Экология ғылымының даму тарихы

 

№	Сұрақ
	Экология ғылымының даму тарихы
	Экология бөлімдері: аутэкология, демэкология, синэкология
	Экология пәнінің мазмұны, мақсаты және міндеті
	Экологиялық факторлар және олардың түрлері
	Оптимум ережесі, Шелфорд және Либих заңдары
	Организмдердің толеранттылыққа байланысты организмдер топтары
	Организмдердің қоректенуі бойынша экологиялық классификациясы
	Тіршілік ортасы, түрлері және анабиоз
	Организмдердің жарыққа байланысты экологиялық топтары. Фотопериодизм.
	Жарық сүйгіш және көлеңке сүйгіш өсімдіктердің құрылыс ерекшеліктері
	Организмдердің температурағы байланысты экологиялық топтары.
	Организмдердің ылғалға байланысты экологиялық топтары
	Топырақ қабаттары және топырақ организмдері
	Организмдердің биологиялық ырғақтары. Биологиялық сағат.
	Популяция туралы түсінік және популяция құрылымдары
	Популяцияның кеңістіктегі құрылымы.
	Популяцияның этологиялық құрылымы. Топ эффекті.
	Популяцияның динамикалық көрсеткіштері.
	Биотикалық потенциал және популяция гомеостазы
	Биоценоздар экологиясы және оның құрамдары. Доминант және эдификатор түрлер
	Биоценоздың кеңістіктегі құрылымы. Ярустылық және мозайкалық.
	Биоценоздағы организмдердің қарым-қатынастары (В.Н. Беклемишев бойынша)
	Биотикалық қарым-қатынастар типтері
	Биоценоздағы бір-біріне пайдалы қатынастар түрлері
	Биоценоздағы пайдалы-зиянды қатынастар түрлері
	Биоценоздағы пайдалы-нейтралды қатынастар түрлері
	Экологиялық қуыс. Гаузе принципі
	Экологиялық сукцессия, түрлері
	Биогеоценоз және биотоп (экотоп) ұғымдары. Биогеоценоздың құрамдас бөліктері.
	Экожүйе, биогеоценоз және экожүйе типтері
	Экологиялық пирамида (Элтон пирамидасы)
	В.И.Вернадскийдің биосфера туралы ілімі, биосфера компоненттері
	Биосфера эволюциясының этаптары
	Биологиялық (кіші) және геологиялық (үлкен) айналымдар.
	Тұрақты (орнықты) даму концепциясының модельдері
	Ноосфера және В.И.Вернадский бойынша ноосфераны құру шарттары
	Табиғи ресурстар және олардың түрлері
	Табиғи ресурстарды үнемді пайдаланудың ерекшеліктері
	Ластану және ластаушылар түрлері
	Ксенобиотиктер, поллютанттар. Пестицидтер және олардың түрлері
	Қоршаған ортаның механикалық және физикалық ластануы
	Қоршаған ортаның биологиялық және химиялық ластануы
	Атмосфераның автокөліктермен ластануы
	Өнеркәсіптік ластану
	Ғаламдық экологиялық проблемалар және олардың түрлері
	Климаттың ғаламдық жылынуы және себептері. Киото хаттамасы
	Озон қабаты (озоносфера) проблемасы
	Парникті эффект және оның пайда болу себептері
	Қышқыл жаңбырлар. Улы тұман.
	Ормандардың азаюы және шөлдену
	Әлемдік Мұхит проблемалары
	Жер бетіндегі биоалуантүрліліктің азаюы проблемасы
	Қазақстандағы (Ұлттық) экологиялық проблемалар
	Каспий, Арал, Балқаш проблемалары
	Қазақстандағы сынақ полигондары, олардың қоршаған ортаға әсері
	Қазақстаннның ерекше қорғауға алынған аумақтары
	Қызыл кітап және оның биоалуантүрлілікті сақтаудағы маңызы
	Экологиялық құқық нормалары және жауапкершілік
	Мониторинг және оның түрлері
	Экологиялық білім беру және тәрбие

БЛОК

Экология ғылымының даму тарихы

Қайта өрлеу дәуіріндегі географиялық жаңалықтардың ашылуы және бұрын белгісіз болып келген…

Экология бөлімдері: аутэкология, демэкология, синэкология

Экология пәнінің мазмұны, мақсаты және міндеті

Экология пәнінің негізгі міндеті– популяция, биоценоз және оларда болып жатқан өзгерістердізерттеп, қазіргі… Экологияда қазіргі кезде кибернетика мен теория әдістері,…

Экологиялық факторлар және олардың түрлері

Абиотикалық факторлар– тірі организмдерге тікелей немесе жанама әсер ететін өлі табиғат факторлары. Оларға… Кейбір мәліметтер бойынша, жыл сайын 15 мың баррель мұнай…

Оптимум ережесі, Шелфорд және Либих заңдары

Организмдердің толеранттылыққа байланысты организмдер топтары

Эврибионттар(грекше eurus - кең) – факторлардың кең диапазонында (әртүрлі айырмашылығы бар орталарда) тіршілік… Стенобионттар– (грекше stenos – тар) – тек белгілі бір орта… Мысалы, теңіздерде тіршілік ететін организмдердің көпшілігі судың жоғары…

Организмдердің қоректенуі бойынша экологиялық классификациясы

Қоректену түрі бойынша барлық организмдер екі топқа бөлінеді.

Автотрофтар (грекше autos - өзім, trophe - қорек) – күн энергиясын пайдаланып бейорганикалық минералды заттардан органикалық заттар синтездейтін организмдер. Бұларға фотосинтез процесі жүретін жасыл өсімдіктер, балдырлар, фотосинтезге қабілетті фототрофтық бактериялар жатады. Автотрофтылар – фототрофтылар және хемотрофтылар болып бөлінеді. Фототрофтылар органикалық заттарды синтездеу үшін күн энергиясын пайдаланса, хемотрофтылар химиялық байланыстардың энергиясын пайдаланады Автотрофты организмдер қауымдастықтардағы бірінші қоректік тізбек құрайтын биосферадағы органикалық заттардың алғашқы продуценттері. Автотрофты организмдердің табиғатта ролі орасан зор, өйткені олар биосферадағы органикалық заттардың негізгі бөлігін (жылына 162×10⁹ тонна) құрайды Гетеретрофтар- (грекше heteros - басқа, trophe - қорек) – қорек ретінде автотрофтар синтездеген органикалық заттарды пайдаланады. Бұларға жануарлар, саңырауқұлақтар және көптеген микроорганизмдер жатады. Қоректің түріне байланысты гетеретрофтар - өсімдіктермен қоректенетін фитофагтарға, жануарлармен қоректенетін – зоофагтарға, өлекселермен қоректенетін – некрофагтарға, жануарлардың соңғы өнімдерімен (экскременттерімен) қоректенетін – копрофагтарға, өсімдіктер шірінділерімен қоректенетін – сапрофагтарға және жартылай ыдыраған органикалық заттармен қоректенетін – детритофагтарға бөлінеді.

Гетеретрофты организмдер автотрофты организмдер түзетін барлық заттарды, кейде өнеркәсіпте адам қолымен жасалған көптеген заттарды да ыдырата алады. Оның кейбіреулерін жай ыдыратып, кейбіреулерін ыдырата алмайды. Мысалы, балауыздан анаэробты жағдайда Жер бетіндегі органикаклық заттардың негізгі үлесін құрайтын геополимерлер (қара шірік, кероген) түзіледі. Биосферадағы органикалық заттардың ыдырауында жануарларға қарағанда саңырауқұлақтар мен бактериялардың ролі зор. Автотрофты организмдер мен гетеретрофты организмдер бірге қоректік (трофикалық) қатынастармен байланысқан біркелкі биологиялық жүйені құрайды. Қоршаған ортаның жағдайларына байланысты автотрофты да және гетеретрофты да қоректенетін организмдерді (көк-жасыл балдырлар, паразит-өсімдіктер, жыртқыш-өсімдіктер, эвгленалар) миксотрофтылар деп атайды.

Тіршілік ортасы, түрлері және анабиоз

Топырақ қабаты тереңдеген сайын аэрация нашарлайды. Оттегінің мөлшері азайып, көмір қышқыл газы мен… Анабиозға түсу мүмкіншілігі, ағзаның…

Организмдердің жарыққа байланысты экологиялық топтары. Фотопериодизм.

Гелиофиттернемесежарық сүйгіш өсімдіктер– күн сәулесі жақсы түсетін ашық кеңістікте… Сциофиттернемесекөлеңке сүйгіш өсімдіктер– жарық… Факультативті гелиофиттернемесекөлеңкеге төзімді өсімдіктер– жарықтың көп…

Жарық сүйгіш және көлеңке сүйгіш өсімдіктердің құрылыс ерекшеліктері

Организмдердің температурағы байланысты экологиялық топтары.

1суыққа төзімсіз өсімдіктер – тропикалық орман өсімдіктері мен жылы теңіз балдырлары. Судың…

Организмдердің ылғалға байланысты экологиялық топтары

Гидатофиттер(грекше hygor - су) – көп бөлігі немесе толығымен суда өсетін өсімдіктер (элодея, көзшешек,… Суккуленттер(латынша sukkulentus – жуан, шырынды) – ылғалы тапшы…

Топырақ қабаттары және топырақ организмдері

геобионттар- үнемі топырақта тіршілік ететін организмдер. Олардың бүкіл даму циклы топырақта жүреді (жауын… мезофауна– қозғалғыш, майда жануарлар тобы.… -макрофауна– топырақтағы ірі насекомдар (жауын құрттары және т.б.)

Организмдердің биологиялық ырғақтары. Биологиялық сағат.

Популяция туралы түсінік және популяция құрылымдары

«Популяция» ұғымы биологияда негізгі ұғымдардың бірі, ал популяцияны генетикалық, эволюциялық және… Популяцияның этологиялық (мінез-құлық)…

Популяцияның кеңістіктегі құрылымы.

Популяцияның кеңістіктегі құрылымы – популяция особьтарының кеңістікте орналасу ерекшеліктері. Ол тіршілік… Табиғатта особьтардың бірқалыпты орналасуы сирек кездеседі.… Жануарлардың ортаның қолайсыз жағдайларына немесе олардың даму циклдарына байланысты…

Популяцияның этологиялық құрылымы. Топ эффекті.

Популяцияның динамикалық көрсеткіштері.

Популяция динамикасының негізгі белгілеріне жататындар: - популяцияның сандық мөлшері – белгілі бір… - популяция тығыздығы – белгілі бір жер аумағындағы немесе көлемдегі особьтардың…

Биотикалық потенциал және популяция гомеостазы

Биоценоздар экологиясы және оның құрамдары. Доминант және эдификатор түрлер

Әрбір биоценоздың өзіндік түрлік құрамы қалыптасқан. Сондықтан биоценозда бір…  

БЛОК

1.Биоценоздың кеңістіктегі құрылымы. Ярустылық және мозайкалық.Биоценоздың кеңістіктегі құрылымы ондағы өсімдіктер жабынымен (фитоценоз) - өсімдіктердің жер асты және жер үсті мүшелері салмақтарының бөлінуі бойынша анықталады. *Биоценоздарға организмдер алғаш рет қоныстанғаннан бастап көптеген экологиялық факторлаға байланысты орналасады. Организмдер жердің рельефіне қарай горизонтальды (көлденең) немесе вертикальды бағытта (тігінен) орналасуы мүмкін. Ол үшін әрбір жеке түр бір-біріне кедергі келтірмеуі тиіс. Соның биоценоздағы бір көрінісі - ярустылық (қатарлық). Ярустылық - биоценоздардың биікті бойынша жіктелуі. Тіпті ярустылық жер асты бөлімдерінде де байқалады. Әрбір ярусқа тән оның микроклиматы, түрлік құрамы, бейімделу белгілері жіктелген. *Биіктігі әртүрлі өсімдіктер өсетін фитоценоздан анық білінетін ярустылық бөлінуді байқауға болады: ассимиляция жүретін өсімдіктердің жер үсті мүшелері және олардың жер асты бөліктері бірнеше қабат болып орналасады. Ярустылық әсіресе қоңыржай белдеудің ормандарында жақсы байқалады. Мысалы, шыршалы ормандарда ағашты, шөпті-бұталы және мүктер ярустылығы анық білінеді. Жалпақ жапырақты ормандарда 5-6 ярусты ажыратуға болады: I немесе жоғарғы ярус үлкен ағаштардан (емен, жөке, үйеңкі т.б) құралған; II ярус – басқа ағаштардан (шетен, алма, алмұрт, тал т.б.) құралған; III ярусты бұталар (шие, итмұрын) құраса; IV ярус биік шөптесін өсімдіктерден (сасыр, тобылғы); V ярус олардан аласа өсімдіктерден (қымыздық, шайқурай); ал VI ярусты өте аласа өсімдіктер (қына, мүктер) құрайды. Ормандарда міндетті түрде ярусаралық өсімдіктер – балдырлар, ағаштардың діңі мен бұтақтарында өсетін қыналар, эпифиттер, лианалар және т.б. болады. * Ярустылық өсімдіктердің күн сәулесін біршама толық алуына септігін тигізеді: биік өсімдіктердің көлеңкесінде көлеңкеге төзімді және аз ғана жарықты қанағат ететін көлеңке сүйгіш өсімдіктер тіршілік етеді.Фитоценоздардың жер асты ярустылығы өсімдіктердің тамыр жүйелерінің әртүрлі тереңдікте болуына байланысты. Жануарлар да өсімдіктердің кейбір ярустарында көп шоғырланады. Кейбіреулері сол ярусты мүлдем ауыстырмайды да. Мысалы, насекомдар арасында мынадай топтарды ажыратады: топырақта тіршілік ететіндерді – геобий, топырақтың беткі қабатындағыларды – герпетобий, мүктер ярусындағыларды – бриобий, шөптесін өсімдіктердегі – филлобий, одан жоғары ярустағыларды – аэробий деп бөледі. Көлденең бағыттағы түрлердің орналасуы мозайкалық – барлық фитоценоздарға тән. Мозайкалықтың бірнеше себептері бар: микрорельефтің әр текті болуы, өсімдіктердің орта құру әсері мен олардың биологиялық ерекшеліктері. Ол жануарлар (құмырсқа илеуінің пайда болуы, өсімдіктер жамылғысын тұяқтылардың таптауы нәтижесінде) немесе адам тіршілігінің (ағаштарды кесу, от жағу) барысында болуы мүмкін Топырақтағы, судағы организмдерден де өзіне тән ярустылықты байқауға болады. Бірақ, мұндағы экологиялық факторлар мен талаптар әр түрлі болуы мүмкін.

2)Биоценоздағы организмдердің қарым-қатынастары (В.Н. Беклемишев бойынша)Биоценоздағы түріші және түраралық қатынастарды орыс зоологы В.Н.Беклемишев 4 түрге: трофикалық (қоректік), топикалық, форикалық және фабрикалық деп бөлді. Трофикалық (қоректік) байланыстар– бір түр басқа тірі особьтармен, өлекселермен немесе олардың соңғы өнімдерімен (экскременттерімен) қоректену. Ұшып жүрген насекомдармен қоректенетін құстар, көңмен қоректенетін қоңыздар, өсімдіктер шірнесін (нектар) жинайтын аралар өздеріне қорек болатын түрлермен тікелей байланысқа түседі. Қорегі үшін екі түр бәсекеге түскенде олардың арасында жанама қоректік байланыстар пайда болады. Өйткені біреуінің тіршілігі екіншісінің қорекпен қамтамасыз етілуіне әсер етеді. Бір түрдің тіршілігі әсерінен тіршілік ортасының физикалық немесе химиялық өзгеруін топикалық байланыстар деп атайды. Бұл байланыстар алуан түрлі болады. Бір түрдің екінші түрді тіршілік ортасымен қамтамасыз етуі басқа түрлер қоныстанатын немесе басқа түрлер қоныстанудан қашатын субстрат құруы, қоршаған кеңістіктегі жарыққа, ортаның бөлінген соңғы өнімдермен қанығуына, судың, ауаның, температураның өзгеруіне әсері. Киттер терісіне қоныстанып тіршілік ететін теңіз организмдері, сиыр көңіндегі шыбын личинкалары, ағаш діңгегіндегі қыналар өздеріне тіршілік ортасы немесе субстрат болып табылатын организмдермен тікелей топикалық байланысқа түседі. Топикалық немесе трофикалық (қоректік) байланыстар организмдер тіршілігінде үлкен роль атқарып биоценоз тіршілігінің негізін құрайды. Әр түрге жататын организмдерді бір-бірінің жанында болуын осы типтегі байланыстар қамтамасыз етеді. *Бір түрдің басқа түр арқылы таралуы форикалық байланыстар болып табылады. Әдетте таратушылар ролін жануарлар атқарады. Жануарлар арқылы өсімдіктер тозаңдарының, спораларының, тұқымдарының таралуын зоохория, ал майда насекомдардың таралуын форезия деп атайды. Тасымалдау арнайы және әртүрлі құралдар арқылы іске асады. Жануарлар өсімдіктер тұқымын 2 түрлі жолмен: пассивті және белсенді (активті) таратады. Жануар денесінің өсімдікке абайсызда, кездейсоқ жанасуы нәтижесінде тұқымның арнайы өсінділерімен, ілмектерімен, қармақшалармен жабысып таралуын пассивті таралу дейді (түйежапырақ, итошаған). Әдетте мұндай тұқымдар жануарлар терісіне, жүніне жабысып тарайд Жануарлардың, құстардың жемістер мен жидектерді жеп, қорытылмай қалған тұқымдарының соңғы өнімдерімен сыртқа бөлініп таралуын –активті таралу дейді. Саңырауқұлақ спораларын таратуда насекомдар үлкен роль атқарады. Жануарлардағы форезия негізінен әртүрлі кенелер арасында кең тараған. Форезия арқылы насекомдармен бірге кейбір нематодтар да тарайды. Көң шыбындарының аяқтары көбіне щетка тәрізді болуы, рабдитид-нематодтардың жабысып таралуына байланысты. Ірі жануарлар арасында форезия кездесе бермейді. Организмнің өз інін, ұясын саларда басқа түрлердің өлі қалдықтарын пайдалануын фабрикалық байланыстар деп атайды.

Биотикалық қарым-қатынастар типтері

3.(2) Биотикалық қарым-қатынастар типтері Паразитизм - бір түр өкілінің екінші бір түр… Паразиттердің көптеген түрлері жұқпалы, тіптен қатерлі аурулар (сүзек,…

Биоценоздағы бір-біріне пайдалы қатынастар түрлері

Саңырауқұлақ пен балдырлардың бірге тіршілік етуі (қыналар). Саңырауқұлақ пен… Түйнекті бактериялар мен бұршақ тұқымдастары… Мутуализм (+ +) (латынша мутуо - өз ара).

Биоценоздағы пайдалы-зиянды қатынастар түрлері

 

Биоценоздағы пайдалы-нейтралды қатынастар түрлері

Экологиялық қуыс. Гаузе принципі

Экологиялық сукцессия, түрлері

Экологиялық сукцессия биоталық қауымдастық пен физикалық орта арасында тепе-теңдік орнайтын…    

Экологиялық сукцессия, түрлері

Қоңыржай климаттағы екінші реттік сукцессия процесі кезіндегі негізгі стадияларының ұзақтығы: - бірінші – шөптесін өсімдіктер жамылғысы стадиясы – шамамен… - екінші – бұталы өсімдіктер стадиясы – 10-25 жылға созылады;

Биогеоценоз және биотоп (экотоп) ұғымдары. Биогеоценоздың құрамдас бөліктері.

Экожүйе, биогеоценоз және экожүйе типтері

  11 Экологиялық пирамида (Элтон пирамидасы) Экожүйелердіңәрбір трофикалық деңгейдегі таза алғашқы және…

В.И.Вернадскийдің биосфера туралы ілімі, биосфера компоненттері

Биосфера эволюциясының этаптары

14 Биологиялық (кіші) және геологиялық (үлкен) айналымдар. Планетадағы барлық заттар үнемі айналымда болады. Күн…

Тұрақты (орнықты) даму концепциясының модельдері

- қалпына келмейтін табиғи ресурстар түрлерін тез және ысырапты пайдалану (бірінші кезекте пайдалы қазбаларды); - қалпына келетін ресурстарды (топырақ, орман т.б.) олардың… - үлкен мөлшердегі қалдықтар мен қоршаған ортаның өзін-өзі…

Ноосфера және В.И.Вернадский бойынша ноосфераны құру шарттары

1. Адамзат біртұтас болуына кез-келген құрлықтың немесе мұхиттың бір шетіндегі оқиға Жер… 2. Қазіргі таңдағы байланыс құралдары мен… 3. Адамдар теңдігі – ноосфераның қажетті талабы.

Табиғи ресурстар және олардың түрлері

Табиғи ресурстарды үнемді пайдаланудың ерекшеліктері

Ластану және ластаушылар түрлері

Ксенобиотиктер,поллютанттар.Пестицидтер және олардың түрлері

Көбіне хлорорганикалық, фосфорорганикалық және сынапорганикалық пестицидтер жиі қолданылады. Әсер ету… Сондай-ақ пестицидтерге өсімдіктердің жапырақтарын жою…  

БЛОК

Оршаған ортаның механикалық және физикалық ластануы

  2 Қоршаған ортаның биологиялық және… Биологиялық ластаушылар – экожүйеде бұрын болмаған немесе мөлшері қалыпты…

Атмосфераның автокөліктермен ластану

Неркәсіптік ластану

Аламдық экологиялық проблемалар және олардың түрлері

  6. Климаттың ғаламдық жылынуы және себептері. Киото… Климаттың ғаламдық жылуы – биосфераның антропогендік ластануының бір көрінісі.…

Озон қабаты (озоносфера) проблемасы

 

Парникті эффект және оның пайда болу себептері

  9 Қышқыл жаңбырлар. Улы тұман. Ғаламдық негізгі экологиялық проблемалардың бірі атмосферадағы ластаушы заттардың…

Ормандардың азаюы және шөлдену

Лемдік Мұхит проблемалары

Жер бетіндегі биоалуантүрліліктің азаюы проблемасы

Биоталардың түзілуі, пайда болуы миллиондаған жылдар бойы жүріп келді. Барлық тіршілік формалары бір-бірімен…    

Азақстандағы (Ұлттық) экологиялық проблемалар

Сонымен қатар жер мен лагдшафтардың деградацияға ұшырауы (республиканың 60%-дан астам жері шөлейттенуге…  

Каспий, Арал, Балқаш проблемалары

   

Азақстандағы сынақ полигондары, олардың қоршаған ортаға әсері

Шығыс Қазақстанның 19 млн гектар жері 40 жыл бойы ядролық сынақтың полигоны болды. Осы жерлерде 1949-1989… Ядролық қарудан тек атом бомбаларын сынаумен шектелмей,… Полигондардың ішінде Семей өңірі ең көп зардап шеккен аймақ. Мұнда атом…

Азақстаннның ерекше қорғауға алынған аумақтары

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар: ғылыми; мәдени-ағартушылық; оқу; туристік және…

Ызыл кітап және оның биоалуантүрлілікті сақтаудағы маңызы

І санат-жойылып бара жатқандар.Бұлар туралы соңғы 50 жылда ешқандай деректер жоқ.Мысалы, қызыл… ІІ санат-саны азайып бара жатқандар (жақын арада жойылып кетуі… ІІІ санат-сирек түрлер (қазір жойылып кету қаупі жоқ, бірақ өте сирек…

Экологиялық құқық нормалары және жауапкершілік

Мониторинг және оның түрлері

Экологиялық мониторинг жүйесінде биологиялық мониторингтің, яғни, экожүйенің биотикалық…  

Экологиялық білім беру және тәрбие

Экологиялық тәрбие қоғамдық өмірдің барлық салаларын қамтып бірнеше деңгейлерде… Одан кейінгі экологиялық тәрбиенің қалыптасуы…