Азақстанмен Қытайдың арасындағы шекарааралық өзендердiң реттеуiндегi Шостің рөлі.

Қазақстан республикасының экономикалық дамуы негiзiнен, территориялық - өнеркәсiптiк кешендерде, облыстар және жеке қалаларда болсын, көпшiлiгiнде елдiң су қорларымен қамтамасыздығына тәуелдi болады. Қазақстанның жер бетіндегі су қоры орташа сулылықта 100, 5 км3 құрайды, оның 56,5 км3 республиканың аумағында қалыптасады. Қалған 44, 0 км3 су көршілес мемлекеттерден түседi: Қытайдан - 18, 9 Өзбекстаннан - 14, 6 Қырғызстаннан-3, 0 Ресейден-7, 5 км3.
Қазақстан сумен қамтамасыздандыруда ТМД елдердi арасында соңғы орынды алады. Меншiктi сумен қамтамасыздандыру 1 км2жерге 37 мың м3 және бiр кiсiге 6,0 мың м3-ке тең.
Республиканың әр түрлi аймақтарында климаттық ерекшелiктерiне қарай, су қорының 90% көктемдегi мерзiмде өтеді. Сонымен қатар, жер беті сулары аумақ бойынша бір келкі орналаспаған, жылдар бойында және жылдың ішінде өзгеріп отырады, осыған байланысты әр түрлi облыстарда және экономика салаларында сумен қамту әртүрлі. Сумен жақсы қамтамасыз етілген Шығыс - Қазақстан облысы 1 км2 жерге - 290 мың м3. Сонымен бiрге судағы дефицит Атырау, Қызылорда облысында болса, Манғыстау облысында iс жүзiнде тұщы су жоқтың қасы.
Өзеннiң су қорларын экономика салалардың мұқтаждықтары үшiн толық қолдану мүмкiн емес, өйткенi:
• Сырдария, Орал, Тобыл, Іле, Ертiс, Есiл, Торғай, Шу өзендерi бойынша экологиялық, балық шаруашылығы және санитарлық талаптарды қанағаттандыру үшiн жылына берілетін судың жиынтық көлемi, 29, 0 км3 құрайды;
Ертiс бойынша қажетті су мөлшері көлiк-энергетиялық шығындар мен бiрге Ресейдiң үлесін қосқанда 13, 1 км3 құрайды;
• өзендердiң су қоймасы және алаптарындағы булану және фильтрлеуге кететін шығындары 13, 5 км3 бағаланады;
• сонымен бiрге Орталық Қазақстанның жазық өзендерiнiң көктемдегi су қоры, оның толық реттеуiн мүмкiн еместiктен жол жөнекей жоғалатыны шамамен 4, 5 км3 құрайды.
Сайып келгенде, жылына жоғарыда көрсетілген қажетті су шығыны 57, 9 км3болса, республиканың экономикасында қолдануға болуы мүмкiн су қорлары орташа сулылықта жылына 43 км3 аспайды.
Өзеннiң орташа су аз (75% қамтамасыздықтар және су аз болғандағы (95% қамтамасыздық) жылдардағы өзендердің жалпы суы 76 және 58 км3-ке дейiн төмендейді, осыған сәйкес 32-33 км3 қолдануға мүмкiн су қоры 25-26 км3ке дейiн төмендейдi. Сондықтан, жылдардағы сулылыққа қарай республика бойынша қолданыстағы су қорлары, 25 км3 - тан 43 км3 –қа дейінгі аралыққа ауытқиды
Iс жүзiнде елміздің барлық аумақтарында су қорларының жетіспеушілігінен және интенсивтi өнеркәсiптiң өсуінен су шарушылығында оның ластануы орын алады. Қалпына келтiруге табиғи ортаның қабiлеттiлiгiнің жетіспеушілігі және жасанды жүктеменiң аралығындағы алшақтық, еліміздегі барлық негiзгi өзен алаптарының экологиялық жағдайын төмендетуге әкеп соқты.
Қазақстанның экономика салаларының қазiргi деңгейiндегi су тұтыну 35, 3-тен 19, 5 км3ке дейін ауытқиды. Судың пайдалынатын көлемдерiнiң ауытқуы жылдың сулылығына, сонымен қатар экономика салаларындағы ұйымдастыру - құрылымдық өзгерістерге байланысты.
Суармалы егiн шаруашылығының қарқынды және тиімсіз дамуы, сонымен бiрге су ресурстарының аридті ауа райына қарамай реттелуі кіші және iрi өзендердiң бассейнінде су дефицитін тудырды.
1990 жылдан бастап алынатын су көлемдерiнiң азаю тенденциясы байқалады, соған сәйкес, табиғи су көздерінен ауыл шаруашылығына, өнеркәсiпке, шаруашылық-ауызсуға пайдалынатын су тұтыну мөлшері де төмендеуде. Бұл ССРО ыдырауымен және жоспарлы шаруашылықтың нарықтық әдiстерге өтуіне байланысты шарттар.
2000 жылдардағы табиғи су көздерінен алынған судың көлемi 1990 жылдардағы су тұтынумен салыстырғанда 918 м3 азайды және 20, 057 км3 құрады. Су тұтыну көлемінiң төмендетуi ауыл шаруашылығында суармалы аудандардың қысқартумен байланысты. Қазіргі кезде (жүйелi және жайылма) суландыруға 15 км3 жуық көлемде су қолданылады. Соның өзінде суармалы егiн шаруашылығы дамыған Қызылорда, Оңтүстiк Қазақстан, Алматы облыстарындағы су тапшылығы сақталынады, соның iшiнде өте ылғал тартқыш - күрiштiң өндiрiсi.
Экономика салаларының 85% (27, 5 км3) жер беті суымен қамтамасыз етлсе, қалған бөлiгі жер астындағы, теңiздегi және сарқынды сулармен iске асады.
Ауылшаруашылық саласы – бұл су қорларының негізгі су көлемін (ауыл шаруашылығының мұқтаждығында 70-90% барлық тұтынылатын суға дейiн қолданылады) пайдаланатын сектор. Бұл жерде су тұтынудың дара салмақтары суармалы егiн шаруашылығына, одан кейін малдың жем-шөбін даярлау үшін жайылымды суландыру, сонымен бiрге жайылма суландыруға және ауыл тұрғындары мен малды сумен қамтуға жұмсалады. Жүйелi суландыру жер беті суларымен, негiзiнде оңтүстiкте және республиканың оңтүстiк-шығысында – Сырдария, Іле, Шу, Талас, Ертiс және басқа өзендер бассейнінде өте жақсы дамыған. Жайылма суландыру негiзiнен, солтүстiк және батыс Қазақстанда көктемгі суды пайдалану арқылы жүзеге асырылады, ол Есiл, Торғай, Тобыл, Жайық, тағы басқа өзендер.
Елде су қорларының жетіспеушілігі, жалпы еліміздегі қалыптасқан экономикалық жағдайға байланысты, республикада су тұтынуды қысқартуға алып келедi. 2000 жылдары ауыл шаруашылығына алынатын су 15 м3 қысқарды (1992 жылы 26 м3 болған), жүйелi суландыру ауданы екi есе азайды. Аагротехниканың әлсiз енгiзілуi, ирригация және су жiберушi жүйелердiң қанағаттанарлықсыз техникалық күйi, су сақтайтын технологиялардың жабдықтарының тозуы, жоқтығы судың сапасының нашарлауына, суармалы аумақтардың тұздалуына, шөлдену процесстерiнiң шапшаң дамытуына әкеп соғуда.
Су тұтынудың көлемдерiнiң төмендеуi өнеркәсiп салалары үшiн де тән жағдай және 2000 жылдағы суды тұтыну 2, 2 км3ке дейiн қысқарған (1992 жылда – 4,8 км3). Судың көп мөлшері теплоэнергетика, түстi металлургия, мұнай өндiрiстерi кәсiпорындары пайдаланады.

Кейбiр iрi өзендер бассейнінің жеке проблемалары және олардың су қорларының қолдануы.

Сырдария өзенi бассейіні күрделi жағдайлармен ерекшеленедi, әсiресе оның төменгi жағында. Өзеннің төменге ағысына түсетін табиғи су қорының қысқаруы және оның жоғарғы деңгейде ластануы, табиғи ортаның сапасының және Арал маңайындағы тұрғындардың өмiр жағдайларының төмендетуiне әкеп соқты. Арал теңiзi үшiн де, төменгi жағының табиғи кешенi де өзеннiң дельтасы реттейтiн мәнін жоғалтты. Шөлдену процессі 2 миллион гектар аумақты қамтыды. Коллекторлы - дренажды және ауыл шаруашылығының сарқынды суларын Сырдарияға тастау оның химиялық және бактериялық ластануына және тұрғындардың денсаулығына үлкен әсер етті. Өлкедегi су мәселесi шешiмiнiң күрделiлiгi сол, жалпы бассейін бойынша жер беті су қорының толық игерілгендігінде.
Бұл дефицитті жоюдың бірден-бір жолы, қазiргi деңгейде шаруашылық құрылымдарда су сақтайтын және үнемдейтін шараларды енгізу, суды көп шығындататын және пайдалануы мүмкiн шараларды қысқарту. Ол үшiн негiзiнен.экономика, бастысы егiн шаруашылығында принципті өзгеріс енгізу және мемлекетаралық кооперацияны күшейту керек болады.
Орал өзенiні бассейні өте суы тапшы, бұл жерде экономика салаларын орналастыру және дамыту экономиканың бар шикiзат қорлары және қажеттiктерiне сәйкестендірілмей iске асырылған. Нәтижесінде суға деген қажеттілік оның қанағаттандыруының нақты мүмкiндiктерiн едәуiр жоғары болуына, әсiресе сусыз жылдарда орын алады. Мұның бәрі Орал бассейнінің суларын қарқынды ластануына әкеп соғады.
Орталық және Солтүстiк Қазақстан өзендерiнiң бассейіндері шамамен су көлемінің аздығымен және жылдың iшiнде бір қалыпсыздығымен ерекшеленеді: су қорының негізгі 90 % көктемнің 1-2 айларын да өтедi.
Су қорларының жетіспеушілігі еліміздегі маңызды орын алатын өнеркәсiптiң дамуына кері әсерін тигізетін бөгет болып табылады.
Бұл аймақта электрэнергияның 76%, көмірдің 98%, темiр кенінің 99%, мыстың негізгі бөлігі өндіріледі. Өлкеде көмiр, темір және мыстан басқа химия өнеркәсiбiнiң дамытуы үшiн маргандық және қорғасын-мырыш кендердiң үлкен қоры, вольфрам, молибден, бокситтер шығарылады.
Келешекте жоғарғы потенциалдық шикiзат қорларын игеру үшін мұнда көршілес өзен бассейіндерінен су қорларының тартылу мүмкiндiктерiн анықтауды қажет етеді. Мұндай жағдайда бұл өлке үшiн су көзі болып Ертiс өзенi табылады. Одан Орталық Қазақстандарға су беру үшiн, Қанышы Сатпаев атындағы (Ертiс - Қарағанды) канал құрастырылған, дегенмен оның нашар техникалық күйі оның қуатын төмендетіп, су тұтынушыларың экономикалық қатынастарын қалыптастыруды реттей алмауда.
Ертiс өзенiнi бассейні, оның сулығының жоғарылығына қарамастан, су жетіспеушілік орын алады және су шаруашылығы балансы өте шиеленіскен. Сонымен қатар, өзеннiң бассейіні өте күштi өнеркәсiптiк ластануға ұшыраған.
Ертiс өзенiнiң бассейніне Қытай, Қазақстан және Ресейдің аймақтары енеді, олардың әрқайсысы оның суын қолдануда өз мүдделерiн ойлайды.
Ертiс өзені бассейнінің су қорлары мәселелерiн мемлекетаралық тұрғыда қарастырғанда негізінен оның ластануын болдырмау, мемлекет шекарасында берілетін су қорының сапасының сақталуын, одан алынатын су көлемінің шығын келтірмейтін жағын анықтау керек.
Балқаш көлі бассейні Іле өзенінен алынатын қайтарымсыз су қорының өсуінен экологиялық жағынан және елімізді сумен қамтамасыз етуде ең сәтсiз бассейін болып табылады және ол қарқынды ластануда.
Балқаш көлін сақтау және ондағы табиғи объекттердi сақтаудағы негізі мәселенiң шешiмi суды үнемдеу, өнеркәсiп және ауыл шаруашылығының сарқынды суларын тастауды тоқтатуға арналған шаралардың шұғыл жүзеге асыру болып табылады. Іле өзенінің суының балансы көпшілігіңде Қытай тарапымен су қатынастарының реттелуімен анықталады.
Елімізді сумен қамтамасыз етудің негізгі шешiмi, пайдаланатын су қорларының жеткiлiктi етіумен қатар, көпшiлiгiнде су шарушылық жүйелердiң жағдайына тәуелдi болады.
ССРО-ның ыдырауынан кейін және 2000 жылға дейін елдiң күрделi экономикалық жағдайына байланысты, су шарушылық объекттердiң қаржыландырылуы қалдық қағида бойынша iске асты.
Жоғарғы деңгейде пайдалану, жөндеу жұмыстарына және қызмет көрсетуге қаржыландырудың қысқартылуы көптеген өлкелердегі су объектлері мен гидротехникалық құрылыстардың техникалық жағдайының, халықтың және экономиканың қауіпсіздігін сақтаудың төмендей бастауына жағдай тудырды.
Өндiрiстiң төмендеуі және тұщы суды пайдалану көлемдерiнiң төмендеуiне қарамастан, су пайдалану мәселесіндегі ұқыпсыздық жойылмауда. Мәселен, жыл сайын таза суды тасымалдау кезінде жоғалтылатын су шығыны 4, 94 км3, оның мішінде қайтарымсыз су тұтыну, табиғи су объекттерiмен салыстырғанда 15, 28 км3 құрайды. Осылай суды тиімсіз пайдалану суармалы жерлердің тұздануы мен лайлануына әкеп соқтырады. Қалалардағы жоғалан су сумен жабдықтау және канализация жүйелерінде су басу, үйлердің фундаменті мен астындағы су құбырларын шірітуге әсер етеді.
Тұрмыстық-коммуналды секторларда су тасымалдау кезіндегі жоғалатын су көлемі алынған су көлемінің 35% құрайды, әр адамға сөткесіне 240-420 л су жұмсалады. Республикадағы 100 км су құбырының желiлерiнде жалпы саны 70 астам апат тіркеледі, еуропалық деңгейде бұл көрсеткiш небәрі 3 апатты құрайды.
Ауыл шаруашылығы негiзгi су тұтынушы болып табылады, жалпы су қорының 80% суармалы жерлерді суландыруға жұмсалады.
Өнеркәсiп. Соңғы жылдары өнеркәсiптiк сектордың су тұтынуы 4, 0 км3 дейiн қысқарды. Сырт және қайта сумен жабдықтауды қолданудың жеткiлiксiз деңгейi, жүйелерiнiң қанағаттанарлықсыз күйi су беру және су пайдалану коэффицентінің (ПӘК) төмендігі өндірілетін өнімге жұмсалатын таза су шығынының өте жоғары болуына әсер етуде. Бүгінгі күні ауыз су деңгейіне дейінгі тазартылған судың 40% өндірістік қажеттілікке жұмсалады.
Судың тиімсіз пайдалануы барлық өзендер бассейнінде су қорларының жетіспеушілігіне және ластануына, қоршаған табиғи ортаның азып-тозуына, көл және өзеннiң экосистемалардың кеуiп кетуi, тұрғындардың ауруының өсуіне алып келедi.

 

Елдi сумен қамтамасыз етудiң негізгі мәселелері

1. Сумен жабдықтау су беруді қамтамасыз ету және ауыз су сапасының талаптарына сай емес
Тұрғындарды сапалы ауыз сумен жабдықтау мәселелерi еліміздің барлық облыстары және қалалары, Астананы қоса қамтиды. Республика бойынша орташа қала халқының 70-75% су құбырлары суымен, 15-18 % - орталықтандырылған су бастауларының суымен, қалған бөлiгi ашық суаттардан және басқа жақтан әкелiнген тасымал (500 мыңнан астам адам) сумен қамтамасыз етіледі.
Су құбырларының көпшiлiгi 20-25 жыл, Қазақстанның солтүстiгiнде 30 жылдан астам бұрын пайдалануға берілген немесе күрделі жөндеуден өткізілген.
2. Айналмалы қолданудың және қайтадан сумен жабдықтаудың деңгейі төмен.
Өнеркәсiптiк өндiрiс салалары және бөлек алған кәсiпорындарда су пайдалану көпшiлiгiнде жоғары шығынды болып қалуда және оны қайта пайдалану тәсілдері қолданылмайды.
3. Су шарушылық объектілері және жүйелердiң техникалық күйi өте төмен деңгейде.
Күрделі жөндеу жұмыстарына бөлінетін қаражаттың жетіспеушілігінен каналдар мен гидротехникалық құрылыстардың су жоғалту көрсеткіштері жоғары болуда.
4. Шекарааралық мәселелер.
Бүгінгі күні мемлекетаралық су қатынастарын реттеу бұрынғы одақ кезінде игерiлген су қорларын кешенді пайдалану мен қорғаудың бассейнді схемасы негiзінде іске асырылады. Сондықтан кез келген шекараға шектес елдер су бөлісу, яғни су қорларының көлемдерi шарттарының қайта қаралуы туралы ұсыныстар енгізе алады. Бұл әсіресе Арал теңiзi бассейнінде орналасқан елдер үшiн көкейкестi мәселе.
5. Су қорларының ластануы.
Түгелдей дерлiк iрi өзендердiң суы сапа жағынан қазiргi талаптарға сәйкес келмейдi. Су қорларының ластануы елді мекендердегі сарқынды, өнеркәсiптiк кәсiпорындардың, суармалы жерлердегі коллекторлы - құрғату сулардың тасталуына байланысты. Көп қалаларда канализациялық суды тазартатын арнайы құрылыстар жоқ. Сарқынды суларды жинақтағыштар шектi белгiлерге дейiн толтырылып, бөгеттерде жұлып кету қаупін тудырады.
6 Арал теңiзiнiң мәселесi 30 жылдан астам уақыт зерттеушiлердің назарында.
Арал маңайындағы шаруашылықтың тиімсіз жүргізілуінен Арал теңізі бассейніндегі елді мекендерде әлеуметтiк және экологиялық мәселелер ұлттық деңгейге көтерілді. Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы су қорларының дефицитi жылына 1, 2 - 3, 5 текше км-ге жетедi. Ол Сырдария дельталарындағы экосистемалардың азып-тозуына әкеп соқты.

 

1. Қазақстанда жалғыз ғаламдық экологиялық мәселеге жатады:

A) Арал теңізі.

B) Каспий теңізі.

C) Балқаш көлі.

D) Кіші өзендердің ластануы.

E) Радиоактивті қалдықтардың сақталуы.

 

2. Бұзылған жерлерді түбегейлі жақсартуды атаймыз:

A) Эрозия.

B) Дефляция.

C) Минерализация.

D) Мелиорация.

E) Рекультивация.

 

3. Бүкіл гидросферадағы су айналымының белсенділігі құрайды (жыл):

A) 30 жыл.

B) 100 жыл.

C) 200 жыл.

D) 1 жыл.

E) 3000 жыл.

 

4. Топырақтың құнарлы қабатының (гумустың) қалыптасуы үшін қажет:

A) 10-30 жыл.

B) 100-200 жыл.

C) 300-400 жыл.

D) 1-2 жыл.

E) 1000 жыл.

 

5. Дефляция – бұл:

A) Су эрозиясы.

B) Сызықтық эрозия.

C) Жазықтық эрозия.

D) Көлбеу эрозия.

E) Жел эрозиясы.

 

6. Жел эрозиясының түрлерін атаңыз:

A) Мелиорация және дефляция.

B) Рекультивация және мелиорация.

C) Аэрация және дефляция.

D) Дефляция және дауыл.

E) Дефляция және шаңды-дауыл.

 

7. Энергия алудың таза жолы:

A) Атом-электр станциясы.

B) Жылу элктр станциясы.

C) Гидроэлектростанциясы.

D) Жанар-май қолдану.

E) Шымтезек жағу.

8. Шөлейттенумен күресудің тиімді әдісін таңдаңыз:

А) тоғайлар

Б) минералды тыңайтқыштарды енгізу

В) солондық топырақтарды гипстеу

Г) суландыру және гидромелиорация

Д) егістер

 

9. Теңіздің көтерілуі мен кері кетуінің себебі неде?

А) ай мен жердің өзара тартылуы

Б) жердің айналуы

В) жердің геотермальды энергиясы

Г) су бетіндегі ауа қабатының қозғалысы

Д) климаттың өзгерісі

 

10. Халықаралық деңгейде іске асырылатын мониторинг:

А) глобальды

Б) халықаралық

В) планетарлық

Г) ұлтаралық

Д) аймақтық