ЭКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІП
Л.Н.ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Р.С.Оразбаева А.О.Дәрібай
ЭКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ
Астана 2007
ӘОЖТ. 577.4
Пікір беруші: биология ғылымдарының докторы, профессор Хантурин М.Р.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ғылыми- әдістемелік кеңесі басылымға ұсынған
Оразбаева Р.С., Дәрібай А.О. Экология негіздері: оқу құралы. — Астана: ИП «Жакулина» баспасы. 2007, - 266б.
Библиография 23. Сурет 43. Кесте 13.
Оқу құралында экологияның негізгі проблемалары, оның ішінде, организм мен қоршаған орта, бірлестік пен популяцияның экологиясы, тірі организмдердің қоршаған ортамен қарым-қатынасы, қазіргі таңдағы биосфераның жағдайы қарастырылады. Әрбір бөлімнің теориялық материалдары, практикалық жұмыстары, қосымша хабарлар мен мысалдары, тест сұрақтары келтірілген.
Құрал мазмұны студенттердің экологиялық білімдері мен адамның табиғатпен қарым-қатынасының мәдениетін тәрбиелеуді қалыптастыруға бағытталған.
Оқу құралы университеттердің жаратылыстану және биология факультеттері, сонымен қатар «Экология және табиғи қорларды тиімді пайдалану» арнаулы факультеттерінің студенттеріне арналған.
ISBN 9965-470-29-4
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ
Оразбаева Р.С., Дәрібай А.О.
Бір жылды ойласаң - күріш ек,
Он жылды ойласаң - ағаш ек,
Жүз жылды ойласаң –
адамдарды сауаттандыр.
ГУАНЬ ЦЗЫ
Ытай ойшылы
КІРІСПЕ
III мыңжылдық басында экологиялық түсініктер жоғары саяси деңгейге жетіп, экологиялық білім… Қазақстан Республикасының барлық жоғарғы…Оқу құралының құрылымы
Бұл белгі эксперименттерді - практикалық жұмыстарды көрсетеді. Студенттердің экологиялық білімдерін тереңдету және… Есептеуді, логикалық ойлауды қажет ететін, іскерлікті дамытатын тапсырмалар § белгісімен белгіленеді.…ТАРАУ
Экология міндеттері мен болашағы
Экология пәні және анықтамалары
Адамзат- бұл тіршіліктің бір бөлігі. Ол тірі табиғаттың дамуы нәтижесінде пайда болған. Оның… Көп мөлшерде энергия пайдаланушы және техникамен… Сондықтан қазіргі кезде экология ғылым ретінде, осы пайда болып отырған қиындықтан…Ылымның қысқаша даму тарихы
Қазіргі экологияның қысқаша даму тарихында бірнеше негізгі кезеңдерді бөлуге болады. 1 кезең- экологияны әртүрлі организмдердің бір-бірімен… 2 кезең- 20 жылдардың ортасына қарай "экология" термині организмдер бірлестігін…Экологияның негізгі бағыттары
1. Классикалық экология - биологиялық жүйелердің қоршаған ортамен байланыстарын зерттейді. 2. Глобалъды экология - биосфераның бірлігін және… 3. Қоғамдық экология - қоғам мен қоршаған орта жүйесіндегі байланыс…ТАРАУ
Организм және орта
Аутэкология
Экология тірі жүйелердің өзара және қоршаған ортамен байланысын зерттейтін ғылым екені белгілі.… Әрбір организмнің ортасы оны қоршаған көптеген… Қоршаған ортаға барлық табиғи орта және техногенді орталар жатады. Табиғи…Сурет. Тірі организмге қоршаған ортаның әсері
"Қоршаған орта", "тіршілік ортасы', "өмір сүру ортасы', "тіршілік орны" мағыналары жағынан өте ұқсас болғанымен, олардың бір-бірінен айырмашылықтары бар. Қоршаған орта-организмдерді қоршайтын және олардың құрылысы мен қызметіне тікелей немесе жанама әсер ететін факторлар. Биосферадағы организмдердің тіршілігін қамтамасыз ететін әртүрлі орталар бар. Біздің планетамызда негізгі төрт тіршілік ортасы: су, жер- ауа, топырақ және тіріорганизм денесі болып бөлінеді.
Тіршілік ортасы- су
Өмір сүру ортасы- тоған
Тіршілік орны - бентос
Сурет. Тіршілік ортасы, өмір сүру ортасы, тіршілік орны
Көптеген организмдер өздерінің тіршіліктерін тек бір тіршілік ортасындаөткізеді. Мысалы, адамдар, құстар, сүтқоректілер, ашық және жабықтұқымды өсімдіктер жер- ауа ортасында, ал балықтардың көпшілігі суда, кейбір бунақденелілер (маса, инелік) мен қосмекенділер дамуының бір кезеңін суда, келесі кезеңін жер-ауа ортасында өткізеді. Тіршілік ортасының өзі алуан түрлі болады. Мысалы, тіршілік ортасы- судың өзінің өмір сүру ортасытуралы айтатын болсақ, оның өзі тұщы немесе теңіз суы болуы мүмкін. Өз кезегінде мекен ету ортасы тіршілік орнына бөлінеді.
Сонымен, су-тіршілік ортасы, өзен-өмір сүру ортасы, ал су түбі, су беті және су ортасы –тіршілік орны болады.
Организм көбеюінің потенциальды мүмкіншілігі
Өзіндік қайталану қабілеттілігі- тіршіліктің негізгі қасиеті. Тіпті ең жай көбейетін түрлердің… Кейбір түрлердің өмір бойы барлығы бірнеше мың… 3-суретте екіге бөліну арқылы көбейетін инфузориялардың санының өсуі…Сурет. Шексіз көбею кезіндегі инфузорияның санының өсуі
Бұл ресурстар қоры планетамыздың әртүрлі бөліктерінде шектеулі, сондықтан олар түрлердің… Келесі тежеуші фактор- организмдердің көбеюі мен өсуін… Ақырында, табиғатта дүниеге келген ұрпақтар мен жас организмдердің өлуі…Экологиялық факторлар. Экологиялық факторлардың әсер ету заңдылықтары
Экологиялық факторлар- тірі организмдерге олардың жеке дамуының бір ғана кезеңінде болса да тікелей немесе жанама… Экологиялық факторлар дәстүрлі 3 топқа:… Абиотикалық фактордың құрамына тірі организмдерге әсер ететін қоршаған…Сурет. Экологиялық факторлардың әсері нәтижесінің оның қарқындылығы мен байланысы
Организм тіршілік ете алатын фактордың төменгі мәні-минимум,ал жоғарғы мәні - максимумдеп аталады. Организм… Факторлардың қолайлы мәні популяция түзетін… 1840 жылы Ю.Либих (1803-1873) организдердің төзімділігі оның экологиялық қажеттіліктер…ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Мақсаты:өсімдік құрылысына тіршілік жағдайларының әсерін бақылау. Қажетті құрал-жабдықтар:бөлме өсімдіктері… Жұмыс барысы:Кесте
Тіршілік жағдайларының әсерінен өсімдіктердің анатомиялық құрылысының ерекшеліктері
| Өсімдіктер аттары | Өсімдіктерге анатомиялық сипаттама | ||||
| жабындық ұлпа қалыңдығы | арқаулық ұлпа дамуы | негізгі ұлпа дамуы | лептесіктің орналасуы | қоректену жағдайлары |
ТАПСЫРМАЛАР
- 1 тәулікте -2 тәулікте -1 сағаттаКесте
| Орта факторлары | ||
| табиғи | антропогендік | |
| абиотикалық | биотикалық | |
4. Эвритермді және стенотермді организмдерге мысал келтіріңіздер.
5. Неліктен өсімдіктердің ұрықтарының саны жануарлардағы сияқты бір-бір ұрпақтан немесе жұмыртқадан болмайды?
6. Жарығы мен жылуы көп мұхиттың тропикалық аудандарында тіршілік өте кедей. Бұл аудандарды мұхиттық шөл деп атайды. Өз кезегінде жануарларға әсер ететін бір клеткалы балдырлардың көбеюін, мұнда не тежейді деп ойлайсыздар?
7. Микроскоптық ұн кенелері астық қоймаларда өте көп мөлшерде көбейеді және олар астық сапасын бүлдіреді. +22 °C -20 °C қолайлы температурада жұмыртқаның дамуы 3-4 күнге, ал +10°C -та 1,5 айға созылады. 50°C -тан жоғары температураны көтере алмайды. Олар құрғақшылықтан тұқымдардың ылғалдылығы 10-12% және 70%–тен жоғары жағдайда зең саңырауқұлағының дамуынан тіршілігін жояды. Улы химикаттарды қолданбай, дәнді сақтау және кенеден құтылу жолдарын ұсыныңыз.
8. Адамдарға әсер ететін күшті уға оптимум заңын қолдануға бола ма?
9. Бақбақ өсімдігінен фотонастиялық қозғалысты бақылаңыздар. Ол үшін өсімдіктің гүлшоғырын күндіз және кешке бақылаңыздар. Қандай құбылыс болғанын байқаңыздар.
10. Жауқазын өсімдігінен термонастияны бақылаңыздар. Оны суық жерге қойып және кейін жылы жерге әкеліп, көріңіздер. Қандай өзгеріс болғанын байқап, себебін түсіндіріңіздер.
ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
2. Белгілі бір түрге жататын организмдердің тіршілік әрекеттерінің фактор қарқындылығына… Мысалы ретінде термоградиенттер, басқаша "температуралық…Спиртовка немесе
Су моншасы
Олайлылық аймағы t °C
Сурет. Термоградиентордағы бунақденелілердің таралуы
3. Қоршаған орта температурасының өзгеруіне керемет төзімділіктің үлгісін теңіз… 4. Өгейшөп өсімдігі тұқымының бір… 5. Қолайлы және төзімділілік шекарасы организмдердің бүкіл тіршілігі кезінде…ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
а/ тек ғана қоршаған ортаның ластануын б/ тек ғана адам денсаулығына ластанудың әсерін в/ тек ғана қоршаған ортаға адам іс әрекетінің әсерінАбиотикалық факторлардың тірі организмдерге әсері
Жарық Өз уақытында француз астрономы Камиль Фламмарион (1842-1925): «Біз… Жарық негізінен өсімдіктердің өсуі мен дамуының жылдамдығына, фотосинтез…Сурет. Шыршаның өсу жағдайына жарықтың әсері
Жануарлар өздерінің көру мүшелері арқылы сыртқы ортада өзінің жауларынан қорғанады,… Ылғалдылық Су тірі организмдер тіршілігіне қажетті негізгі экологиялық фактор және олардың…Кесте
Сімдіктер және жануарлар организміндегі су мөлшері
Мысалы, шамшат өсімдігі құрғақ топырақта та тіршілік етуі мүмкін, бірақ оған ауаның… Су режиміне байланысты жануарлар мен өсімдіктерді бірнеше… Өсімдіктер гидатофиттер, гидрофиттер, гигрофиттер, мезофиттер, ксерофиттер, суккуленттер және склерофиттер…Температура
Белгілі бір шекке дейін сыртқы ортаның температурасы өсімдіктердің өсуіне және дамуына, кейбір жағдайда… Эволюция процестеріне байланысты өсімдіктердің де тірі… Сондықтан өсімдіктерді сыртқы ортаның жылуына бейімделу дәрежесіне байланысты үш…ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жарықтың өсімдік дамуына әсері
Құрал-жабдықтар:бидай, арпа, сұлы тұқымдары, топырағы бар гүл құмырасы, картон немесе… Жұмыс барысы: 1. Бидай тұқымын гүл құмырасына толық қараңғы жағдайда…ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Абиотикалық факторлардың организмдерге әсері
Құрал-жабдықтар:қалемшелер, сызғыш, қалам, жұмыс дәптері, топырағы бар гүл… Жұмыс барысы: 1. Бір өсімдіктен төрт бірдей қалемше дайындаңыздар. Оның бойында үш түйіні…ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Өсімдіктерге ылғалдылықтың әсері
Құрал-жабдықтар:астық тұқымдас өсімдіктердің өскіндері, су, химиялық ыдыстар,… Жұмыс барысы: 1. Астық тұқымдас өсімдіктердің (бидай, арпа, жүгері, сұлы) өскіндерін…ТАПСЫРМАЛАР
Жауабы: лампа жарығына жарғанаттар қоректенетін түнгі көбелектер және басқа бунақденелілер жиналады,… 2. Жайын балық өте терең емес жерде, күн сәулесі… Жауабы: жайынның денесінің мөлдір болуына байланысты, жарық күн сәулесі оған…ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
2. Орта Азия шөлдерінде есекқұрт түрлері тіршілік етеді. Бұл ұсақ шаян тәрізділер… Шөлде тіршілік ететін олар ыстық пен… 3. Эфиопия мен Кенияда сервал құсы немесе бұта мысығы Felis serval жүріп - өткен…ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
а/ абиотикалық б/ биотикалық в/ антропогендіОрганизмнің ортаға бейімделуінің негізгі жолдары
Өмір сүру ортасының көптеген жағдайларының нашарлауына байланысты көптеген түрлер… Терең анабиоз - бұл зат алмасудың іс жүзінде… Организмдердің анабиозға жақын күйін - жасырын тіршілік деп атайды. Организмдегі зат…ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Организмдердің ортаға бейімделуінің негізгі жолдары
Құрал-жабдықтар:тұщы су былқылдақденелілері, көбелек пен құстар миграциясының… Жұмыс барысы: 1. Аквариумның түбіне 5-7 см қалыңдықта ылғал құм салып, оған…ТАПСЫРМАЛАР
2. Астықты сақтаудың тиімді режимі сақталған астық қоймаларды 2 есе артық салу мен… 3. Өлімнен анабиоздың қандай айырмашылығы бар? 4. Тәулігіне бамбук 30 см өсіп отырады. Оның 12 сағаттан кейін ұзындығы…Кесте
Ортаның қолайсыз жағдайларына организмдердің негізгі бейімделу тәсілдері
9. Құстар мен сүтқоректілер қоршаған орта температурасының ауытқуларына қарамастан,… 10. Жасырын тіршілік құбылысына мысал келтіріңіздер.Осымша хабарлар мен мысалдар
2. Жылықанды жануарлар -50°C аязды суық аудандарда шыдамды. Мұндай жағдайларда жануарлардың және… 3. Орталық Азияның құрғақ шөлді… 4. Балықшы құсы аптасына 3000 км жерді ұшуға бейімделген.ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
а/ сыртқы тітіркенулерге жауап бермейтін қимылсыз ұйқы б/ организмнің тіршілігінің төмендеуі, қысқы… в/ зат алмасуының практикалық толық тоқтауыНегізгі тіршілік орталары
Әртүрлі организм түрлерінің тіршілік жағдайлары түрліше болады. Олардың кейбіреулері, мысалы, ұсақ кенелер немесе бунақденелілер бүкіл өмірін өсімдік жапырақтарында өткізсе, ал кейбіреулері әртүрлі кеңістікті мекендейді (сібір бұғысы, мұхиттағы кит, жыл құстары).
Әртүрлі түрлер өкілдерінің тіршілік еткен жерлеріне байланысты оларға әртүрлі экологиялық факторлар әсер етеді. Біздің планетамызда бір-бірінен айырмашылығы бар бірнеше негізгі тіршілік орталарын бөлуге болады. Олар: су- тіршілік ортасы, жер-ауа -тіршілік ортасы, топырақ -тіршілік ортасы, тірі организмдердің денесі.
Су - тіршілік ортасы
Су тығыздығы-оның итерушілік күшімен анықталады. Тез жүзуге қабілетсіз көптеген ұсақ…Сурет. Су- тіршілік ортасы
Судың тығыздығы суда тез қозғалуға кедергі жасайды, сондықтан тез жүзетін балықтар,… Судың жылу режимі -құрлыққа… Су организмдерінің тіршілігін тежейтін негізгі фактор- оттегінің шектеулі мөлшері. Оның…Жер – ауа тіршілік ортасы
Ауа жылуды нашар өткізеді. Организмдердің ішінде түзілетін жылуды сақтау мүмкіншілігі және жылықанды… Жануарларда тері және дене құрылысының… Жер үсті организмдер тіршілігіндегі маңызды роль атқаратын экологиялық факторларға…Топырақ-тіршілік ортасы
Ең негізгі топырақ ортасының ерекшелігі- тіршілігін жойған өсімдіктердің мүшелерінің ыдырауы… Геобионттар-топырақты тұрақты мекендеушілер, яғни… Геофилдер-даму кезендерінің тек бір бөлігін топырақ ішінде өткізетін жануарлар. Оларға…Сурет. Топырақ тіршілік ортасы
Топырақ мекендеушілері қозғалу дәрежесі мен көлеміне қарай да үш топқа бөлінеді. Микробиота-қоректік тізбектің негізгі звеносын… Мезобиота- топырақ ішіндегі ұсақ қозғалғыш жануарлар, (топырақ…Тірі организмдер денесі — тіршілік ортасы
Сол сияқты қожайын организмдері оларды сыртқы әсерлерден қорғайды. Оларға кебу, температураның…Сурет. Тірі организм денесі — тіршілік ортасы
Қоректің өте көптігінен қамтамасыз етілетін жоғары өнімділік- осы өлім арқылы реттеледі.… 1. Эктопаразиттер-иесінің денесінің сыртқы бетінде тіршілік ететін паразиттер (кене,ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Топырақ-омыртқасыз жануарлардың тіршілік ортасы
Қажетті құрал-жабдықтар:топырақ сынамалары, тор, сүзгіш, суы бар ыдыс, штатив, 100 Вт лампа; Жұмыс барысы: Топырақта көптеген омыртқасыз жануарлар мекендейді. Олардың түрлік құрамын…ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Аэробты жағдайда эндопаразиттердің өлімі
Қажетті құрал-жабдықтар:тарақан, микроскоп, жабын және зат шынысы, препаровальды ине, эфир, су, сағат,… Жұмыс барысы: 1. Ең алдымен жәндікті эфирге салып қойыңыздар. Кейін оның ішек-қарнынан…ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Топырақ түзу процесіндегі құрттардың ролі
Қажетті құрал-жабдықтар:бірнеше жауын құрттары, құм, қара топырақ, шыны түтік,… Жұмыс барысы: 1. Шыны түтікшені 2/3 көлемде субстратпен толтырыңыздар. Оған мына қабат бойынша: 3 см…ТАПСЫРМАЛАР
1. Кейбір омыртқалы су жануарларының мысалы, акуланың қаңқасы шеміршектен, ал жер беті жануарларының қаңқасы сүйектен тұрады. Экологиялық тұрғыдан бұл жағдайларды қалай түсіндіресіз?
2. Әртүрлі құрылысты жануарлардың, мысалы, ақ аю мен түйелердің қоршаған ортаға бейімделуінде қандай ортақ қасиеттер бар?
3. Берілген сипаттамалардың ішінен сол ортаға тиістілерін таңдап, оны кестеден белгіле.
Кесте
| № | Орта сипаттамалары | Орта түрлері | |||
| су | жер ауа | топырақ | тірі организм денесі | ||
| тығыздық | |||||
| жарық өткізгіштік | |||||
| температура тербелісі | |||||
| тұщы су мөлшері | |||||
| оттегі мөлшері | |||||
| жылу өткізгіштік | |||||
| дыбыс өткізгіштік |
1. жоғары, төмен, орташа, өте жоғары
2. болмайды, төмен, орташа, жоғары
3. әлсіз, орташа, жоғары
4. аз, көп, бір қалыпты
5. өте аз, аз, бір қалыпты, көп
6. төмен, орташа, жоғары, өте жоғары
7. төмен, орташа, жоғары
4. Ауада үнемі желден көтерілген майда буынаяқтылар мен өрмекшілер, тұқымдар мен споралар кезедседі. Неліктен құрлықта өзі арқылы ауаны сүзіп, қоректенетін отырыңқы жануарлар болмайды?
5. Музейлер үшін тереңдікте тіршілік ететін балықтарды сақтауда ихтиолог- ғалымдар күрделі мәселелерге кезігеді. Бұл балықтар кемеге көтерілгенде жарылып, ішкі және сыртқы мүшелері бұзылады. Неліктен бұлай болатынын түсіндіріңіздер.
6. Ауданы 1га орман массасы жылына 18 млн м3 ауаны көмірқышқыл газы мен шаң тозаңнан тазартады. Ал ауданы 40га орман 5 жылда қанша м3 ауаны тазартады?
7. Жаздың ыстық күнінде қала көшесімен салыстырғанда, қалалық паркте ауа температурасы 2,2 °C төмен, ал орманмен салыстырғанда 1,5°C жоғары. Егер қала көшесінде ауа температурасы 31°C болса, онда орманның ауа температурасы қанша?
8. 1 м3 қала ауасында 5000 микроб болады. Егер орманның ауасында қаламен салыстырғанда микроб 9 есе аз болса, онда 1 м3 орман ауасында қанша микроб болады?
9. Судың беткі қабатында тіршілік ететін организмдерге қандай антропогенді фактор әсер етеді?
Жауабы: судың мұнай және улы химикаттармен ластануы.
10. Суда белсенді қозғалатын барлық органимздерге қандай қасиеттер тән?
Жауабы: үлкен бұлшық етті күш, кез келген кедергіні төмендетуге қабілетті торпедо тәрізді дене пішіні, дене ұзындығының оның диаметріне жақын қатынасы.
11. Жерде неге бірде бір түр өзінің шектеусіз көбею қабілеттілігін тіршілігінің соңына дейін орындай алмайды?
Жауабы: оған организмдердің санын тежейтін факторлар: қор жетіспеушілігі, қолайсыз орта жағдайлары, паразиттер мен ауруларының және жыртқыштарының болуы т.б. әсер етеді.
12. Бір кененің ұрпақтары 1жылда жердің 1м қалыңдығын жабатындай санды құрай ала ма? Бұл табиғатта орын ала ма? Жүрмесе, неліктен, түсіндіріңіздер?
Жауабы: бұлай болуы мүмкін емес, өйткені кененің санын шектейтін факторлар- қоректің жетіспеушілігі, қолайсыз орта жағдайлары, аурулары, жаулары және т.б. олардың тіршілігінің соңына дейін шектеусіз көбеюін тежейді.
ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
2. Топырақта және тау жыныстарының бұзылуы өте баяу өтеді. Табиғатта қалыңдығы 5 см… 3. Қазіргі уақытта дүние жүзінде жыл сайын… 4. Сүректі ағаштардың көпшілігі, әсіресе кедей топырақты…Сурет. 11 аптадан кейінгі салмақтың артуы
Ең таза су көзі- жаңбыр суында өсірілген өсімдік өзінің салмағының жартысын, ал лай суда… Бірақ өсу бақ үйіндісінің шіріген… Тіпті өсімдіктер түтін мұржаларынан шығатын минералдардың нәтижесінде жауын суында…ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
а/ ауадан азоттың фиксациялануы б/ аммоний қосылыстарының тотығуы в/ натрийдің нитраттарға дейін тотығуыПопуляция экологиясы
Популяция түсінігі
Популяция - биота түзілуінің, қалыптасуының негізі болатын «ұяшығы»: мұнда тірі ағзалардың… Сапалы сипаттағы проблемалардың көбін шешуге мүмкіндік… Белгілі бір жағдайда организмдер сандарының қалыпты ұстауын популяция гомеостазы деп атайды.…Популяцияның негізгі сипаттамалары
Популяцияның кеңістіктік таралуы
Біркелкі таралу-бұл табиғатта өте сирек кездеседі. Бұл әртүрлі особьтар арасындағы бәсекелестікпен… Кездейсоқ таралу-бірігіп тіршілік етуі байқалмайтын түрлерде… Топтық таралу-кеңістіктік таралудың ең кең таралған түрі. Бұл…А б в
Сурет. Популяциядағы особьтар тобының немесе жұптарының таралуы
А- біркелкі, б-кездейсоқ, в-топтық.
Барлық қозғалғыш жануарлар кеңістікті пайдалануына байланысты: отырыңқы және көшпелі болып екі… Жануарлардың отырыңқы түрлері тіршілік етуде… Жат территорияда жануарлардың мінез-құлқы өзгереді. Суырларға жасаған…Популяцияның статикалық көрсеткіштері
Статикалық көрсеткіштер уақыттың осы кезеңіндегі популяцияның күйін, жағдайын сипаттайды.
Популяцияның статикалық көрсеткіштеріне олардың саны, тығыздығы мен құрылымның көрсеткіштері жатады.
Популяция саны
Бұл берілген территориядағы немесе берілген көлемдегі особьтардың жалпы саны, яғни өсімдіктің немесе жануардың басының саны, мысалы кейбір кеңістіктік бірліктегі өзен жағалауындағы, теңіз акваториясындағы, судағы, аймақтағы және т.б. ареалдардағы ағаштар немесе жануарлар саны.
Кейбір жануарлардың санын әртүрлі әдістермен анықтайды. Мысалы, самолетпен немесе вертолетпен. Гидробионттардың санын тормен аулауды (балықтар), микроскоптық организмдер (фитопланктон, зоопланктон) үшін арнаулы өлшегіш ыдыстарды қолданады.
Адам популяциясының санын мемлекеттің бүкіл халқын санақ жүргізу жолымен анықтайды. Халықтың санын және құрылымын білудің экономикалық және экологиялық мәні зор.
Популяция тығыздығы
Популяция тығыздығы аудан немесе көлем бірлігіне келетін особьтер саны, мысалы, тұрғындар тығыздығы- бір… Популяцияның тығыздығының мысалдары: 1 гектар… Популяцияның тығыздығы аудандағы немесе көлемдегі особьтердің біркелкі емес…Популяцияның динамикалық көрсеткіштері
Динамикалық көрсеткіштер белгілі бір уақыт аралығында популяцияда жүретін процестерді сипаттайды. Популяцияның негізгі динамикалық көрсеткіштеріне туылым, өлім-жітім және популяцияның өсу жылдамдығы жатады.
Туылым
Көбею нәтижесіндігі уақыт бірлігінде пайда болған жаңа особьтар саны. Тірі организмдерде көбеюдің зор мүмкіншілігі бар. Мысалы, бактерия әрбір 20 минут сайын бөлінеді. Мұндай қарқындылықпен көбейсе, бір клетка 36 сағатта бүкіл планетаны жабатын ұрпақ береді. Сол сияқты бақбақ 10 жылдың ішінде егер бүкіл тұқымдары өссе, өз ұрпақтарымен бүкіл жер шарын қаптайды. Бірақ табиғатта іс жүзінде организмнің мұндай өнімділігі жүзеге аспайды. Туылым немесе туылым жылдамдығы-популяция санының ұлғаюы белгілі уақыт аралығында туылған және иммиграцияланған особьтерге байланысты, ал сандардың азаюы- өлім мен особьтердің эмиграциясына байланысты.
Лім – жітім
Белгілі бір уақыт аралығында популяциядағы өлген особьтер саны. Бірақ популяциядағы организмдердің санының көбеюі немесе азаюы туылым мен өлім-жітімге ғана емес, сонымен қатар олардың иммиграциясы мен эммиграция жылдамдығына, яғни белгілі бір уақыт аралығындағы популяцияға келген және кеткен особьтер санына да байланысты болады. Өлім-жітім туылымға қарама-қарсы шама. Популяцияның өлім -жітімі белгілі бір кезеңде өлген особьтар санын көрсетеді. Өлім-жітімнің үш түрі бар. Бірінші түрі- бірдей жас кезеңдеріндегі өлім -жітім. Екінші түрі - дамуының ерте кезеңіндегі өлімнің жоғарылығымен ерекшеленеді. Үшінші түрі- ересек особьтардағы өлімнің жоғарылауын сипаттайды.
Популяцияның өсуі
1991ж + - 0,7 1992ж - -0,8 XVII ғасырда популяцияның санының өсуі геометриялық прогресс заңымен өсетіні…Су қарқындылығы
Популяцияның өсу қарқындылығының өзгеруі - әр түрлі болуы мүмкін. Көбеюдің жоғары потенциалы түрлердің тірі қалуында үлкен роль атқарады. Саны төменгі деңгейдегі популяция қолайлы жағдайларға ауысуының нәтижесінде тез қайта қалпына келуі мүмкін. Кейбір түрлер тек жаппай көбеюі арқасында оларды тұтынушыларға қарсы тұра алады. Түрлердің жаңа кеңістікті тезірек игеруіне жоғары көбеюі көмектеседі.
Популяцияның демографиялық құрылымы
Жас өскен сайын кез келген особьтарда заңды түрде қоршаған ортамен байланыс сипаты және бөлек…Сурет. Жануарлардың жас ерекшелік пирамидасы
Популяциядағы жас ерекшелік топтарының қатынасын «жас ерекшелік пирамидасы» арқылы көруге болады (15-сурет). Бұл… Ал егер негізі тар, төбесі кеңірек болса, онда мүндай… Әрбір түрге жас ерекшелік пирамидасының өз конфигурациясы тән. Сондықтан ортамен…Популяцияның этологиялық құрылымы
Жалғыз өмір сүруде- популяцияның особьтары бір-біріне байланыссыз тіршілік етеді. Табиғатта толығымен… Жанұялық өмір сүрутипінде ата-аналары мен… Қауым-отырықшы жануарлардың топтық орналасуы. Олар ұзақ уақыт немесе…ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Өсімдіктердің белгілі түрлерінің тығыздық индексін есептеу
Мақсаты:популяция тығыздығын анықтаудың қарапайым тәсілімен танысу.
Құрал-жабдықтар:рулетка және ауданды анықтайтын басқа құрал, жұмыс дәптері, қалам;
Жұмыс барысы:
Популяция особьтарын толық есептеу әдісі
1. Мектеп ауласында өсіп тұрған ағаштардың 2 түрін таңдап алыңыздар. Әрбір түрдің ағаштарының санын есептеңіздер.
2. Мектеп ауласының ауданын есептеңіздер.
3. Ағаштардың әрбір түрі үшін тығыздығын есептеңіздер.
Сынама аудандар әдісі
1. 1м х 1м көлемде мектеп ауласының әр бөлігінен 5 аудан таңдап алыңыздар.
2. Шөптесін өсімдіктердің түрлік құрамын анықтаңыздар. Аудандағы әрбір түрдің өсімдіктерінің санын есептеңіздер
3. Әрбір аудандағы бір түрдің өсімдіктерінің тығыздығын есептеп, оны әртүрлі аудандағы әрбір түрдің өсімдіктерінің тығыздығымен салыстырыңыздар.
4. Мектеп ауласындағы барлық ауданда есептеулер жасаңыздар.
5. Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.
ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Популяцияның жас ерекшелік спектрін зерттеу
Құрал–жабдықтар: әр түрлі өсімдіктер (үйеңкі, шетен, шаған), сызғыш, қалам,… Жұмыс барысы: Өсімдіктердің тіршілік циклінде төрт кезең: тыныштық кезең (тұқым);…ТАПСЫРМАЛАР
Популяция мөлшерін бағалау әдістері
Текше әдісі. Түрлердің тіршілік орталарының территориясы бірнеше текшеге бөлінеді. Кейін таңдап алынған… Тура бақылау әдісі.Особьтердің тура санауды… Суретке түсіру әдісі.Ашық кеңістікке жиналатын теңіз құстары мен ірі…Кесте
| жануарлар саны | үлгінің жинақ мөлшері | |
8-кесте мәліметін қолдана отырып, бөліп алу әдісімен популяция санын анықтаңыздар.
Кесте
| жануарлар саны | үлгінің жинақ мөлшері | |
Белгі салу және қайта аулау әдісі
1 аул-ғы жану.саны х 2 аул-ғы жану.саны Популяцияның жалпы саны = ----------------------------------------------ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
2. Түрлердің қоныстану жылдамдығын популяция мүшелерінің көбею орны мен туылу орнының… 3. Популяция ішілік особьтар қатынасы әр түрлі болуы… 4. Дала және шалғынды жер астық тұқымдастардың, селеу, бетеге…ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
а/ белгілі кеңістікті мекендейтін бір түр особьтарының топтары б/ белгілі кеңістікті мекендейтінәр түрлі особьтардың… в/ кеңістіктегі барлық особьтардың жиынтығыТАРАУ
Организмдердің биотикалық қарым қатынастары
Биотикалық қарым қатынастары
Табиғатта әрбір тірі организмдер оқшау, жеке тіршілік ете алмайды. Оны көптеген табиғаттың басқа өкілдері қоршайды және бұлардың барлығы бір бірімен күрделі қарым қатынаста болады. Организмдер арасындағы қарым қатынастар, сонымен қатар олардың тіршілік жағдайларына әсері қоршаған ортаның биотикалық факторларының жиынтығын құрайды. Экологиялық қарым қатынастар, әдетте, өте күрделі сипатта болады, көптеген факторларға байланысты және әртүрлі жағдайларда өзгеше өтеді.
Биотикалық факторлар деп –организмдер мен популяциялар арасындағы өзара әрекеттесу формаларын атайды. Биотикалық факторлартүрішілікжәне түраралық болып бөлінеді.
Түрішілік- Гомотиптік реакциялар
Топ эффектісі дегеніміз - топтың өзінің және топ құрамындағы организмдердің санының дара… Көптеген бунақденелілер (қара секіртпе, тарақан,… Масса эффектісінің топ эффектісінен айырмашылығы, ол бір түр особьтарының бірін бірі сезінумен…Түраралық бәсекелестік – Гетеротиптік реакциялар
Гетеротиптік реакциялар- әртүрлі түрлерге жататын жеке организмдер арасындағы өзара әрекеттесулер. Екі популяцияның біріне –бірі ықпал етеді немесе ықпал етпейді. Егер ықпал ету орын алса, онда ол жағымды әлде жағымсыз болуы мүмкін.
Түр аралық бәсекелестіктің алуан түрлі формаларының негізгілері 9 кестеде көрсетілген.
Кесте
А және В түрлерінің популяцияларының арасындағы қарым-қатынастың әртүрлі типтері
| Гетеротиптік реакциялар | А түрі | В түрі |
| Бәсекелестік | - | - |
| Бейтараптылық | ||
| Мутуализм | + | + |
| Ынтымақтастық | + | + |
| Коменсализм | + | |
| Аменсализм | - | |
| Жыртқыштық | + | - |
| Паразитизм | + | - |
Ескерту: «0» –бұл түрге әсер етпейді, «+» - жағымды әсер, «-» -жағымсыз әсер.
Арым-қатынас типтері
Егер екі популяция өзара әрекеттеспейтін болса және олардың ешқайсысы екіншілеріне ықпал етпесе, онда… Екі жаққа бірдей пайда әкелетін қарым-қатынастар… Екі түрдің әрқайсысының қатысуы міндетті болуы қажет селбестік…Сурет.Шаян мен актинияның симбиозы
Табиғатта көбіне түрлердің бір біріне пайдалы байланыстары жиі кездеседі. Өзара олжа табатын биологиялық… Симбиоз арқасында кыналар ең қатал жағдайларда… Ынтымақтастық кезінде екі популяция қауымдастық құрады. Әр түр…Сурет. Ірі балық пен жабысқақ балық - комменсализм мысалы
Бірге тіршілік ететін түрлердің біріне басқа түрдің әсері теріс (ол қысым көреді), ал тап осы… 18-сурет. ЖыртқыштықБәсекелестік арқылы жою принципі. Экологиялық қуыс
Кейде азықтық мұқтаждықтары әртүрлі болатын екі түр ортақ территорияда бір-бірімен бәсекелеспей тіршілік етеді. Мысалы, Англияда үлкен суқұзғын мен айдарлы суқұзғын жартастарға ұясын аралас салады және қорек аулайтын сулары да ортақ, бірақ олардың ұстайтын азықтары әртүрлі.
|
Сурет. Бір жерде кобею кезінде тіршілік ететін екі жақын туысты теңіз балықтарының қорек құрамы. Организмдердің әртүрлі қоректік қатынасы пішінінің мөлшерімен көрсетілген
Үлкен суқұзғын тереңге сүңгіп, көбіне бентостық жануарлармен қоректенсе, айдарлы суқұзғын судың беткі қабатынан майшабақ тұқымдас балықтарды аулайды. Осы сияқты көптеген фактілер бізді 1927 жылы Элтон ұсынған экологиялық қуыс ұғымына әкеледі (19-сурет).
|
Организмдердің экологиялық қуысы оның қай жерде тұратынына ғана емес, оның не істеуіне (энергияны ол қалай өзгертеді, оның мінез-құлқы қалай, ол ортаның физикалық және биотикалық жағдайларға қалай жауап береді және өзгертеді) және басқа түрлермен қалай қарым-қатынас жасауына байланысты.
Сурет. Шымшықтардың әртүрлі түрлерінің қоректік аймақтары
Егер адам қоғамында біз біреумен танысқымыз келсе, бізге міндетті түрде ол адамның адресін білуіміз қажет,… Тіршілік орнын білу – қуысты зерттеудің басы ғана.… Түр аралық бәсекелекстік нәтижесінде экологиялық қуыстың бөлінуі…ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР
Тақырыбы: Бактерияларды таратуда шыбындардың ролі
Мақсаты:бактерия таратудағы шыбындардың ролін бақылау.
Құрал-жабдықтар: Петри шәшкесі, агар-агар немесе желатин, шыбындар, шыны бюкс, қант, қызылша шырыны.
Жұмыс барысы:
Тәжірибе
1. Петри шәшкесіне агар-агар немесе желатин құйыңыздар. Субстраттың бетін жауып қойыңыздар. Кейін бұрын ұсталып қойылған шыбындарды Петри шәшкесіне салыңыздар. Шыбын ол жерде келесі сабаққа дейін қалдырылады. Ол шәшке ішінде қозғалады және оған бактериялар жұғады. Бір аптадан соң қарағанда шыбының іздерінен бактериялардың колониялары дамиды. Біртіндеп жәйменен олар өсіп, кейін ірі түрлі-түсті дақылдарға айналады.
2. Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.
Тәжірибе
1. Ішінде шыбыны бар банкаға қызылша шырынды немесе сиропын құйып, араластырады. Шырышты шырынды ішкеннен кейін олардың құрсақтары қызыл түске боялады. Егер бұдан кейін осыған қант түйірлерін салса, онда ол біраздан соң, қызыл дақтарды жабады. Шыбын тек сұйық тағаммен қоректенеді. Шыбынның жұмсақ сорғыш тұмсығы қант түйірлерін бөле алмайды. Шыбын алдымен сілекейге араластарып, оны сұйыққа айналдырады, тек содан кейін ғана еріген заттарды сорады. Ол сілекеймен бірге тағамға, шырынның тамшысына бактерия жібереді.
2. Осы құбылысты бақылап, нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.
ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Популяцияға әсер етуші қарым- қатынастың берік модулін зерттеу
Құрал-жабдықтар:Петри шәшкесі, ақ нан, апельсин, мукор және пенициллин… Жұмыс барысы: 1. Нанды ұсақтап және апельсинді кесектеп кесіңіздер. 1ші Петри шәшкесіне ақ…ТАПСЫРМАЛАР
тоқылдақ пен тиін, сары шымшық пен тоқылдақ, жауынқұрт пен емен, ақ қоян мен сары… 2. Егістікте арамшөптер әрқашанда мәдени… 3. Үй жануарлары мен өсімдіктеріне бәсекелес болатын жабайы түрлерді жоюға адамдар…Сурет организмдердің қарым-қатынасы
10. Бұғы мен қоян – шөпқоректі жануарлар. Оларды бәсекелестер деп атауға болады ма? 11. Түлкі мен тышқан, бит (кене) мен құмырсқа,… 12. Бір территорияда мекендейтін қаршыға мен орман үшін бәсекелесуі мүмкін…ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
2. Орыс және Түркімен ғылымдары шөлді жайылымды суарусыз және тыңайтқышсыз жақсарту әдістерін… 3. Қара күзеңді жерсіндіру процесінде бәсекелестік… 4. Жануарлар әлемінде ең бір кемеліне жеткен симбиоздың мысалын термиттерден көреміз.…Сурет. Групер мен санитар —балықтың қарым-қатынасы
17. Тұңғиық өсімдігі ерекше жапырақтарында орналасқан, сұйықтығы бар ыдыс тәрізді…Сурет. Тұңғиық – непентес
ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
а/жыртқыштық б/паразитизм в/комменсализмТАРАУ
Биоценоз
Биоценоз-күрделі табиғи жүйе
|
Белбілі бір ареалда бірлесіп бірге тіршілік ететін және бір-бірімен байланысты алуантүрлі түрлердің бүкіл жиынтығы биоценоз ("биос"-өмір, "ценос"-бірлестік) деп аталады. Бұл атауды 1877 жылы неміс ғалымы К. Мебиус Солтүстік теңіз устрицаларын зерттегенде қолданып, ғылымға енгізді.
Сурет. Тоған биоценозы
Табиғатта биоценоз әртүрлі масштабта болады. Біз шалғын, орман және кішкене шалшық биоценоздарын ажыратамыз.… Биоценоз әртүрлі организмдердің кездейсоқ жиналуы… Биоценоздың негізгі компоненттері: өсімдіктер, жануарлар және микроағзалар. Бұл…Сурет. Емен биоценозы
Биоценоз мүшелері тура және жанама қоректік қатынаста байланысып, бір-біріне қоректік ортаны құрайды және бір-бірінің сандарын өзара шектейді. Түрлер бірлесіп тіршілік етуге ұзақ эволюция барысында бейімделеген. Биоценозда үнемі табиғи сұрыпталу мен тіршілік үшін күрес процестері жүріп отырады.
Кез келген биоценоз –ішкі күрделі құрылымы бар, түрлер арасындағы байланыстар арқылы реттелетін- күрделі табиғи жүйе.
Биоценоздың түрлік құрылымы
Түрішілік алуантүрлілік популяция дамуының тұрақтылығын, түрлер және популяциялар арасындағы… Биоценоздың түрлік құрылымы көптеген факторлар… Түрлік алуантүрлілік – осы аймақта немесе бірлестіктегі түрлер саны. Түрлік…Биоценоздардың төзімділігі
Аз санды түрлер- биоценоздың әлсіз бөлігі. Олардың популяциясы өміршеңдіктің шегіңде жиі… Белгілі бір уақыттарға дейін сирек немесе аз санды… Биоценоз құрамынан негізгі орта түзуші түрлердің жойылуы бірлестіктің ауысуына…ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жасанды биоценоз-аквариумдағы қоректік тізбек пен торды анықтау
Мақсаты:қарапайым биоценоздағы қоректік торды анықтауды үйрену.
Құрал-жабдықтар:тірі организмдері бар аквариум, жұмыс дәптері, қалам.
Жұмыс барысы:
1. Аквариумда тіршілік ететін түрлерді анықтаңыздар.
2. Аквариум үшін қоректік тізбек құрастырыңыздар.
3. Осы жасанды биоценоз үшін қоректік тор құрастырыңыздар.
4. Аквариумды табиғи су көздерімен салыстырыңыздар.
5. Жұмыс нәтижелері бойынша қорытынды жасаңыздар.
ТАПСЫРМАЛАР
2. Биоценозда аз санды түрлер қандай роль атқарады? 3. Биоценозда орта түзуші түрлер қандай роль… 4. Тұрақты аквариум биоценозын түзетін организм топтарын атаңыз.ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
2. Ярустылық тек жерүсті биоценозында ғана болмайды, сонымен қатар жерасты бөліктерінде де болады.… 3. Биоценоздың құрамы құрылымында… 4. Далалы және шөлейт жерде тіршілік ететін сүтқоректілердің мынадай…ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
а/ өзгеріс болмайды б/ өзгеріс болуы мүмкін в/ өзгеріс әсер етпейдіТАРАУ
Экологиялық жүйе
Экологиялық жүйенің құрылу заңдылықтары
Тірі организмдерге керекті қорек, су, отттегінің келуі –бұл қоршаған ортадан келетін заттар ағыны. Клеткалар мен… Энергия алмасуы мен заттар ағыны – тірі организмдер арқылы зат… Егер біздің планетамызда бүгінгі таңда 7 млрд адам, 800 мың түр…Сурет. Экожүйедегі өнімділік пирамидасы және энергия ағыны
Продуценттер - күн энергиясын пайдаланатын жасыл өсімдіктер немесе органикалық заттарды биогенді элементтерден… Консументтер- өсімдіктер синтездеген органикалық заттарды… Редуценттер- органикалық қосылыстарды минералды қосылыстарға дейін ыдырататын организмдер,…Сурет. Экожүйедегі энергия мен заттар тасымалдану сызбанұсқасы
Энергияның бір жақты келуі- табиғаттың маңызды құбылысы. Бұл процесті физика заңдарымен… Термодинамиканың 2-ші заңы бойынша энергия бір түрден екінші… Күн сәулесінің энергиясы. Күн жердегі барлық энергияның бірден бір табиғи…Оректік тізбектер. Қоректік торлар
Биоценозда қоректік торлар - жасыл өсімдіктер жинақтаған энергия мен заттарды бір-біріне беретін организмдердің көптеген қысқа қатарларынан тұрады. Әрбір алдыңғы түр келесіге қорек болатын мұндай қатарлар - қоректік тізбек, ал қоректік тізбектің бөлек звенолары - қоректік деңгей деп аталады. Қоректік тізбек әрқашан өсімдіктен немесе олардың қалдықтарынан басталады.
|
Сурет. Өсімдік-шегіртке-бақа-жылан-қаршығадан құралған қоректік тізбек пирамадасы
1-ші қоректік деңгей,яғни жасыл өсімдіктер –продуценттер, яғни шөпқоректі жануарлар- І-ші реттік… Қоректік тізбектегі организмдердің қарым… Орман өсімдіктері жануарлар қорегінің көзі болатын негізгі биомассаны өндіреді…ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Экожүйенің «ыдыратушы» редуцент организмдері
Қажетті құрал-жабдықтар:қағаз парағы, ұлғайтқыш әйнек, микроскоп, жұмыс… Жұмыс барысы: 1. Үлкен қағаз парағын алып, оны ағаш түбіне қойып, бұрыштарын таспен…ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жасанды экожүйе «аквариум» моделін жасау
Қажетті құрал-жабдықтар:тығыны бар төрт шыны банка немесе пробирка, су, элодея өсімдігі, ұлу,… Жұмыс барысы: 1. «Аквариум» моделін жасау үшін берік, мықты жабылатын тығыны бар төрт шыны банка немесе…ТАПСЫРМАЛАР
2. Ақ қоян, кәдімгі түлкі, бұғы, орман шөптері қандай қоректік деңгейге жатады? 3. Су экожүйесінің бірінші, екінші, үшінші қоректік… 4. 1-сі тұщы су қоймасының инфузориясынан, 2-сі бақбақ тұқымынан, 3-сі…Сурет. Тундра биоценозы
Суреттегі продуценттерге 1 қатардағы және 2 қатардағы немесе 3 қатардағы консументтерге жататын түрлерді бөліп жазып, көрсетіңіздер.
12. 32- суретте көрсетілген дала биоценозының өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің арасындағы қоректік байланыстарды сызықпен белгілеп көрсетіңіздер.
|
Сурет. Дала биоценозы
32-сурет бойынша продуценттерге, 1-ші және 2-ші консументтерге жататын түрлерді жазып көрсетіңіз.
Дала биоценоздарында қандай организмдер редуценттер функциясын атқарады?
Егер далада қасқырлар, сұңқарлар, түлкілер мен тышқандардың бәрі толығымен құрып кетсе, не болар еді?
13. 33-суреттегі орман биоценозының қоректік торының сызбанұсқасын құрайтындай, жануарлар түрлерінің атауларын бос тікбұрыштарға толтырыңыздар.
|
Сурет. Орман биоценозының қоректік торы сызбанұсқасы
ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
2. Бір арыстанның күнелтуі үшін жылына 50 зебра қажет. Фолкленд аралында қара ала балықшы су қайтқан… 3. Қоректік тізбек арқылы қоршаған ортадан… 4. Микроорганизмдердің үлкен армиясы (1га топырақта 1000-1400 кг және 1200 кг…ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
а/ өсімдіктің жоғары өнімділігімен б/ организмдерге заттар массасының берілуімен в/ түрдің алуантүрлілігіменЭкожүйе өнімділігі
Экожүйелерде органикалық заттардың құралу жылдамдығы- биологиялық өнімділік, ал тірі… Экожүйенің биотикалық құрамына энергия… Бастапқы немесе алғашқы өнімділік (БӨ). Ол продуценттердің биомассасын түзу…Бастапқы өнімілік және биомассаның әлемдік таралуы
Құрлықтың гетеротрофты организмдерінің биомассасын негізінен жануарлар биомассасын (зоомасса) құрайды.… Толығымен биосферада өтетін процестерді реттеуде биомассасы аз… Құрлық биомассасына қарағанда, әлемдік мұхиттың биомассасы…Биологиялық өнімділік заңдарының маңызы
Құрлықтың, тұщы және тұзды сулардың өнімділіктері жөніндегі мәліметтер… Экожүйедегі табиғи зоналармен салыстырғанда… Қоректік тізбектегі энергияның жоғалуы және биологиялық өнімділік зандарын…Экожүйенің қоректік құрылымы
Пирамида негізін 1-ші деңгей (продуценттер деңгейі) құрайды, ал келесі деңгейлері пирамиданың қатар… Сандар пирамидасы(м2/даралар саны) - әртүрлі қоректік…Сандар пирамидасы Биомасса пирамидасы Энергия пирамидасы
(аудан бірлігіндегі (биомассаның құрғақ (Дж/м2 жыл)
|
особьтар саны) салмағы г/м3)
Сурет. Экологиялық пирамидалар типі
Биомасса пирамидасы-(г/м2)әрбір қоректік деңгейдегі тірі заттардың жалпы құрғақ салмағын… Экожүйеде өте ұсақ продуценттер мен ірі… Энергия пирамидасы- (Дж/м2 жыл)-қоректік деңгейдегі энергия ағынының немесе…ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Экожүйе өнімділігінің пирамида ережесі
Құрал-жабдықтар:шалғындық жер. Жұмыс барысы: Жұмыс үшін шөп-қоян-түлкі организмдерінен тұратын қоректік тізбек…ТАПСЫРМАЛАР
1. Әртүрлі экожүйедегі жасыл масса өсімі және өлі өсімдік қалдықтарының қорын салыстырыңыздар. Қандай экожүйеде зат айналым көбірек қарқынды?
2. Егер егістікте жоғары өнім алуға болатын болса, онда ол жабайы табиғат өнімділігінің төмендеуіне әсер ете ме?
3. Адамның бүкіл өмірінде пайдаланатын су мен қорек мөлшерін есептеңіздер. Бір күнге орташа есеппен ол 2 кг өсімдік тәрізді қорек (нан, картоп, жеміс –жидек); 0,5 кг жануар тәрізді қорек (ет, балық, жұмыртқа, ірімшік және т.б.) пайдаланады. Тәулігіне 2,5 л су ішеді. Адам шамамен орташа 70 жыл өмір сүреді. Алынған нәтижелерді кестеге толтырыңыздар
Кесте
| № | жануар тәрізді қорек | өсімдік тәрізді қорек | су (м3) |
Бір адамның бүкіл өмірінде пайдаланатын су және қорек мөлшерін есептеңіздер.
4. Бүкіл өмірінде бір адамның организмі арқылы өтетін су және заттар ағынының орташа шамасын табыңыздар.
5. 10 млн тұрғыны бар үлкен қала тәулігіне қанша азық түлік жұмсайтыныны есептеңіздер.
6. 10%-тік ереже негізінде қоректік тізбек деңгейінің энергиясын есептеңіздер.
Өсімдік - шөпқоректі жануар - 1реттік жыртқыш - 2реттік жыртқыш
5000 Дж-----------?-------------------?--------------------?-------------?
7. Балық шаруашылығында форель, карп және сазан кеңінен өсіріледі. Осы балықтардың егер форель табиғатта негізінен су бунақденелілердің дернәсілдерімен, сазан фитопланктон және су өсімдіктерімен, ал карп қоректенудің аралас түрімен қоректенсе, энергетикалық көзқарас бойынша қайсысы қымбат саналады?
8. Шалғындық өсімдігінің таза өнімділігі тәулігіне 1 м жерге 1г. 1 ай бұрын орылған 1га ауданнан шаруа 2-ші орудан кейін үй жануарларына қанша жем жинай алады?
9. Бір қоректік деңгейден екіншісіне энергияның берілу заңын (10%-тік) ескеріп, өсімдік -шегіртке–бақа –жылан –жылан жегіш қаршығадан тұратын қоректік тізбектің жылдық биологиялық өнімділігін құрастырыңыздар.
а/ Зерттелетін территорияда өсімдіктің жылдық өнімділігі 40 т.
|
б/ Осы қоректік тізбектің сандар пирамидасын тұрғызыңыздар.
1 шөптесін өсімдіктің өркені
1 шегіртке
1 бақа
1 жылан
1 жылан жегіш қаршыға
Есептеуді кестеге толтырыңыздар.
Кесте
| қоректік деңгей өкілдері | жылдық өнім (кг) | есептелген саны (особь) |
| өсімдік | 40 000 | |
| шегіртке | ||
| бақа | ||
| жылан | ||
| қаршыға |
ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
2. Экожүйенің алғашқы өнімділігін климаттық факторлар немесе биогенді элементтердің жетіспеушілігі… шөлдер мен терең теңіздерде -1 г таулы орман, таяз теңіз, терең көл, шалғын-1-3гТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
а/шөпқоректі жануарлармен қоректенеді б/өздерінің қорегінің 10 % пайдаланады в/құрғақшылықта тіршілік етедіЭкологиялық сукцессиялар. Экожүйенің өзіндік дамуы және оның тұрақтылығы
|
Бірлестік құрылымы белгілі бір уақыт бойында біртіндеп құрылады. Ағаштар мен бұталар оларға қажетті топырақ болмағандықтан, жалаң тау жыныстарында өсе алмайды. Бірақ, осы жерлерге түскен балдырлар өсіп-өніп, «балдырлар бірлестігін» құрайды.
Сурет. Экологиялық сукцессия мысалы
Топырақтары жоқ, жалаң тау жыныстарынан немесе тіршілігі жоқ жерлерден (мысалы, топырақтың шағыл немесе… Бастапқы немесе алғашқы сукцессияның мысалы ретінде… Алғашқы қоныстанушылар қауымдастығының соңынан орман…Сурет. Алғашқы экологиялық сукцессия
Ал екінші немесе қайталанған сукцессия-бұрын тірі организмдердің әсеріңде болған және… Қайталанған сукцессияның мысалы ретінде шыршалы… Алғашқы сукцессия, сол сияқты қайталанған сукцессияда да қоршаған…Сукцессиялық өзгерістер
1. Сукцессия барысында өсімдіктер мен жануарлар түрлері үздіксіз ауысады. Мұндай мысалдар автотрофтыларда, гетеротрофты… 2. Түрлік құрамының өзгеруі- көбіне… 3. Су және жер үсті тіршілік ортасында органикалық заттар биомассасының ұлғаюы.…Сукцессияның қарапайым моделі
38-суретте лабораторияда көрсетуге болатын қарапайым экологиялық сукцессияны зерттейтін тәжірибе көрсетілген. Мұнда жүретін өзгерістер жалпы алғанда, табиғи сукцессияда кездесетін өзгерістермен сәйкес келеді.
|
Сурет. Экологиялық сукцессияны көрсететін тәжірибе
Тәжірибеде әртүрлі жүзетін балдырлар және олардың тұтынушылары талшықтылар, құрттардан… 2-ші банкада сукцессияның басталған кезеңі… Ал соңғы екі банка (оң жақта) бірлестік жағдайының төзімділігінің тепе…Экологиялық сукцессияның маңызы
Осындай жағдайларда, адамдар жас бірлестікті жасанды түрде қолдап, таза өнім жинауы мүмкін.… Басқа жағдайларда жетілген бірлестіктің төзімділігі,… Жыртылған жерлер ерте сукцессиялық кезеңдер мысалы болып саналады. Өсімдік бірлестігінің…Экожүйенің өзіндік дамуы. Оның тұрақтылық мәселелері.
Экожүйенің өзіндік дамуы дегеніміз - төзімсіз жағдайдан төзімді жағдайға өтуі.… 1 кезеңде участокте қоршаған тіршілік орнына кездейсоқ… 2 кезеңде тіршілік етіп жүрген түрлер әлі бір-біріне кедергі келтірмей, тіршілік ортасын…Табиғи жүйеде энергияның шамамен 1% өзгеруі жүйені тепе-теңдік жағдайдан шығарады.
1%-тік экологиялық ережені көрсететін қарапайым мысал. Адам организмі - тірі жүйе. Мысалы, адамның қалыпты дене температурасы 36,6 С. Осы көрсеткіштің тіпті 1% ғана өзгеруі, яғни 0,4 С өзгеруі (37 С) ауру жағдайға әкеледі. Планетаның еркін атмосферасындағы оттегінің құрамының 1% оттегінің тыныс алуға негізделеген энергетикалық процестердің және организмдердің пайда болу мүмкіндігін тудырады.
Ғылымда жинақталған фактілер 1% және 10%-тің маңызды мәні бар екендігін көрсетеді.
Оректік тізбектегі зиянды, улы заттардың жинақталуы
|
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін қоршаған ортаға шығарылатын жасанды заттардың мөлшері өте тез өсе бастады.
Сурет. Қоректік тізбектегі улы химикаттың (диэлдрин) жинақталуы
Бұл заттар- үй малдарының өнімдеріне және адамдарға зиян келтіретін организмдерді жоюға арналған… 60- жылдардың ортасында оны қолданған аудандардан өте… Пестицидтермен уланудан жоғары қоректік деңгейдегі жыртқыштар, әсіресе…ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Пішен тұндырмасындағы қарапайымдардан сукцессия өзгерісін бақылау
Құрал-жабдықтар:микроскоп, химиялық стакан, заттық және жабын шынысы, шыны сүрткіш мата,… Жұмыс барысы: 1. Пішен тұндырмасын дайындау үшін бір орам құрғақ пішенді 10-15 минут суда…ТАПСЫРМАЛАР
1. 1 реттік және 2 реттік сукцессияға мысал келтіріңіздер.
2. 80 жыл ұзақ уақыт бойы азот тыңайтқышының жоғары мөлшерін пайдалану нәтижесінде шалғындықта бұрынғы өсімдіктердің 49 түрінен небәрі 3 түр қалды. Ал тыңайтқыш берілген участокте түрлік байлық сақталған. Бұлай болуы неліктен? Себебін түсіндіріңіздер.
3. Адамдардың барлық паразиттерін жоюға бола ма?
4. Түрлердің көпшілігі ерте кездерде жойылғаны белгілі. Бұл сонда түрлік құрамының біртіндеп кедейленгенін көрсетеді ме?
5. Экожүйе мен «конструктор немесе құрылысшы» сияқты балалар ойыншығының арасынан жалпы қандай ұқсастық табуға болады?
ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
а/ бірлестіктің ауысу процесі б/ экожүйенің өзіндік қалпына келу процесі в/ бірлестіктің өзіндік дамуыТАРАУ
Биосфера
|
В.И.Вернадский (1863-1945)-көрнекті ғалым, академик, Жер биосферасы ғылымының негізін салушы
Биосфера туралы түсінік
Биосфера туралы ілімнің қазіргі авторы В.И.Вернадский (1863-1945) «биосфера» терминін 1911 жылы қолдана бастағанымен,… Негізгі сапалары - массасының жиынтығы, химиялық… Биосфераның тірі затының мөлшері –тұрақты шама.Биосфера және оның шекаралары
Тіршіліктің жүруіне физика-химиялық жағдайлардың қайсысы қолайлы? Көмірқышқылы және оттегінің жеткілікті… Судың жеткілікті мөлшеріСурет. Биосфера шекаралары
Биосферада организмнің концентрациясының көбірек жерін В.И.Вернадский «тіршілік қабықшасы» деп атады.
Тірі заттардың негізгі қызметі мен қасиеті
Тірі заттардың арнаулы қасиеттері және ерекшеліктері: 1. Биосфераның тірі заттары энергияның үлкен қорымен… 2. Тірі және өлі зат арасындағы күрт айырмашылық химиялық реакциялардың…НООСФЕРА
Ал В.И.Вернадский, адам еңбегіне бағытталған адамның саналық ролі мен барлық өсуші геологиялық… Ноосфера саналы адамзаттың іс әрекеттері дамудың негізгі… Неліктен «ноосфера» түсінігі пайда болды? Ол биосфера эволюциясындағы адамның ролін…Жердің жалпы антропогендік дағдарыстары
Экологиялық проблема - «тірі жүйе - қоршаған орта» жүйесіндегі тепе-теңдіктің бұзылуынан туатын… Экологиялық проблемалар өзекті (планетаның бүкіл… Экологиялық дағдарыс- (гректің krisis- бұрылмалы пункт) кездейсоқ табиғи…Биологиялық көптүрлілікті сақтау мәселелері
Генетикалық көптүрлілік- бір түрдің ішіндегі гендердің әртүрлілігі. Түрлердің көптүрлілігі- бір аймақ ішіндегі… Экожүйелердің көптүрлілігі- биосферадағы экологиялық процестер мен…Сурет. Биологиялық көптүрлілікті сақтау
Биологиялық түр ретіндегі адам басқа түрлерге тамақ, дәрі, өнеркәсіп өнімдері, сол… Биологтардың бағалауы бойынша, жер бетінде тірі… Оңтүстік Шығыс Азия, Орталық және Батыс Африка, сол сияқты Латын Америкасында…Барлығы барлығымен байланысты
Адамдардың табиғатқа араласуы күтпеген қолайсыз жағдайларға әкеліп соқтыруы мүмкін.…Материя жойылмайды, жоқтан пайда болмайды, ол бір түрден екінші түрге өтеді
Кез келген табиғи жүйеде бір ағзалардың экскременттері мен қалдықтары екіншілері үшін азық болып табылады. Жануарлардың тыныс алуы нәтижесінде бөлініп шығатын қалдық көмірқышқыл газы жысыл өсімдіктер үшін қорек. Өсімдіктер жануарлар тыныс алуы кезінде сіңіретін оттегіні бөліп шығарады. Жануарлардың қалдықтары-оларды ыдырататын бунақденелілер мен бактериялар үшін азық. Ал, олардың қалдықтары –бейорганикалық заттар (азот, фосфор, калий, көмірқышқыл газы және т.б.) -өсімдіктер үшін азық көзі болып табылады.
Табиғат өзі жақсы біледі
Тірі ағзада жасалатын кез келген органикалық затты ыдырататын фермент болады. Адамның қолымен жасалған, бұрын… Іле өзенінде Қапшағай ГЭС-нің салынуы Балқаш… 4. Тегін ешнәрсе жоқПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР
Тақырыбы: мектеп үйінің ауасына санитарлық баға
Мақсаты:мектеп үйінің ауасының санитарлық жағдайын анықтау
Құрал-жабдықтар:Петри шәшкесі, ЕПА; сызғыш, термостат, қалам, жұмыс дәптері, сағат, фильтр қағазы.
Ауада шаң-тозаңмен бірге, көптеген микроорганизмдерің әртүрлі формалары кездеседі. Ет-пептонды агарда өсірілген оларды оңай ажыратуға болады.
Ет-пептонды агарды дайындауға (ЕПА) әдістемелік нұсқау
Ең алдымен дайын ет текшесінен (1 текшені 1 л суға) немесе сиыр етінен (500 г етті және майды ет тартқыштан өткізеді) ет пептонды сорпа (ЕПС) дайындайды. Фаршты шыны немесе эмальді ыдысқа салып, оған 1 л су құяды да, 24 сағат 5-7С температураға қояды. Одан кейін фаршты 30 минут қайнатады. Суыған сорпаны фильтрден өткізіп, кейін оған 5 г асы тұзын және 10 г пептон қосады. Кейін сорпаны қайтадан қайнатып, оны тығыз фильтр қағазымен фильтрлейді. Оған 10 %-тік ас содасы ерітіндісін қосып, оны әлсіз сілті реакциясына дейін бейтараптайды. Алынған ет-пептонды сорпаға 20 г агар-агар қосады. Алынған ет-пептонды агарды фильтрлейді. Агар-агардың орнына ет-пептонды желатин дайындауға да болады. Ол үшін 1 л ет-пептонды сорпаға 100 г желатин салады.
Жұмыс барысы:
1. Алдын ала стерилденген Петри шәшкесіне стерилденген ЕПА-ды құйып, оны жауып қойыңыздар. Агар пластинкалары қатқаннан кейін, ауаның микрофлорасын анықтауға кірісуге болады.
2. Алдымен желдетілген сынып ауасынан, кейін сабақтан кейінгі сынып ауасынан, сонымен қатар, киім ілгіш, коридор ауаларынан сынама (проба) алыңыздар. Анализ үшін 5 минут ауасы зерттелетін жерлерге Петри шәшкесін ашып, ұстау керек. Кейін шәшкені жауып, 3-4 тәулік термостатқа 28°C температураға қою керек. Кейін жай көзбен қарағанда шәшкенің бетінде микроорганизмдердің жеке клеткаларының қауымы түзілгені байқалады. Қауым көлемі және мөлшері жөнінен әртүрлі болады. Зерттелінетін варианттардың қайсысы микроорганизмдердің бір түрлерінен немесе әртүрлі қауым микроорганизмдерінен тұратынын көрсетіңіз.
3. Әрбір орынның ауасының ластануын анықтаңыздар. Ол үшін берілген формула бойынша 1м3 ауадағы микроорганизмдердің санын есептеңіздер.
А= ах100х100
Sх3
Мұндағы А- 1 м3 ауадағы микроорганизмдердің саны; 100- см3 ауданы; 1000 л немесе 1 м3 ауа; S-Петри шәшкенің ауданы см3 ; а- Петри шәшкесіндегі өскен қауым саны.
4. Мектеп үйінің ауасына санитарлық баға беру үшін кестеге қараңыздар.
Кесте
Тұрғын үй ауасына тазалық баға критерийі
| ауа бағасы | м3 ауадағы микроорганизмдердің саны | |
| жазғы режим | қысқы режим | |
| таза | 1500-ден аз | 4500-ден аз |
| лас | 2500-ден көп | 7000-нан көп |
5. Жұмыс нәтижесі бойынша қорытынды жасаңыздар.
ТАПСЫРМАЛАР
Ж.Б.Ламарк, В.И.Вернадский, Н.И.Вавилов, В.В.Докучаев, А.Н.Северцов, В.Н.Сукачев, Л.Пастер. 2. Көміртегінің көмірқышқыл газ түрінде… 3. Жер шарындағы көмірқышқыл газының жалпы құрамы 1100 млрд т. Бір жылда…Сурет. Биосфера шекаралары
7. 43-суреттен биосфераның шекараларын көрсетіңіздер.
8. 13-кестені толтырыңыздар.
Кесте
Кейбір антропогендік факторларының биосфераға әсері
| адамның іс әрекеті | экожүйедегі болуы мүмкін өзгерістер | мысалдар | қолайсыз салдардың алдын алу шаралары |
| зат айналымның өзгеруі | |||
| радиация фонының жоғарылауы | |||
| акклиматизация | |||
| жерді жырту | |||
| малды белсенді түрде жаю |
ОСЫМША ХАБАРЛАР МЕН МЫСАЛДАР
2. Ормандарды жаппай кесу- антиэкологиялық. Осындай кесуден кейін қайта қалпына келу үшін 100 жыл, ал Қиыр… 3. Тірі заттардың құрамында Менделеев кестесіндегі… 4. Биосферадағы тірі заттардың салмағы жер қабығы салмағының 1/10 000…ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
а/жануарлар жиынтығы б/ өсімдіктер жиынтығы в/ планетадағы организмдердің бүкіл жиынтығыОсымша
ОРШАҒАН ОРТАҒА ЖӘНЕ ДАМУҒА ҚАТЫСТЫ РИО-ДЕ –ЖАНЕЙРО ДЕКЛАРАЦИЯСЫ
ПРЕАМБУЛА өткізе отырып, 1992 жылы 3-4 маусым аралығында Рио-де-Жанейрода, … мақсат қуа отырып, мемлекеттер, қоғамның негізгі секторлары мен адамдары…АЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ
Жалпы ережелер
Экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері-аймақтық техногендік шөлейттену,… Кейбір аймақтарда жағдайдың ауырлығы соншалық,… Қолайсыз экологиялық ахуалды еліміз қазіргі кезде бастан кешіріп отырған экономикалық…Экологиялық қауіпсіздіктің табиғи-тарихи негіздері, принциптері және стратегиялық мақсаттары
Азақстанның өтпелі кезеңдегі экологиялық мәртебесінің ерекшеліктері
Экологиялық қауіпсіздіктің негізгі проблемаларын айқындап, басымдықтарын белгілеген кезде негізінде… Осы проблемалардың Қазақстан үшін аса өзекті… Қазақстанның жер биосферасындағы мәртебесімен айқындалатын экологиялық…Экологиялық қауіпсіздік принциттері, стратегиялық мақсаттары мен міндеттері
экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы солардың негізінде птпсі және сыртқы саясат,… Ауқымды әріптестікте стратегиялық мақсатқа… адамдар жайындағы қамқорлық елдің тұрақты дамуын қамтамасыз ету…Айналадағы ортаны қорғауды және табиғат пайдалануды басқару жүйесі
Табиғат қорғау қызметі мен табиғат пайдалануды басқару жүйесі Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының негізгі ережелері ескеріле отырып әзірленген нормативтік құқықтық актілерімен айқындалуға тиіс.
Басқару жүйесінің негізге алынатын принципі заңдарда бекітілген мемлекеттік және шаруашылық басқару функцияларын бөлу болып табылады. Ол республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісінің негізгі құрылым жасамдық бірлігінің -облыстық шеңберінде оның физикалық-географиялық аудандарына экологиялық баға беру негізінде, ал су ресурстарына қатысты бөлігінде- өзендер мен су айдындарының негізінде жұмыс істеуге тиіс.
Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің институттары мен тетіктері
Республикалық, облыстық және өзге де деңгейлерде бірыңғай экологиялық саясатты жүргізу және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету табиғат қорғау органдары жүйесін жетілдіруді талап етеді.
Экологичлық қауіпсіздік тұжырымдасының іске асырылуы үшін жауапкершілік айналадағы ортаны қорғау саласында арнайы өкілетті мемлекеттік органға (Қазақстан Республикасының Экология және биоресурстар министрлігі) жүктеледі, ол бұл қызметті облыстардың атқарушы органдарымен тығыз байланыста жүзеге асырады.
Айналадағы ортаға тигізілетін әсерді бағалаудың (АОӘБ) тәуелсіз жүргізілуін қамтамасыз ету үшін табиғат қорғау органдарының жергілікті атқарушы органдарға қандай да болмасын бағыныстылығына немес оларға тәуелділігіне жол бермегені жөн.
Табиғат қорғау органдарының стратегиялық және жедел әлеуеті олардың инфрақұрылымына ғана емес, басқа да мемлекеттік органдардың қызметіне тәуелді болуға тиіс. Келешекте әртүрлі мемлекеттік органдардың табиғат қорғау шараларын нақты қызметіне өздерінің енгізуіне қол жеткізу қажет. Сол сияқты тиісті атқарушы органдармен, шаруашылық жүргізуші субьектілер мен қоғамдық бірлестіктермен тиімді ынтымақтастық пен үйлестіруді нығайтқан жөн.
Әрбір құрылым-жасамдық бірлік үшін экологиялық қауіпсіздікті қамтамсыз ету тетігі ретінде мыналар әзірленуге тиіс:
экологиялық паспортта көрсетілген айналадағы ортаның нақты жай-күйінің сипаттамалары;
табиғат пайдалануды төрт бағыт бойынша шектейтін нормативтік сипаттамалар;
а/ айналадағы ортаның ластануын шектеу;
б/ табиғи ресурстарды пайдаланудың экологиялық тұрғыда рұқсат етілген шегін анықтау;
с/ экономикалық шектеулер- өндіріс салаларының тиімді және экологиялық қауіпсіздік құрылымын белгілеу;
д/ аумақтық жіктеулер- шаруашылық қызмет жүргізудің әртүрлі дәрежесі қамтылатын учаскелерді бөлуден оған толық тыйым салғанға дейін (қорықтар).
Әрбір облыс үшін әкім бекітетін айналадағы ортаны қорғаудың аумақтық кешенді схемасы (АОҚАКС) әзірленеді. Осы схемада айналадағы ортаға тигізілетін әсерді төмендету, тұрақты табиғат пайдалану және күзетілетін аумақтар жүйесін құру жөніндегі қызметтің негізгі бағыттары пысықталады.
АОҚАКС негізінде мынадай экологиялық бағдарламалар әзірленеді;
h ұзақ мерзімді –республиканың экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін 21 ғасырға арналған Қазақстандық күн тәртібі;
h шұғыл- айналадағы ортаны қорғау және тұрақты даму жөніндегі іс –қимылдың ұлттық жоспары (АОҚ және ТДІҚҰЖ).
Айналадағы ортаны қорғау саласындағы басым зерттеу бағдарламаларын қолдау мақсатында тиісті зерттеулер мен талдамаларды нысаналы қаржыландыруды жүзеге асыру және жеке сектордың, халықаралық ұйымдар мен қорлардың қаржы ресурстарын тарту қажет.
Табиғат қорғау қызметін тиімді басқару көбінесе экология саласында кадрларды даярлаудың сапасына да байланысты. Бұл орайда экологиялық заңдар, табиғат пайдалану экономикасы саласында дағдылар мен білімге ие болып, оларды жетілдіруге, айналадағы ортаға тигізілетін әсерді және тәуекелді бағалауға, экологиялық тексеріске, сондай-ақ жанжалды ахуалдарды реттеу әдістеріне ерекше назар аудару қажет. Бұған қоса басшы кадрларды даярлау бағдарламсына экологиялық саясатты әзірлеу әдістері мен оған баға беруді зерделеу кіруге тиіс.
Сол сияқты Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы саясатының тиісті бағыттарын іске асыратын басқа да мемлекеттік органдарының басшы қызметкерлері үшін айналадағы ортаны қорғау және тұрақты даму жөнінде арнаулы оқу бағдарламаларын көздеген жөн.