар мен категориялар жүйесін құру, оларды тексеру, тәжірибе-сынақтар жүргізу, модельдер құрастыру, олардың математикалық формализациясы және т.б. жатады.

Математикалық модельдер индивидиумды көрсетеді. Альферд Маршаллдың көрсетуінше «Экономикалық ғылым жеке және қоғамдық қызметтің сол бөлігін, негізінен, материалдық игіліктің жасалуын және пайдалануын зерттейді».

Рейман Барр «Экономикалық ғылым – бұл сирек ресурстарды басқаруды, адамдардың тәртіптік формаларын және оны пайдалануды сансыз көп шектелмеген тұтыну қамтамасыз ететіндігін зерделейтін ғылым» деп жазды.

Экономикалық ғылым – бұл білімнің жиыны, қоғамда үстемдік құратын шаруашылық идеологиясының құрамдас базасы және экономикалық ойларды қалыптастырушы.

Қазіргі кезде экономикалық ғылым экономикалық құбылыстар мен процестерді түсіндіріп болжаушы, экономикалық игілікті пайдалану және жасау тенденциясының үрдісінің заңдылығын қарастырушы маңызды әлеуметтік институт.

Эконо­ми­калық теория экономикалық ғылымның құрамдас бөлігі болып саналады. Шаруашылық практикасының тәжірибесін талдайды және экономикадағы табиғи процесті реттеу шаруашылық қызметінің аясы ретінде қоғам мен индивидиумның тұтынуын қажеттіліктерін қанағаттандыру жағдайын зерттейді.

Экономикалық ғылымның және экономикалық пәнінің зерттеу әдістемесіндегі түсінік ұқсас.

Дүниежүзіндегі экономистердің көбі экономикалық теорияны әмбебап теория деп атайды. Оқу пәні ретінде экономикалық теория, (экономика және саясиэкономия) қосалқы қорды қайта тапсыруға байланысты, өндірілетін және өндірілмейтін болып бөлінеді. Сонымен қосалқы қорды толтырудың көлемі мен деңгейінің шектеуі олардың өзара қарым-қатынасымен сипатталады, игілік сирек категория ретінде қарастырылады.

Қолда бар игілік сол кездегі тұтынуды қанағаттандыруға толық көлемде жетпеуі мүмкін, ол әр кезде орын алады. Егер, аз ғана игілікпен тұтынуды толық қамтамасыз етеміз деп елестетсек, онда нақты анық болады, экономикалық субъектілердің бір мезгілде болатын тұтынуы сол қаржымен толық қанағаттандырылса да, молықтырылған тұтыну, негізінен, жетіспеушілік болып қалатыны анық болды. Мынадай салыстырмалы тұтынудың шектеулі игілігі жетіспеушілік игілік категориясын құрайды.

Көп жақты тұтынуды шектеулі қаржыда қанағат ету мүмкін, шындығында барлығын толық қанағаттандыру мүмкін болмайды. Демек, әрбір экономикалық қимыл нақты жағдайды анықтайды. Қанағаттандыру үшін:

- мүмкіншіліктің бір, не бірнеше болу жағдайына байланысты одан шығатын қорытынды: экономикалық проблеманы шешу кезінде, экономикалық тұрғыдан тиімді баламалы вариантты таңдау керек. Мұндай жағдай, егер нақты экономикалық субъектілер бар болса, сол уақытта мүмкін болады, баламалы варианттардың арасындағы мүмкіншілікті таңдау үшін тұтыну тоқталмайды, сондықтан өндірістік айырбас, бөлу, тұтыну әр уақытта қайталанып, олардың бірлігі мен өзара байланысы ұдайы өндірісті құрайды. Осымен байланысты экономика іргелі даму жағдайында экономиканың айналыс сипатын алады. Әрбір экономикалық әрекет тұтынуды тануы тиіс;

- тұтынуды салыстырмалы және уақытша қанағаттандыру шеңберінде болмай қалмайтын қайта бастау, ұлғаю, күрделену, тереңдеу жағдайлары әр уақытта тұрақты жағдайға айналады. Басқа жағынан, біздің қаржы тұтынуымызды толық қамтамасыз етуге (ресурстар мен технология) практикалық тұрғыдан шектелген. Шектеу әр түрлі жағдайда болуы мүмкін.

Ең алдымен игіліктің сан жағынан ара-қатынасы әртүрлі болады, табиғи жағдайға байланысты, аз не көп кездеседі. Осыдан кейін адамдар жасайтын материалдық игіліктер шектеулі болады. Ол қайта өңдеу мүмкіншілігіне, сол жағдайдағы материалдық игіліктің қосалқы қордың шектеулі болуына және оны сол кездегі қайта өңдеу мүмкіндігіне байланысты болады.

 

 

Түйін

1. Экономика – материалдық және материалдық емес игіліктерді өндірумен байланысты ілім.

2. Экономикалық теорияның пәні – ол адамдар қажеттілігін қанағаттандыру үшін материалдық және материалдық емес игіліктерді өндіру кезінде шектеулі ресурстарды тиімді пайдалану жөніндегі қатынастар.

3. Макроэкономика табыстың өсуін, бағаның өзгермейтіндігін және жұмыссыздықтың деңгейін зерттейді. Макроэкономистер болып жатқан оқиғаны түсіндіруге ғана тырысып қоймайды, сонымен бірге экономиканың жұмыс істеуінің жақсаруына бағытталған экономикалық саясатты жасауға да күш салады.

4. Микроэкономика – үй шаруашылықтары мен фирмалардың шешімдерді қалай қабылдаулары туралы, сондай-ақ осы экономикалық агенттердің өзара әрекеттері туралы ғылым.

5. Экономикалық теория ғылыми категориялар әдісі – іске қатысы жоқ экономикалық және экономикадан тыс фактілерді экономикалық талдаудан шығарып тастау.

6. Талдау – біртұтас бүтіннің бөлшектерін жекелеп қарау.

7. Синтез – қаралатын біртұтас бүтін құбылыстың жеке бөлшектерден құралуы.

8. Индукция – фактілерден бастап жинақтауға дейін жеткізетін қозғалысты тұжырымдау.

9. Дедукция – жалпыдан нақтылы экономикалық фактіге жеткізетін қозғалысты тұжырымдау.

10. Салыстыру – қаралатын құбылыстардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау.

11. Аналогия (үйлестік) – бір немесе бірнеше қасиеттерді белгілі құбылыстан белгісіз құбылысқа өткеру.

12. «Әртүрлі тең жағдайдағы» долбар дегеніміз – зерттелудегіден өзге барша факторлар долбармен келісім тауып тұрса, олар тұрақты деп қабылданады.

13. Экономикалық-математикалық үлгілеу - әртүрлі экономикалық құбылыстарды математикалық әдістермен формальды сипаттау болып табылады.

 

Қайталауға арналған сұрақтар

1. Экономикалық теория нені зерттейді?

2. Экономикалық зерттеу не үшін керек?

3. Экономикалық теорияда қандай зерттеу әдістері қолданылады?

4. Микроэкономика мен макроэкономиканың айырмашылығын түсіндіріңіз. Олар қалай өзара байланысқан?

4. Экономистер неге үлгі (модель) құрады?

5. Соңғы кезде қандай макроэкономикалық проблема­лар талқылануда?

Тестілер

а) әлеуеттік-саяси қатынастардың экономикалық нормативтері б) экономикалық құбылыстардың… в) объективті, тұрақты қайталанып отыратын экономикалық құбылыстардың…

Меншіктің экономикалық және құқықтық негізі

Кез келген өндіріс сипаты, көлемінен тәуелсіз бола отырып, меншіксіз әрекет ете алмайды. Меншік - ол иеле­ну, билеу,… Меншік, маңайындағы барлық тұрақты… Меншік қатынасының сыртқы көрінісіне дәстүр мен әдет-ғұрып,…

Меншіктің құрылымы мен формалары

Сонымен, меншік формасының құрылымын үш сөзбен сипаттауға болады: мен иеленемін, пайдаланамын және… Сәйкесінше, өндіріс - бұл түрлі меншік иелері,… Нарықтық экономикада дәстүрлі түрде меншікті мемлекеттік және мемлекеттік емес деп…

Меншіктің көп түрлілігінің объективті қажеттілігі

Қоғамдық меншік негізінде адамзат қоғамын ұйым­дастыру логикасы меншіктің жалпы халықтық… Қоғамдық меншік бірігіп иеленуді, билеу, пайдалануды… Алайда, өндіріс құралдарына қоғамдық меншіке алғаш­қы…

Азақстан Республикасындағы меншіктік қатынастардың қайта құрылуы

Әлемде қазір меншіктік қатынастардың өзгеруі жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу негізінде өтуде. Меншікті… Мемлекет иелігінен алу - бұл мемлекетті экономи­ка­лық… Мемлекет иелігінен алудың негізгі принципі - бұл еріктілік, еңбек ұжымдары мен жекелеген…

Түйін

Қоғамдық-өндірістік қатынастар - меншік формала-ры­ның түрлі мазмұндарымен және… Меншіктің екі анықтаушы формалары: (жеке және… Меншік формаларын өзгертуде жүргізілетін экономи-калық реформа, мемлекет иелігінен алу және…

Жаңа терминдер мен түсініктер

Меншік

Меншік субъектісі

Меншік объектісі

Құқық

Билеу

Басқару

Меншіктену

Тікелей

Жанама

Шеттету

 

Практикум

2. Қоғамдық меншікке негізделген экономикалық жүйе неге капитализммен экономикалық жарыста объективті… 3. Меншіктің әр формаларының кемшіліктері мен… 4. Меншіктің қай формасында адамзат қоғамының болашағы дұрыс дамитынын…

Айталауға арналған сұрақтар

2. Меншіктің заңдық және экономикалық жақтарының айырмашылықтарын анықтауға қандай… 3. Адам мен қоғам өміріндегі меншіктік… 4. Мына ойды қалай түсіндіруге болады: «Жеке меншік - жекеленген, ал қоғамдық -…

Тестілер

Меншіктік қатынас - бұл құқық. Иелену құқығына ие болу деген не? Өндірістік қатынастарсыз иеленуге бола ма?

2. Меншік - адамдар арасында тарихи өзгеретін жүйе:

а) өндіріс процесі мен қызмет көрсетудегі объективті қатынастар

б) материалдық игіліктерді бөлу және оларды тұтыну

в) қоғам мүшелерінің еңбек қызметінің арасындағы айырбас

г) жеке кәсіпкерлер мен өндіріс қаражаттарын меншіктену

д) а, б, в жауаптары дұрыс

е) барлық жауаптар дұрыс

Орлар мен өндіріс факторларының меншік иесі болу деген не?

б) қорлар, өндірілген тауарлар мен қызметтерді билеу және меншіктену в) шешім қабылдау құқығы - не және кім… г) материалдық игіліктерді кім үшін және қанша өндіру

Тақырып

ЭКОНОМИКАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ФОРМАЛАРЫ

3.1.Тауарлы шаруашылықтың пайда болуы

3.2. Тауар және оның қасиеттері

3.3 Ақшаның пайда болуы, мәні және теориясы

3.4. Ақшаның қызметтері

3.5. Ақша мен ақша айналымының эволюциясы

 

Тауарлы шаруашылықтың пайда болуы

Натуралды депадамдар өнімді айырбасқа, нарыққа жеткізбей, тек өздерінің жеке бас қажеттіліктерін… Не, қалай және кімдер үшін өндіру сияқты… Мұндай саясат елді әлемдік, нарықтан шектетіп, экономиканы мешеулік күйге түсіреді;…

Тауар және оның қасиеттері

Тауар өндірісінің өзекті категориясы - тауар болып табылады. Оның мәнін әртүрлі түсіндіреді.… I. Маркстік теорияда, тауар - сатуға арналған, адамға… а)тауар деп адамның белгілі бір қажеттіктерін қанағаттандыратын заттарды айтады;

Ақшаның пайда болуы, мәні және теориясы

Субъективтік көзқарастар - адамдардың бұл жөнінде өзара келісімдер жасауының нәтижесінде… Объективтік көзқарастар - тауар-ақша… Бұл теория тауар айырбасының дамуын және ақшаның пайда болуын өзара байланыстырып…

Ақшаның қызметтері

Ақшаның құн мөлшері қызметі деп оның өзінен басқа тауарлардың құнын…

Ақша мен ақша айналымының эволюциясы

Ақша жүйесі деп елде белгілі бір тарихи жағдайда қалыптасқан және қабылданған заңдарға… Ақша айналысы дегеніміз - айналыс құралы мен төлем… Ақша жүйесінің элементтеріне жататындар:

Түйін

Натуралды шаруашылықта өндірілген өнімдер жиыны ғасырлар бойы өзгерместен, жылдан жылға бірдей көлемде… Тауар өндірісі - өнімді сатуға арнап, өндірушілер мен… Нарықтық экономиканың моделін таңдау деп мемлекеттің ұлттық…

Негізгі терминдер

Тауарлы шаруашылық Тауар, оның қасиеттері Тауар өндірісі

Практикум

1. Тауар шаруашылығының пайда болу себептері 2. Тауар өндірісі 3. Нарықтық қатынастардың пайда болу себептері

Айталауға арналған сұрақтар

2. Тауар өндірісінің пайда болуының негізгі шарттары 3. Нарыққа негізделген тауар өндірісінің… 4. Тауар өндірісі мен нарықтық экономика арасындағы айырмашылықтардың негізгі…

Тестілер

а) өнімді айырбасқа – нарыққа жеткізбей, тек өз қажеттерін өтеу үшін өндіреді б) универсалды қол өнерінің анағұрлым таза… в) өндіргіш күштер мен оларды ұйымдастыру қарапайым түрде іске асады

Тақырып.

ОҒАМДЫҚ ӨНДІРІС НЕГІЗДЕРІ

4.1. Адам және оның экономикалық қызметі

Экономикалық ресурстар және өндіріс факторлары

Қоғамдық өндіріс факторлары және нәтижелері

Жай және кеңейтілген ұдайы өндіріс

 

Адам және оның экономикалық қызметі

«Адам факторы» термині мен ғылыми түсінігі, экономикалық теорияға өте ертеде енген сияқты, алайда содан бері… Сондықтан да, адамның еңбекке және… Экономикалық категориялардың ішінен, адам фак­торының анықтамалары мен атаулары көп…

Экономикалық ресурстар және өндіріс факторлары

Өндіріс - адамдардың мақсатты шектеусіз қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған… Таңдау экономикалық категория ретінде бұл - өндіру,… Нені өндіру керек – яғни қандай байлық, қандай сапада және қанша…

Оғамдық өндіріс факторлары және нәтижелері

Функционалдық және салалықтан өзге аймақтық немесе аумақтық экономикалық құрылым… Экономикалық аудандар құрылымына, нақтылы… Макроэкономикалық мақсаттар ұзақ мерзімдік неме­се қысқа мерзімдік болуы…

Жай және кеңейтілген ұдайы өндіріс

Экономиканы басқару жүйесі (өзін-өзі реттейтін нарық, мемлекеттік аппарат) өндіріс, бөлу, айырбас… Кеңейтілген ұдайы өндіріс - тұрақты түрде…  

Түйін

Экономикалық категория материалдық, әлеуметтік, интеллектуалдық ресурстардың шектеулілігі жағдайында кімге… Қоғамдық өндіріс құрылымдары…

Жаңа терминдер мен негізгі түсініктер

Экономикалық адам мінез-құлқы (тәртібі) Біліктілік Адам модельдері

Практикум

2. Адамның физикалық және рухани қабілеттері қай уақытта капитал жұмсау объектісіне айналады? 3. Әдеттегі капитал (станоктар, жабдықтар, фабрикалар) мен адам… 4. Экономиканы дамытудағы өндіріс ресурстары мен факторларының маңызы мен орны

Айталауға арналған сұрақтар

2. Адам капиталының өзге капитал формаларынан несі ортақ? Ол неге капитал деп аталады? 3. Біліктілік түсінігінің мазмұнын… 4. Ұлттық экономика әрекетінің материалдық-заттық нәтижелері неден…

Тестілер

а) білім беруге, денсаулық сақтауға в) жол құрылысына, мешіттер мен шіркеулер құрылысына … с) жұмыс күші миграциясына және ақпараттар алуға

Келесі анықтамалар экономикалық өсудің қандай түрлеріне (экстенсивті және интенсивті) жатады?

в) өндірістің материалдық факторларын (шикізат, материал­дар, отын және т.б.) ұлғайту с) өндіріске капитал жұмсауды көбейту d) негізгі қорларды жаңарту

Тақырып.

КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ, ОНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ФОРМАЛАРЫ

5.1. Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні және оның сипаттайтын өзгешеліктер

5.2. Фирма және кәсіпкерлік

5.3. Кәсіпкердің сатып алушы алдындағы жауапкершілігі

 

Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні және оны сипаттайтын ерекшеліктері

Кәсіпкер иелігіндегі мүлікті т.б. заңды негізде пайдалану жөнінде, өз бастамасы мен шешімін қабылдауға… Экономикалық теорияда, кәсіпкерлік термин экономистердің… Нарықтық экономикада кәсіпкерлік қызметі француздың ұлы ғалымы…

Фирма және кәсіпкерлік

2. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың негізгі формалары, олардың жетістіктері мен кемшіліктері 3. Фирма - нарықтық қатынастар жүйесінде. Фирма… 4. Фирманың жетілген және жетілмеген бәсеке нарығындағы экономикалық…

Кәсіпкердің сатып алушы алдындағы жауапкершілігі

Нарықтық экономикалық елдерде тұтынушылар құқығын қорғау заңнамасы жасалынып, ол… Тұтынушылардың мүдделері мен… АҚШ-та тұтынушылар қозғалысы өткен ғасырдың басында пайда болды. Ол…

Түйін

Ел экономикасы шикізаттық бағдардан отандық өнеркәсіп өндірісін жеделдете дамыту бағытына қарай… Инфрақұрылым нысандарын дамыту, әсіресе жол…  

Айталауға арналған сұрақтар

1. Кәсіпкер дегеніміз кім?

2. Кәсіпкердің құқығын қорғаудың әдістері.

3. ҚР шағын кәсіпкерлік, оның перспективасы.

4. «Заңды тұлға» мен «Жеке тұлға» ұғымдары бір- бірлерінен қалай ажыратылады?

5. Кәсіпкерлік фирмалар ҚР-да қалай тіркеледі?

Тестілер

Кәсіпкер тауарлар шығаруды сол кезге дейін жалғастыра береді, қашан?

а) қоғамда тиісті қажеттілік болып тұрған кезге дейін

б) ол одан табыс алғанша

в) шығын мөлшері табыс пен теңесе алғанша

г) қолындағы ресурс оған мүмкіндік бергенше

д) артық тауарлар табылғанша

Тақырып.

  6.1. Еңбек ресурстары ұғымы және жұмыс… 6.2. Жұмыспен қамту, жұмыссыздық нысандары және түрлері

Леуметтік-экономикалық сипаттамасы

Еңбек өнімділігі кұрылымының екі жағы бар: жұмыс күші немесе еңбекке қабілеттілік және… Экономикалық адам - бұл таңдау бостандығы бар,жеке… Еңбек нарығы қызметінің тетігін (механизмін) талдауда, төрт тұжырымдамадан…

Жұмыспен қамту, жұмыссыздық нысандары

Және түрлері

Жұмыссыздықтың негізгі нысандары фрикциондық, кұрылымдық және циклдік техникалық,… • тұйық; • қазіргі;

Оукен заңы және жұмыссыздық деңгейін мемлекеттік реттеу

Y-Y’/Y’=B*(u-u’) мұнда:Ү - өндірістің нақты көлемі, Ү" - ЖҮӨ әлеуетті көлемі,

Түйін

Еңбек нарығы теориясы мен еңбек нарығының тетігін талдауда тұжырымдамалық көзқарастар белгілі… Жұмыссыздық нысандары, оның түрлері, Оукен заңы… Негізгі терминдер:

Практикум.

в) еңбек нарығының тепе-теңдігінде жұмыссыздық мүмкін бе?; с) егер өндірістің нақты көлемі әлеуеттіге… е) егер инфляция деңгейі төмендесе, онда баға қандай күйде болады?

Мұны Сіз білуге тиіссіз

2. Енбек нарығы дегеніміз не және онда тепе-теңдікке қалай жетеді? Ұлттық еңбек нарықтарының… 3. Қазіргі кезеңдегі жұмыспен толык камтылу түсінігі … 4. Жүмыссыздықтың түрлері мен құрылымын айыра білу және оның…

Тестілер

Келесі үйғарымдар дұрыс па?

б) жұмыссыздықтың табиғи деңгейі әрдайым тұрақты ма? Ь) Жұмыссыздықты күту өлшемінде есепке алынады; с) енді жұмыс күші кұрамында есепке алынбайды

Осы жылы жұмыссыздықтың табиғи деңгейі - 5%, ал нақты деңгейі - 9% құрады делік. Оукен заңын пайдаланып, ЖҮӨ артта қалу өлшемін пайызбен анықтаңыз.

7 Тақырып.

КАПИТАЛДЫҢ АУЫСПАЛЫ

АЙНАЛЫМЫ МЕН АЙНАЛЫСЫ

 

7.1. Кәсіпорын капиталының айналымы мен айналысы

7.2. Негізгі және айналыс капиталы

7.3. Негізгі капиталдың табиғи және моральдық тозуы

7.4. Негізгі айналмалы қорлар

7.1. Кәсіпорын капиталының айналымы мен айналысы

Қоғамның мақсаты: шектеулі ресурстарды қолданып, игілктерді өндіру. Бұл тақырыпта ресурстарды пайдалану мен олардың қозғалысын талдап, қорытынды жасаймыз.

Кез келген елдің ұлттық шаруашылығы бip жағынан ерекшеленген, екінші жағынан жеке ұдайы өндіріс жасайтын өзара байланыстың формальдық жиынтығы болып табылады.

Жеке ұдайы өндіріс - тауар өндіру және табыс табу мақсатында шектеулі факторлардың өндірістік бірігуінің үздіксіз қайталанатын процесі.

I сатысы П сатысы Ш сатысы

ЖК

А-Т …Ө… Т¹-А¹

 

Ж

Мұнда:

А – ақша қаражаты;

Т – тауар;

ЖК – жұмысшы күші;

ҚЖ – құрал-жабдық;

Ө - өндіріс процесі;

Т¹- дайын өнім;

А¹ – сатылған өнімнен алынған ақша қаражаты

 

Ұдайы өндірістің бастапқы кезеңі капиталдың ауыспалы айналымынан басталады. Капиталдың ауыспалы факторларының үш сатысының әрқайсысы белгілі бip функцияны атқарады:

А-Т - біріншісінде, өндіріс жағдайлары қалыптасады;

Ө - екіншісінде, тауар және қызмет өндірісі жүзеге асады; кәсіпкер сатып алған тауарларын өндірісте қолданады. Ол тауар шығарушы ретінде әрекет етеді. Оның капиталы өндіріс процесін іске асырады. Нәтижесінде оның шығарған тауары үлкен құнға айналады, өндіріс элементінің құнына қарағанда нүктелер процесінен өндіріс процесінің қозғалысын анықтайды.

Т¹-А¹ үшінші сатысында дайын өнім шығарылады, оны сату арқылы табыс алынды.

Кәсіпорын іс-әрекетінің негізгі қорытындысы қордың айналымы - инвестициялық ресурстардың (өндірістік факторлар) құндық қозғалысына өндіріс және айналыс факторлары арқылы үш сатылы жүйесі іске асады: өндірістік, ақша және тауар формалары жағдайында.

Айналым мен айналыс бip-бipiмен экономикалық жағынан байланысты. Олар бір-бірімен тепе-тең емес. Айналым айналысқа қарағанда кең, себебі өндірістік қорлардың кейбір элементтері өзінің қозғалысын әр түрлі жылдамдықта жасайды, алғашкы формасында авансталған құнын қайтарады. Біp бөлігі әрбір кейін, мысалы: қолданылған шикізаттар мен материалдар бірнеше айналымнан кейін, мысалы: шикізаттар мен материалдар, кейбірі бірнеше айналымнан кейін, мысалы: үй, ғимараттар, құралдар. Нәтижесінде барлық авансталған күн құрал жабдыққа қайталанады, бірнеше айналыстан кейін айналыс қорын құрайды.

Айналымды жүзеге асыратын - өндірістік капитал болып табылады (К.Маркс оны өнеркәсіп капиталы деп атады).

Томаға тұйық өндіріс циклінде қызмет ететін құндық нышандары бар өндіріс факторларын өндірістік капитал деп айтады.

Өздерінің натуралды - заттай құндарын көшірy тәсіліне байланысты қолданылған өндірістік капитал екі топқа - негізгі және айналмалы капиталға бөлінеді.

Негізгі капиталға - өндіріс үйлері, ғимараттар, жабдықтар және т.б. жатады. Олар бірнеше өндірістік циклдерде пайдаланылады және өз құндарын өнімге бөлшектеп ауыстырады.

Айналмалы капиталға шикізаттар, материалдар, жұмыс күші жатады. Олар бip өндірістік цикл кезеңінде пайдаланылады және өз құндарын өнімге толық түгелімен ауыстырады.

Қызмет ету мерзімінде негізгі капиталдың өз құнын жасалған тауарлардың құнына ауыстыру процесін және оның шоғырланып, амортизациялық (өтелім) қорға айналуын - амортизация (өтелім) деп атайды.

Амортизациялық мерзім - өндіріс құрал-жабдықтарының құнын белінген амортизациялық қаржы есебінен толық өтеуі қажет. Көпшілік елдерде амортизациялық мерзімді мемлекет реттеп отырады.

Амортизациялық қор - негізгі қорларды жай және кеңейтіп көбейтуге арналған ақша қаражаты: экономикалық табиғаты екі түрлі, яғни тозған негізгі қорлардың орнын толтыру процесіне және оларды кеңейте отырып, кебейту процесіне біp мезгілде қызмет көрсетеді.

Амортизация (лат. Amoctisatio - орнын толтыру) - негізгі қорлардың құнын сол қорлар арқылы өндірілетін өнімдер мен қызметтерге бірте-бірте көшіру, ақша қаражатының мақсаты -шоғырландыру және оларды тозған негізгі қорлардың орнын толтыру үшін пайдалану, құнын жоғалту. Өндірілген өнім өткізілгеннен кейін алынған кірістің бip бөлігі - негізгі қорларды қалпына келтіруге арналған арнаулы амортизациялық қорға аударылады.

Өндірістің негізгі қорлары - өндірістік процеске тікелей қатысатын және дайын өнімге өзінің бағасын біртіндеп көшіретін материалдық құнды заттар жиынтығы. Бұлар еңбек құралдарының экономикалық формасы ретінде өндіріс процесіне ұзақ уақыт қатысады.

Физикалық тозу - еңбек өндірісі құралдарының біртіндеп өндіріс процесінде ұзақ уақыт қолдануы арқасында тозуы, тозу механикалық, металды зат болу және тозу деп металдың тозуы, майысуы және ғимараттардың қирауын айтады.

Материалдық тозу деп - құнның екі себепке өзгеруіне қарай, яғни:

1) ұқсас, бірақ арзан еңбек құралдарын жасауға,

2) өнімділігі жоғары, бірак бағалары бірдей еңбек құралдарын жасап шығаруға байланысты жаңартылуды айтады.

Табиғи және материалдық тозуды есептеу үшін амортизация нормасының маңызы зор.

Амортизация нормасы - деп амортизацияға ұсталған жылдық соманың негізгі өндірістік капиталдың жылдқң орташа құнына қатынасын айтады, ол пайызбен анықталады. Ол бірнеше жылдан кейін негізгі капиталдың құны өтелетіндігін көрсетеді. Ғылыми-техникалық прогресс жағдайында жабдықтардың қызмет ету мерзімі қысқарады, сондықтан да өтімді жеделдету проблемасы пайда болады. Оны реттеу үкімет құзырында.

Айналым қаражаты - өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз процесін қамтамасыз ететін өндірістің айналым қорлары мен айналыс қорларын құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға арналған ақшалай қаражатының жиынтығы. Қосымша керек ететін қаржы банк есеп шоты арқылы қамтамасыз етіледі.

Айналыс қорлары - өндірістің бip кезеңінде түгелімен пайдаланылатын өндірістік қорлардың бip бөлігі.

Олардың құны өндірілген өнімге толығымен ауысады. Айналым қорларының негізгі элементтері - еңбек заттары. Өндірістік запастар (шикізат, негізгі және қосымша материалдар, ыдыстар т.б.) тозатын еңбек құралдары кәсіпорнының айналым қаражаты есебінен алынады.

Айналым уақыты - өндіріс уақытына және айналыс уақытына бөлінеді. Айналым жылдамдығы белгілі бip уақыт кезеңінде ресурстардың жасаған айналым санымен анықталады:

N = O/t

Мұнда:

n - бip жылдағы айналым саны;

о - қабылдаған уақыт өлшемі (бip жыл);

t - белгілі ресурстардың айналым уақыты.

Айналмалы капиталға шикізаттар, материалдар, жұмыс күші жатады. Олар бір өндірістік цикл кезеңінде пайдаланылады және өз құндарын өнімге толық түгелімен ауыстырады. Қызмет ету мерзімінде негізгі капиталдың өз құнын жасалған тауарлардың құнына ауыстыру процесін және оның шоғырланып, амортизациялық қорға айналуын - амортизация деп атайды.

Амортизация қоры өндіріс процесінде табиғи және моральдық тозған негізгі капиталдың элементтерін орнына келтіру үшін қажет.

Негізгі капиталдың табиғи тозуы деп- оның тұтыну құнының жойылуын айтады.

Негізгі қорларды пайдаланудың кең тараған көрсеткіші қайтарым қоры болып табылады.

ФО = П/Ф_{негізгі}

Мұнда:

ФО – қайтарым қоры;

П - жасалған өнім;

Ф_{негізгі} -негізгі өндірістік қорлардың құны.

Айналмалы қорларды (капиталдарды) пайдалану материал сыйымдылығымен (ME) анықталады:

ME – М . 100

Q

Мұнда:

ME - материал сыйымдылығы, %

М – пайдаланған шикізаттар, отын, энергия, материалдар және жартыдай фабрикаттар құндары, тең

Q - өндірілген өнімнің құны

 

Ф_{айналым}/П - айналмалы қорлар;

П - жасалған өнім құны;

 

Негізгі және айналмалы капиталдардан басқа, өндіріс салаларында қызмет ететін, фирмалар үшін сатып өткізу процесін жүзеге асыратын айналыс қорлары кажет.

Айналмалы қорлар мен айналыс қорларына жұмсалған ақша қаражаттары айналым қаражаттарын құрайды.

Айналым қаражаттарын пайдалану тиімділігі, айналымдылық коэффициенті арқылы анықталады, ол бip жылда сатып өткізілген өнім құнының айналым қаражаттарының орташа қалдығына қатынасымен өлшенеді.

2. Айналым - уақыт пен жылдамдық арқылы өлшенеді.

Капиталдың айналым уақыты деп шектеулі ресурстардың өндіріс пен айналыс аясынан өтіп, өзінің бастапқы нысанасына қайтып оралу кезеңін айтады.

Өндірістік қордың құрылымы оның айналыс жылдамдығына үлкен әсер етеді. Оны анықтау айналыс санын (N) белгілі бір кезеңдегі жасалынған (О) әдетте жыл, не бір айналыстың ұзақтығына байланысты.

N=;О=;

Ағындының айналыс уақыты (β _{айналым}) өндіріс уақыты (β _n) және айналыс уақыты, себебі өндірістік қор өзінің қозғалысында өндіріс және айналыс сатысынан өтеді.

(β _об )= (β _n )+(β _o )

Өндіріс уақыты барлық кезеңді қамтиды. Құралдар мен өндіріс аясындағы еңбек заттары, кәсіпорнының қоймаға түскеннен бастап дайын өнімді сатуға дейін болуында.

Айналыс уақытын қоса есептегенде:

а) дайын өнімнің қоймада болған кезі;

б) оларды тұтынушыға тасымалдау уақыты.

Кесте

Кәсіпорын қорларының құрылымы

Негізгі қор(капитал)   Айналым қоры(капитал)   Жер   Үй-лер және… Инвестиция (лат. Investire < нем. Investiton) күрделі қаржының әрқилы түрлері.…

Түйін

2. Пайдалану бағдарлары бойынша негізгі қорларды қалпына келтіру, қайтадан жасау, күрделі жөңдеу,… 3. Капиталдың тозуы және оның түрлері. 4. Айналым капиталы айналымын арттыру жолдары.

Айталауға арналған сұрақтар

2. Негізгі және айналым капиталының түсінігі 3. Капиталдың тозуы 4. Айналым капиталының жылдамдығын арттыруға әсер ететін факторлар

Тақырып.

ФИРМА (КӘСІПОРЫН) ШЫҒЫНДАРЫ ЖӘНЕ ТАБЫСЫ

8.1. Фирма шығынының құрылымы және пайда

8.2. Фирманың шекті шығындары

8.3. Масштаб тиімділігі

 

Фирма шығынының құрылымы және пайда

1. Фирма шығындарының құрылымы Тауар мен қызметті өндіру процесіндегі және өткізудегі… Ашық шығынның барлық жиынтығы өнімнің өзіндік құны болып…

Орытынды

2. Күнделіктітәжірибеде тура және жанама шығындар қолданылады, олардың негізгі мүмкіндігі бірлікті… 3. Қысқа мерзім кезеңіндегі интервалдың өзгеруі… 4. Ұзақ мерзім кезеңіндегі бағынышты оның заңдылықты интервалының…

Терминдер және түсініктер

Баламалы шығын Бухгалтерлік (қаржылық) пайда Тұрақты шығын айналымы

Тақырып.

ЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА - ЖҮЙЕ РЕТІНДЕ

9.2. Жиынтық қоғамдық өнім және өзара байланысқан көрсеткіштер жүйесі. 9.3. Жалпы ішкі өнім және өзара байланысқан… 9.4. Ұлттық байлық: құрамы, құрылымы және оны өлшеудің…

Лттық есеп-шотты жүргізу - қоғамдық өндірістің нәтижесі ретінде

Ұлттық өндірістің макроэкономикалық нәтижесіне алғаш рет баға беру Ф.Кенэ бастаған… Кейінірек макроэкономикалық элементті талдауды Д. Рикардо… Өнеркәсібі дамыған барлық елдерді шалқасынан түсірген «Ұлы тоқырау»…

Жиынтық қоғамдық өнім және өзара байланысқан

Көрсеткіштер жүйесі

ЖҚӨ құрылымы құн тұрғысынан тұтынылған өндіріс құрал - жабдығы… Жиынтық қоғамдық өнімнің (ЖҚО)… W=c+ v+ m

Т=ЖҚӨ - МШ

ЖҚӨ - жиынтық қоғамдық өнім, МШ – материалдық шығындар. Өзінің қозғалысында ұлттық табыс төрт сатыдан өтеді: өндіріс,…

Жалпы ішкі өнім және өзара байланысқан

Көрсеткіштер жүйесі

Ұлттық өндіріс көлемін өлшеу үшін жалпы ішкі өнім көрсеткіші қолданылады. Ол барлық… ЖІӨ=ЖҰӨ- сыртқы экономика операция бойынша сальдо. ЖІӨ өзіне тікелей сол елде өндірген өнім мен қызмет көрсетуді және бұл…

Лттық байлық: құрамы, құрылымы және оны

Лшеудің тәсілдері

Ұлттық байлық - бұл материалдық және рухани игіліктердің жиынтығы және осы уақытта… а) негізгі өндірістік және өндірістік емес қорлар; ә) айналмалы өндірістік қорлар;

Категориялар мен терминдер

Тақырып.

ЖАЛПЫ экономикалық тепе-теңдік жӘне оНЫҢ БҰЗЫЛУЫ

10.1. Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс

10.2. Макроэкономикалық тепе-теңдік және оның ауытқуы

10.3. Жұмыссыздық және инфляция - экономикалық тұрақсыздықтың көрінісі ретінде. ҚР-дағы жұмыссыздық түрлері

10.4. Инфляцияның түрлері және себептері

 

Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныс

Жиынтық сұраныс – бұл үй шаруашылықтарының, фирмалар мен үкіметтің әрбір берілген… Сонымен жиынтық сұраныстар тауар мен қызметтің жалпы… Тауарлы нарық тұрақты тепе-теңдікте болады, тек жиынтық сұранысқа…

Макроэкономикалық тепе-теңдік және оның орындалуы

Екіншіден, барлық құрал жабдықтар жиынтығы және өндірістік қызмет ғылыми технологияны… Қоғамдық сұранысты құндық… - тұтыну С – тұтыну тааурлары мен қызметке ұсыну

Түйін

1. Жиынтық сұраныс және жиынтық ұсыныстың экономикалық маңызы, оның талдау әдістерін білу

2. Тепе-теңдікті жете түсіну және оны динамикалық жүйе ретінде қабылдау, өзінің құрамында және бейімделген тәртібінде өзгеріп отыратын фактор.

Есеп

Ресурстардың шектеулі еместігі және тұтынудың шексіздігі туралы шындық. Ресурстар шынында шексіз, себебі жаңа ресурс орындарын ашу шексіз.

Тұтыну, шындығында, шектеулі, себебі оны қанағат етудің табиғи тежеуі бар. Сіз осы айтылғанның қайсысын жақтайсыз, әлде жақтамайсыз ба?

 

Тақырып.

Ауытқу - экономикалық

Дамудағы заңдылық ретінде

11.1. Ауытқу - экономиканың жалпыға ортақ дамуының формасы

11.2. Экономикалық цикл теориясы

11.3. Қазіргі кезеңдегі ауытқулық ерекшеліктері

11.4. Мультипликатор- аксеператор өзара әрекет ету тұжырымдамасы

11.5.Ауытқуға қарсы мемлекеттік реттеу

 

Ауытқу - экономиканың жалпыға

Ортақ дамуының формасы

Экономикалық дамудың циклдік себептері: 1) тауарлы өндіріс - экономиканы алдын - ала байыпты түрде болжап… 2) экономикалық субъектілер мүдделерінің көптігі, сондықтан да нарықтық…

нүктесі.

цикл Z(уақыт)

Құлдырау белгілері – қорларды (запас) жою, өндірістік инвестицияларды қысқарту, еңбекке деген сұраныстың төмендеуі, пайданың күрт азайып кетуі, несиелік сұраныстың қысқаруы және т.б. Көтерілу белгілері – керісінше құбылыстар болып саналады.

Көптеген экономист - теоретиктер себептерін ұсыныс пен сұраныс жылжымалы, өйткені, соның нәтижесінде, олардың балансында автоматизм жоқ болса да, экономика тепе – теңдік нүктесінен шығып кетеді деп санайды. Табыстың қарқынды ауытқу себептерін капитал жұмсаудағы өзгерістерден ( ауытқулар ) іздеу керек, оның үстіне капитал жұмсаудың әр түрлі типтері табысқа түрліше әсер етеді.С өйтіп, тұтыну және инвестициялық сұраныс, циклді құрауда шешуші маңызға ие болады. Экономика теориясы, цикл табиғатын бағалауда да бірыңғай емес.

 

Экономикалық цикл теориясы

Көптеген экономистердің экономикалық циклдерді түсіндіре алатындай теория жасау жолындағы талпыныстары табыссыз… Тоқырау (депрессия) - өндірістің құлдырауы… Капиталдың жаңартылатын бөлігінде жандану пайда болу кезіндегі сұраныстың өсуі,…

Азіргі кезеңдегі ауытқулық ерекшеліктері

- біріншіден, дағдарыс табиғаты өзгереді, ол барған сайын құрылымды, қоғам ресурстарының… - екіншіден, әр түрлі елдердің постиндустриялды сатыда даму… Дәстүрлі шикізат, нарықтық өзгерістер, валюта жүйелеріндегі…

Мультипликатор – акселератор өзара

Рекет ету тұжырымдамасы

Акселерация қағидасы мультипликатор теориясымен тікелей байланысты.Егер мультипликатор теориясы бастапқы беттегі автономиялы… Акселерация маңызы алғашқы беттегі инвестициялар… Акселерация қағидасы, салалар арасындағы тізбекті тәуелділіктің күшінен,…

Ауытқуға қарсы мемлекеттік реттеу

Неокейнсиандық бағыт - жиынтық сұраныс бағдарлану болып саналады, мақсаты – тұтастай түрде… Неоконсерватизмнің белгілері – ұсынысқа бағдарлану,… Қандай да бір бағыттың жақтастары, бастапқы айқындама мен бағдарламаға…

Негізгі терминдер

Экономикалық цикл

Циклдік ауытқу

Цикл уақыты

Цикл сатылары

Құлдырау

Жандану

Көтерілу

Экономикалық циклдер

Акселератор

Мультипликатор

Ұзын толқындар

Циклге қарсы реттеу.

 

Практикум

1. Экономикалық цикл дегеніміз не, соған жауап беру 2. Экономикалық дамудың циклдік ауытқуларын туғызушы… 3. Циклдің өзіне тән нүктелерін түсіндіріп беру

Айталау үшін сұрақтар

2. Экономикалық циклдердің қандай түрлері өмір сүреді 3. Классикалық экономикалық цикл дегеніміз не 4. Экономикалық циклдер себептеріне сипаттама беріңіз

Тестілер

а) пайданың қысқаруы б) пайыз деңгейінің төмендеуі в) акциялар бағамының төмен құлауы

Индукциялық (индуцированных) инвестиция-лардың пайда болуы немен байланысты?

б) халықтың өсуімен в) техникалық жаңа әдістерді жүзеге асырудың… г) пайдалы кең қазбаларының жаңа орындарын ашумен

Тақырып.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ЖӘНЕ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕНД1К ТЕОРИЯЛАРЫ

12.1. Экономикалық өсу, оның типтері мен факторлары

12.2.Экономикалық өсу теориялары. Мультипликатор және акселератор эффектісі

12.3.Экономикалық өсудің қазіргі типтері және оның ерекшеліктері

12.4.Макроэкономикалық тепе-теңдік теориялары

 

Экономикалық өсу, оның типтері мен факторлары

Экономикалық өсу деп нені түсінуге болады? Экономикалық өсу ұлғаймалы ұдайы… Ұлғаймалы ұдайы өндірістің экстенсивті типінде өнім шығаруды eкi есеге…

Экономикалық өсу теориялары.

Мультипликатор және акселератор эффектісі

Өндipic қарқынын жеделдетуге қол жеткізу үшін, Батыс елдерінің әртүрлі мектеп өкілдері… Өсу формуласының негізінде "мультипликатор" теориясы… Мультипликатор — көбейткіш, ал акселератор — бұл дайын өнім сұранымының…

Экономикалық өсудің қазіргі типтері және оның ерекшеліктері

Экономикалық өсудің қазіргі типінің өзіндік ерекшелігі бар. Ол мыналармен байланыстырылады: оның артта… ҒТР-ның қазіргі дәуірі технологиялық революция… - еңбекті сақтандыратын технологияны кеңінен қолдану, яғни роботтехниканы кеңінен…

Макроэкономикалық тепе-теңдік теориялары

Бір жағынан — нарықтық экономиканың қалыпты қызмет жасауы экономикалық өсуді тұрақты… Экономистер көптеген жылдар бойы бұрындары және… Алайда нақты нарықтық экономика құрылымы әлдеқайда күрделі:…

Тақырып.

ЭКОНОМИКАДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ РӨЛІ

 

13.1. Экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігі және маңызы

13.2. Экономиканы мемлекеттік реттеу үлгілері

13.4. Шаруашылық мүдделерін орындаушылар (субъектілер)

13.5. Мемлекеттік реттеу объектілері және функциялары

13.6. Экономиканы мемлекеттік реттеу құралдары мен әдістерінің қажеттілігі

Экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігі және маңызы

Сондықтан мемлекеттің пайда болуы және өмір cүpyi тарихи қажеттілік қана емес, сонымен бipгe… Мемлекеттің пайда болуымен бipгe оның экономикалық… Экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР) нарықтық экономика жағдайында - бұл бұрынғы…

Экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР) объектілері және функциялары

ЭМР-дің негізгі объектілері: - экономикалық цикл; - шаруашылықтың секторлы және аймақтық салалық құрылымы;

Экономиканың мемлекеттік реттеудегі құралдары

Мен әдістерінің қажеттілігі

Қазіргі жағдайда мынадай құралдар әр елге ортақ болып табылады: - бағаны реттеу; - үкіметтік сатып алу;

Түйін

Мемлекет экономиканы реттеудің әр алуан үлгісін пайдалана отырып, алдыға ұлттық шаруашылықтың… Үлгілер экономикаға мемлекеттік әсер ету құрамын… Мемлекеттік реттеу идеалдары абсолютті емес, іске асырылуы мүмкін макроэкономикалық…

Heгiзгi түрлері

ЭМР үлгілері(моделдері) Институционалды-әлеуметтік үлгі (ИӘМ) ЭМР-дің кейнсиандық үлгісі

Практикум

Сіз білуге тиіссіз

2. Мемлекеттің түзетуші, тұрақтандырушы және бөлу функцияларының немен айқындалатынын… З. Қандай экономикалық және әлеуметтік… 4. Әлеуметтік-экономикалық проблемаларды ұлттық, сондай-ақ ұлтаралық сипатта…

Айталауға арналған сұрақтар

2. Мемлекеттік игіліктерге қандай қасиеттер тән? 3. ЭМР-дің классикалық үлгісінің мәнін… 4. Экономиканы мемлекеттік реттеудің кейнсиандық үлгісінің өзгешелігі неде?

Тестілер

a) бәсеке ортасын құру b) меншігі, капиталы және жері жоқ адамдар арасында кірістерді… c) экономиканы дамытуда құқықтық базаны қалыптастыру

Тақырып.

МЕМЛЕКЕТТІҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ

14.2. Халықаралық еңбек бөлінісі 14.3. Халықаралық экономикалық қатынастардың… 14.4. Халықаралық сауда және сыртқы сауда саясаты

Халықаралық еңбек бөлінісі теориясы

Халықаралық еңбек бөлінісінің негізгі ілімін абсолютті және салыстырмалы артықшылық теориясы… Қазіргі қалыптасып отырған жағдайда… XIX-XX ғасырдың басында халықаралық еңбек бөлінісін дамытуда жаңа…

Халықаралық еңбек бөлінісі

Халықаралық еңбек бөлінісі – адам қоғамының дамуы туралы өндіріс пен айырбастың өсуінен… Бұл жекелеген экономикалық аудандарға қатысты,… Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің өнімінің белгілі бір түрлерін…

Атынастардың негізгі түрлері

Әлемдік нарық өзінің ұзақ уақыт даму барысында, халықаралық еңбек… 1. Нарықтың пайда болу кезеңі. Әлемдік нарық… 2. XVIII-XIX ғасырлардағы өнеркәсіптік төңкерістер барысында жүзеге…

Халықаралық валюта – несие қатынастары

Әлемдік валюта жүйесі, ұлттық экономиканың өзара тәуелділігінің күшеюімен әлемдік… Әлемдік валюта жүйесінің құрамды элементтері: … · Халықаралық төлем құралдарының белгілі бір жиыны (ұлттық, шетелдік…

Технологиялардың әлемдік нарығы

Мемлекет, университеттер мен фирмалар және жеке тұлғалар технологиялар әлемдік нарығының субъектілері болып… Идеяларды коммерцияландыру нақты сезілгенде, сараптау… Технологиялардың халықаралық берілуі - бұл ғылыми-техникалық жетістіктердің…

Азақстан халықаралық экономикалық қатынастар жүйесінде

Өнеркәсібі дамыған елдермен (АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Франция, Жапония, Оңтүстік Корея т.б.)… Дәстүрлі экономикалық қатынастарды… Қытаймен өзара ұзақ мерзімді қатынас жаңа деңгейге көтерілді.…

Түйін

Әлемдік нарық – ұлттық нарықтың, мемлекеттер арасындағы шекаралардың, сыртқы… Халықаралық валюта – несиелік қатынастар дербестікке ие бола… Экономикалық және басқа сипаттағы себептермен туындаған, еңбекке қабілетті…

Айталауға арналған сұрақтар

2. Халықаралық экономикалық интеграцияның обьективті негізі неде? 3. Сауда экономикалық одақтардың түрлерін… 4. Батыс Еуропа экономикалық интеграциясының даму ерекшеліктерін түсіндіріңіз.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3 1-Тақырып. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ, САЯСИ