Z 3108 5В050700 Менеджмент

Қазақстан республикасының білім жӘне ғылым министірлігі

Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті

«Бекітемін»

Бірінші проректор

_______ А.З.Исағұлов «___ » __________2010 ж

оқытушы пәнінің оқу-әдістемелік кешені

Әлеуметтану пәні бойынша

Мына мамандықтар студенттері үшін:

Soz 3108 5В040400 «Сәулет»

Soz 3108 5В042100 «Дизайн»

Soz 3108 5В050700 «Менеджмент»

Soz 3108 5В050600 «Экономика»

Soz 3108 5В051000 «Мемлекеттік және жергілікті басқару»

Soz 3108 5В090800 «Бағалау»

Soz 3108 5В050904 «Маркетинг»

Soz 3108 5В050904 «Тұрмыстық қызмет және сервис»

Soz 3108 5В050800 «Есеп және аудит»

Soz 3108 5В070300 «Ақпараттық жүйелер»

Soz 3108 5В070400 «Есептеу техникасы және бағдарламалық қамтамасыз ету»

Soz 3108 5В060200 «Информатика»

Soz 3108 5В070100 «Биотехнология»

Soz 3109 5В070500 «Математикалық және компьютерлік моделдеу»

Soz 3108 5В070600 «Геология және пайдалы қазбалар кен орындарын барлау»

Soz 3108 5В071000 «Материалтану және жаңа материалдар технологиясы»

Soz 3108 5В071100 «Геодезия және картография»

Soz 3108 5В071600 «Прибор жасау»

Soz 3108 5В071700 «Жылу энергетика»

Soz 3108 5В071800 «Электороэнергетика»

Soz 3108 5В071900 «Радиотехника, электроника және телекоммуникация»

Soz 3108 5В072400 «Технологиялық машиналар және жабдықтар»

Soz 3108 5В072900 «Құрылыс»

Soz 3108 5В073100 «Қоршаған ортаны қорғау және өмір тіршілігінің қауіпсіздігі»

Soz 3108 5В073200 «Стандарттау, метрология және сертификаттау»

Soz 3108 5В090100 «Көлікті пайдалану және жүк қозғалысы мен тасымалдау ұйымдастыру»

 

Күндізгі оқыту нысаны

Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасы

Оқу-әдістемелік кешені мына оқытушылармен талқыланған:

Доцент Омаров Талгат Деншиевич, оқытушы Жуматова Гульзат Мухаметкаримовна, оқытушы Рахимбекова Айнур Жанбырбаевна.

 

 

«Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер» кафедрасының мәжілісінде талқыланды

«____»______________2010 ж. № _______ хаттама

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010 ж.

Балшикеев С.Б.

 

«Сәулет-құрылыс» институтының әдістемелік бюросымен мақұлданды

«____»______________2010ж. № _______ хаттама

Төраға ________________ «____»____________ 2010 ж.

Аяпбергенова Б.Е.

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

_________________________________________ кафедрасымен келісілді

(кафедраның аты)

Кафедра меңгерушісі________________ «____»____________2010ж.

(қолы)

 

Мазмұны

 

1. Оқу жұмыс бағдарламасы

2. Пән бойынша тапсырмаларды орындау және тапсыру кестесі

3. Дәріс конспектілері

4. Семинар сабақтарына дайындалуға әдістемелік нұсқаулар

5. Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмыстарының тақырыптары

6. Аралық бақылау және аттестация қорытындысы кезінде студенттердің білімін тексеруге арналған материалдар

 

 

1 Оқу жұмыс бағдарламасы (Sillabus)

1.1 Оқытушы туралы мәліметтер және байланыс ақпараттары

Омаров Талгат Деншиевич доцент, Жуматова Гульзат Мухаметкаримовна оқытушы, Рахимбекова Айнур Жанбырбаевна оқытушы.

ӘГП кафедрасы ҚарМТУ-дың 1 корпусында (Бейбітшілік Гүлзары, 56), 223 аудиторияда орналасқан, байланыс телефоны 56-59-32 (қосымша 2052)

1.2 Пәннің еңбек сыйымдылығы

Семестр	Кредиттер саны	Сабақтардың түрі	СӨЖ сағаттар саны	Жалпы сағаттар саны	Бақылау түрі
Қосылған сағаттар саны	ОСӨЖ сағаттарының саны	Барлығы сағаттар саны
лекциялар	Практикалық сабақтар	Зертханалық сабақтар
									емтихан

 

1.3 Пәннің сипаттамасы

«Әлеуметтану» пәні студентке әлеуметтік әлемді тануға жол ашып қоршаған әлеуметтік ортаны және әлеуметтік шындықпен байланысын ғылыми тұрғыда тануға ықпал етіп қоғамның өмір сүруі мен даму заңдылығын, әлеуметтік нормалар мен институттарды түсінуге көмектеседі. Ол әлеуметтік-саяси құбылыстың сипатын ашу мен болжау жасауда маңызды құралы болады және адам жөніндегі білімінің рөлін арттырады. Әлеуметтану адамдар өз өмірін қамтамасыз етіп, қоғамдық қатынастарды реттеу үшін, ұрпақ қалдырып, қоғамның біртұтастығын сақтап қалу мақсатында құрған күрделі әлеуметтік жүйені, институттарды түсінуге көмектеседі. Әлеуметтану кез келген құбылысты адамдық тұрғыдан қарастыруға, оның әлеуметтік механизмдері мен салдарларын көруге мүмкіндіктер береді. «Әлеуметтану» пәні әлеуметтік-гуманитарлық пәндер қатарында маңызды орын ала отырып, студентке болашақ маман ретінде әлеуметтанулық ғылымның әдістемелері мен әдістерін, қажетті әлеуметтанулық білім көлемін алуды меңзейді.

 

1.4 Пәннің мақсаты

Берілген пәнді зерделеудің мақсаты – студенттер қоғам туралы әлеуметтік жүйе ретінде біліктілігін арттыру болып табылады.

1.5 Пәннің міндеттері

Пәннің міндеттері келесідей:

1. Қоғам жайлы әлеуметтік жүйе ретінде біліктілігін қалыптастыру;

2. Қоғамды оқып-үйренудегі стратификациялық, институттық, ұйымдастырулық және коммуникативтік сәйкестіктің әдістемелік және теориялық негіздерін құрылымдық қалыптасу мен процестер арқылы аша білу;

3. Әлеуметтік зерттеу жұмыстарының әдісі мен техникасын жетік түсінуі қажет.

Берілген пәнді зерделеу нәтижесінде студенттердің:

- қоғамды талдаудағы, әлеуметтік қауымдастық пен әлеуметтік топтардың пайда болу табиғатындағы, әлеуметтік процестердің түрлері мен бағыттарын талдаудағы әлеуметтанулық туралы түсінігі болу керек.

- әлеуметтік қозғалыстардың пайда болуы мен дамуының негізгі шарттары мен жіктелуін, әлеуметтік дамудың факторларын, әлеуметтік өзара әрекет формаларын білуі керек.

- тұлға жөнінде, әлеуметтенудің формаларын, бағыттары мен ерекшеліктерін, әлеуметтік жүріс-тұрысты реттеудің негізгі заңдылықтары мен формаларын талдаудағы түсініктерден ғылыми хабары болуы керек.

- практикалық дағдыларын иеленуі керек: әлеуметтанулық зерттеу жүргізудің әдістемесі мен әдістерін жетік білуі қажет.

 

1.6 Айрықша деректемелер:

Берілген пәнді зерделеу үшін келесі пәндерді (бөлімдерді (тақырыптарды) көрсету арқылы) меңгеру қажет:

 

Пән	Бөлімдердің (тақырыптардың) атауы
1 Қазақстан тарихы	Қазіргі кезеңіндегі Қазақстан
2 Философия	Қоғамды талдаудағы философиялық негіз
Философиядағы адам мәселесі
3 Саясаттану	Адам және саясат, саяси әлеуметтену
Саясат және қоғам

1.7 Тұрақты деректемелер

 

«Әлеуметтану» пәнін зерделеу кезінде алынған білімдер, құқық негіздері пәнін меңгеру кезінде пайдаланылады.

1.8 Пәннің мазмұны

1.8.1 Сабақтардың түрлері бойынша пәннің мазмұны және олардың еңбек сыйымдылығы

Бөлімнің (тақырыптың) атауы	Сабақтардың түрлері бойынша еңбек сыйымдылығы, с.
дәріс	практикалық сабақ	ОСӨЖ	СӨЖ
1. Әлеуметтану әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар жүйесінде
2. Әлеуметтану тарихының негізгі бағыттары
3. Әлеуметтанулық зерттеулердің әдісі мен техникасы
4. Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде. Әлеуметтік институттар және әлеуметтік процестар
5. Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация.
6. Тұлғаның әлеуметтанулық сипаттамасы
7. Әлеуметтанудағы девианттық мінез-құлықты анықтау мәселелері
8. «Қазақстан - 2030» Стратегиясы. Қазақстандық қоғамының ішкі саяси тұрақтылығы мен топтасуы
9. Бұқаралық коммуникация әлеуметтануы
10. Мәдениет әлеуметтануы
11. Отбасы әлеуметтануы
12. Саяси әлеуметтану
13. Экономикалық әлеуметтану
14. Білім беру әлеуметтануы
БАРЛЫҒЫ:

 

1.9 Негізгі әдебиеттер тізімі

1. Аженов М., Бейсенбаев Д. Социальная стратификация в РК. Алматы, 1997.

2. Аженов М.С., Жаназарова З.Ж. Жалпы социология. Алматы, 2001.

3. Беркимбекова А.М. Әлеуметтану курсына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды, 2002.

4. Икенов А.И., Жүсіпова А.Д., Әлеуметтану негіздері. Алматы, 2004.

5. Матвеенкова Л.Г. Аманжолова М.К. Основы социологии: Учеб. пособие. Караганда: КарГТУ, 2004.

6. Нұғман Б.Ғ. «Әлеуметтану» пәні бойынша «СОДЖ» және «СДЖ» сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды: ҚарМТУ, 2008.

7. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н. Социология. Оқулық. Алматы, 2005.

8. Социология.- Лекциялар курсы. Редакциясын басқарған – Тұрғынбаев Ә.Х. Алматы, 2001.

9. Тәжин М., Аяғанов Б. Социология негіздері.- Оқу құралы. Алматы, 1993.

10. Ғабдуллина Қ. Құқық социологиясы. Алматы, 2004.

11. Радаев В.В. Экономическая социология: курс лекций. М.: Аспект-пресс, 2000.

12. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология: Курс лекций. М.: Центр, 2003.

13. Социология: Учеб. пособие/ Под ред. А.Н. Елсукова СПб.; Нижний Новгород: Питер, 2004.

14. Социология для технических вузов: Учеб. пособие/ Под ред. С.Н. Яременко Ростов н/Д: Феникс, 2001.

15. Социология. Наука об обществе: учебное пособие для вузов / под ред. В.П.Андрущенко, Н.И. Горлача Харьков, 1996.

16. Елсуков А.Н. Социология: учеб. пособие для вузов. Минск: Тетрасистемс, 2000. 13. Лавриненко В.Н. Социология: учебник. М.: Культура и спорт, 1998.

17. Тадевосян Э.В. Социология: учеб. пособие. М.: Знание, 1999.

18. Фролов С.С. Социология: учебник для вузов. М.: Гардарики, 2000.

 

1.10 Қосымша әдебиеттер тізімі

1. Аитов Н.А. Социальное развитие регионов. М.: Мысль, 1985.

2.Артемов Г.П. Политическая социология: Учеб. пособие. М.: Логос, 2002.

3.Афанасьев С.Л. Будущее общество. Ведущие социально-экономические тенденции современности. М.: Изд-во МГТУ им. Н.Э. Баумана, 2000.

4.Бабосов Е.М. Прикладная социология: Учеб. пособие. Минск: ТетраСистемс, 2001.

5. Бородкин Ф.М., Коряк Н.М.Внимание: конфликт. Новосибирск: Наука, 1989.

6. Садырова М. С. Социально-профессиональная мобильность интеллигенции. – Алматы, 1999.

7. Садвокасова А. Институционализация социологии в Казахстане. -Алматы, 2003.

8. Большой толковый социологический словарь. Дэвид Джерри, Джулия Джерри. Т.1,2.,1999.

9. Горшков Л.Г. Как провести социологическое исследование: в помощь идеологическому активу.- М.: Политиздат, 1990.

10. Ерасов Б.С. Социальная культурология: Учебник.- М.:Аспект Пресс, 2000.

11. Жаназарова З.Ж. Современная семья в Казахстане и ее проблемы. Алматы: Ќазаќ университеті, 2004.

12. Зинченко Г.П. Социология для менеджеров: Учеб. пособие.- Ростов н/Д: Феникс, 2001.

13. Касымова Л.Н. Практикум по экономичекой социологии. -Алматы, 2002.

14. Ковалев В.Н. Социология управления социальной сферой: учеб. пособие для вузов. М.: Академический Проект, 2003.

15. Курбатов В.И. Современная западная социология. Аналитический обзор концепций: Учеб. пособие. - Ростов н/Д: Феникс, 2001.

16. Михайлова Л.И. Социология культуры: учеб. пособие для вузов.- М.: Фаир-пресс, 1999.

17. Нечаев В.Я. Социология образования.- М.: МГУ, 1991.

18. Ноэль Э. Массовые опросы: введ. в методику демоскопии. -М.: Прогресс, 1978.

19. Политическая социология: учеб. пособие/ Под ред. Г.П. Сопов. Ростов н/Д: Феникс, 2001.

20. Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество.- М., 1992.

21. Экономическая социология. Курс лекций (рук.авт. коллектива Л.Я.Гуревич). Алматы, 2002.

1.11. Студенттердің білімдерін бағалау критерийлері

Емтихан бағасы көрсетілген кестеге сәйкес келіп, шекаралық бақылау (үлгерім) мен (40%), аттестация қорытындысы бойынша қойылатын – 60%, 100% -ға жетілумен анықталады.

 

Әріптік жүйе бойынша бағалау	Баллдар	%-тік құрамы	Дәстүрлі жүйе бойынша бағалау
А цифрлық эквивалент	4,0	100 - 95	Өте жақсы
А-	3,67	90-94
В+	3,33	85-89	Жақсы
В	3,0	80-84
В-	2,67	75-89
С+	2,33	70-74	Қанағаттанарлық
С	2,0	65-69
С-	1,67	60-64
Д+	1,33	55-59
Д	1,0	50-54
F		0-49	Қанағаттанарлықсыз

«А» (өте жақсы) деген баға, студент семестр барысында пәннің барлық бағдарламалық сұрақтары бойынша өте жақсы білім көрсеткен, сонымен қатар, өздік жұмыс тақырыптары бойынша жиі аралық білімін тапсырған, оқылатын пән бойынша негізгі бағдарлама бойынша теориялық және қолданбалы сұрақтарды оқуда дербестік көрсете білген жағдайда қойылады.

«А-» (өте жақсы) деген баға негізгі заңдар мен процестерді, ұғымдарды, пәннің теориялық сұрақтарын жалпылауға қабілетін өте жақсы меңгеруін, аудиториялық және дербес жұмыс бойынша аралық тапсырмалардың жиі тапсырылуын болжайды.

«В+» (жақсы) деген баға, студент пәннің сұрақтары бойынша жақсы және өте жақсы білімдер көрсеткен, семестрлік тапсырмаларды көбінесе «өте жақсы» және кейбіреулерін «жақсы» бағаларға тапсырған жағдайда қойылады.

«В» (жақсы) деген баға, студент, пәннің нақты тақырыбының негізгі мазмұнын ашатын сұрақтары бойынша жақсы және өте жақсы білімдер көрсеткен, семестрлік тапсырмаларды уақытында «өте жақсы» және «жақсы» бағаларға тапсырған жағдайда қойылады.

«В-» (жақсы) деген баға студентке, егер ол аудиториялық қалай болса, дәл солай СӨЖ тақырыптары бойынша пәннің теориялық және қолданбалы сұрақтарына жақсы бағытталады, бірақ семестрде аралық тапсырмаларды жиі тапсыратын және пән бойынша семестрлік тапсырмаларды қайта тапсыру мүмкіндігіне ие болған жағдайда қойылады.

«С+» (қанағаттанарлық) деген баға студентке, егер ол аудиториялық сабақтардың және СӨЖ барлық түрлері бойынша зейінділік сипаттағы сұрақтарға ие, пәннің жеке модульдарының мазмұнын аша білген, семестрлік тапсырмаларды «жақсы» және «қанағаттанарлық» бағаға тапсырған жағдайда қойылады.

«С» (қанағаттанарлық) деген баға студентке, егер ол аудиториялық сабақтардың және СӨЖ барлық түрлері бойынша зейінділік сипаттағы сұрақтарға ие, пәннің жеке модульдарының мазмұнын аша білген, семестрлік тапсырмаларды «қанағаттанарлық» бағаға тапсырған жағдайда қойылады.

«С-» (қанағаттанарлық) деген баға студентке, егер ол аудиториялық сабақтардың және СӨЖ барлық түрлері бойынша жалпы мағлұматтандырылған және нақты тақырыптың шеңберінде ғана жеке заңдылықтар мен олардың ұғымын түсіндіре алатын жағдайда қойылады.

«D+» (қанағаттанарлық) деген баға студентке, егер ол аудиториялық сабақтардың және СӨЖ барлық түрлері бойынша семестрлік тапсырмаларды уақытында тапсырмаған және нақты тақырыптың шеңберінде ғана жеке заңдылықтар мен олардың ұғымын түсіндіре алатын жағдайда қойылады.

«D» (қанағаттанарлық) деген баға студентке, егер ол семестрлік тапсырмаларды уақытында тапсырмаған және аудиториялық сабақтар мен СӨЖ бойынша білімі төмен, сондай-ақ, сабақтар босатқан жағдайда қойылады.

«F» (қанағаттанарлықсыз) деген баға студент, СӨЖ және сабақтардың түрлері бойынша теориялық және практикалық білімнің төмен деңгейіне де ие емес, сабақтарға жиі қатыспайтын және уақытында семестрлік тапсырмаларды тапсырмайтын жағдайда қойылады.

 

Аралық бақылау оқытудың 7-ші, 14-шы апталарында жүргізіледі және бақылаудың келесі түрлерінен шыға отырып, ұйымдастырылады:

Бақылау түрі

%-тік мәні

Оқытудың академиялық кезеңі, апта

Барлығы, %

Қатысу

0,3

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

Лекция конспектісі

0,7

*

*

*

*

*

*

*

Семинар сабағының жұмыстары

1,0

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

*

Тесттік сұрау

5,0

*

*

коллоквиум

5,0

*

*

*

Емтихан

*

Ат. бойынша

Барлығы

1.12 Саясаты және процедуралары

«Әлеуметтану» пәнін зерделеу кезінде келесі ережелерді сақтауды сұраймын:

1. Сабаққа кешікпеу.

2. Сабақты орынды себепсіз босатпау, ауырған жағдайда – анықтаманы, басқа жағдайларда түсіндірме хатты ұсынуды сұраймын.

3. Емтиханды тапсыру рұқсат міндеттерінің негізі: барлық өтеулерді уақытында орындау.

4. Сабақ барысына белсене қатысу.

5. Оқытушы мен қаламдас әріптестеріне шыдамды, ашық қалтқысыз және тілектес болу.

1.13 Пәннің оқу-әдістемелік оқу құралдарымен қамтамасыз етілгендігі

 

Автордың аты-жөні, тегі	Оқу-әдістемелік әдебиеттердің атауы	Баспасы, шыққан жылы	Даналар саны.
кітапханада	кафедрада
НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР
Булатова А.Н. Исмагамбетова З.Н.	Курс лекций по социологии	Алматы: Данекер, 2002
Волков Ю.Г., Мостовая И.В., Добреньков В.И.	Социология: Учебник	М.: Гардарики, 2002
Добреньков В.И., Кравченко А.И.	Социология: краткий курс	М.: ИНФРА-М, 2004.
Кравченко А.И.	Социология: учебник для вузов	М.; СПб.; Нижний Новгород: Питер, 2003
Матвеенкова Л.Г. Аманжолова М.К.	Основы социологии: Учеб. пособие	Караганда: КарГТУ, 2004.
Перов Г.О.	Социология: учеб. пособие	Ростов н/Д: Издат. центр "МарТ", 2002
Радаев В.В.	Экономическая социология: курс лекций	М.: Аспект-пресс, 2000
Радугин А.А., Радугин К.А.	Социология: Курс лекций	М.: Центр, 2003
	Социология: Учеб. пособие/ Под ред. А.Н. Елсукова	СПб.; Нижний Новгород: Питер, 2004
	Социология для технических вузов: Учеб. пособие/ Под ред. С.Н. Яременко	Ростов н/Д: Феникс, 2001
	Социология. Наука об обществе: учебное пособие для вузов / под ред. В.П.Андрущенко, Н.И.Горлача	Харьков, 1996
Елсуков А.Н.	Социология: учеб. пособие для вузов	Минск: Тетрасистемс, 2000
Лавриненко В.Н.	Социология: учебник	М.: Культура и спорт, юнити, 1998
Тадевосян Э.В.	Социология: учеб. пособие	М.: Знание, 1999
Фролов С.С.	Социология: учебник для вузов	М.: Гардарики, 2000
Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н.	Социология. Оқулық.	Алматы, 2005.
Тұрғынбаев Ә.Х.	Социология Лекциялар курсы.	Алматы, 2001.
Тәжин М., Аяғанов Б.	Социология негіздері.- Оқу құралы.	Алматы, 1993.
Ғабдуллина Қ.	Құқық социологиясы.	Алматы, 2004.
Аженов М., Бейсенбаев Д.	Социальная стратификация в РК.	Алматы, 1997.
Аженов М.С., ЖаназароваЗ.Ж.	Жалпы социология	Алматы, 2001.

ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТТЕР

Аитов Н.А.	Социальное развитие регионов	М.: Мысль, 1985
Алексеев Н.И.	Экономический эксперимент: социальные аспекты	М.: Мысль, 1987
Анурин В.Ф.	Динамическая социология: учебное пособие	М.: Академический Проект, 2003.
Артемов Г.П.	Политическая социология: Учеб. пособие	М.: Логос, 2002.
Артемов Г.П.	Политическая социология: Учеб. пособие	М.: Логос, 2003
Арутюнян Ю.В.	Этносоциология: учеб. пособие для вузов	- М.: Аспект-пресс, 1999
Афанасьев С.Л.	Будущее общество. Ведущие социально-экономические тенденции современности	М.: Изд-во МГТУ им. Н.Э. Баумана, 2000
Бабосов Е.М.	Прикладная социология: Учеб. пособие	Минск: ТетраСистемс, 2001
Бестужев- Лада И.В.	Окно в будущее: современные проблемы социального прогнозирования	- М.: Мысль, 1970
Бородкин Ф.М., Коряк Н.М.	Внимание: конфликт	Новосибирск: Наука, 1989
Бутенко И.А.	Анкетный опрос как общение социолога с респодентами: учеб. пособие для вузов	М.: Высшая школа, 1989
Вебер М.	Избранные произведения: пер. с нем	М.: Прогресс, 1990
Волков Ю.Г., Мостовая И.В., Добреньков В.И.	Социология: учеб. для вузов	М.: Гардарика, 1999
Гараджа В.И.	Социология религии: учеб. пособие для вузов	М.: Аспект-пресс, 1996
Генкин Б.М.	Экономика и социология труда	М.,1999
Голубева Г.А.	Социология: учеб. пособие	М.: Собрание, 1999
Горшков М.К.	Общественное мнение: история и современность	М.: Политиздат, 1988
Громов И.А. Мацкевич А.Ю., Семенов В.А..	Западная социология: Учеб. пособие	СПб.: Ольга, 1997
Дарменова Б.К.	Социология управления: учеб. пособие	- Алматы: Экономика, 2001.
Дворецкая Г.В.	Социология труда: учеб. пособие для вузов	- Киев: Выща школа, 1990
Девятко И.Ф.	Методы социологического исследования: Учеб. пособие	М.: Университет, 2002.
Демидов Н.М.	Основы социологии и политологии: учеб. пособие	М.: Академия, 2004.
Дикарева А.А.	Социология труда: учеб. пособие для вузов по спец. "экономика и социология труда".: учебник	М.: Высш. школа, 1989.
Добреньков В.И., Кравченко А.И.	Социология: Учебник	М., 2001.
Ерасов Б.С.	Социальная культурология: Учебник	М.: Аспект Пресс, 2000
Ерасов Б.С.	Социальная культурология: пособие для студентов вузов. в 2-х ч	М.: Аспект Пресс, 1994
Ермоленко Д.В.	Социология и проблемы международных отношений: некоторые аспекты и вопросы социологических исследований международных отношений	М.: Междунар. Отношения, 1977
Жаназарова З.Ж.	Современная семья в Казахстане и ее проблемы	Алматы: Ќазаќ университеті, 2004
Зборовский Г.Е.	Социология управления: учеб. пособие	М.: Гардарики, 2004
Зеленов Л.А.	Социология города: Учеб. пособие	М.: Владос, 2000
Зинченко Г.П.	Социология для менеджеров: Учеб. пособие	Ростов н/Д: Феникс, 2001
Ионин Л.Г.	Понимающая социология: ист.- критический анализ	М.: Наука, 1979
Ионин Л.Г.	Слово и дело критики: Социально-философское и публицистическое исследование	М.: Политиздат, 1989.
Ионин Л.Г.	Социология культуры: путь в новое тысячелетие	М., Логос, 1996
Осипов Г.В.	История социологии в Западной Европе и США: Учебник	- М.: НОРМА: ИНФРА-М, 2001
Казаринова Н.В.	Практикум по социологии: учеб. пособие для вузов	М.: NOTA BENE, 1999.
Горшков Л.Г.	Как провести социологическое исследование: в помощь идеологическому активу	М.: Политиздат, 1990
Каменская Е.Н.	Социология: конспект лекций: пособие для подготовки к экзаменам для студентов всех форм обучения	Ростов н/Д: ФЕНИКС, 2004
Касьянов В.В.	Социология для экономистов: учебник	Ростов н/Д: ФЕНИКС, 2004.
Ковалев В.Н.	Социология управления социальной сферой: учеб. пособие для вузов	М.: Академический Проект, 2003.
Кондауров В.И.	Социология: Курс лекций	М.: ИНФРА-М, 2001
Кондауров В.И.	Социология: Курс лекций	М.: ИНФРА-М, 2001.
Кончанин Л., Подопригора С., Яременко С.;	Социология: Учеб. пособие	Ростов н/Д: ФЕНИКС, 2004
Короткова Л.Н.	Социология общественного мнения: Конспект лекций	СПб.: Изд-во Михайлова В.А., 2000
Кравченко А.И.	Введение в социологию: учеб. пособие: учебник	М.: Новая школа, 1995
Кравченко А.И.	Введение в социологию.	М.: 1995
Кравченко А.И.	Общая социология: Учеб. пособие	М.: ЮНИТИ, 2001
Кравченко А.И.	Общая социология: Учеб. пособие	М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2001
Кравченко А.И.	Основы социологии: учеб. пособие для студентов средних спец. учеб. заведений	Екатеринбург: Деловая книга; М.: Академический Проект, 2003.
Кравченко А.И.	Социология: Учебник	М.; СПб.; Нижний Новгород: Питер, 2003
Кравченко А.И.	Социология:	М.; СПб.; Нижний Новгород: Питер, 2004.
Кравченко А.И.	Социология: Учебник	М.: Проспект, 2001
Кравченко А.И.	Социология: Хрестоматия для вузов	М.: Акад. Проект; 2002
Кравченко А.И.	Социология: Учебник	- М.: Акад. Проект, 2002
Кравченко А.И.	Социология: учебник	- М.: Акад. Проект, 2005
Кравченко А.И.	Социология: Учеб. пособие	М.: Академия, 2002.
Кравченко А.И.	Социология в вопросах и ответах: учеб. пособие	М.: Проспект, 2003
Кравченко А.И.	Социология для экономистов: Учеб. пособие	М.: ЮНИТИ, 2001.
Кравченко А.И.	Социология и политология: учеб. пособие для сред. проф. образования:	М.: Академия: Мастерство, 2000
Кравченко А.И.	Социология менеджмента: Учеб. пособие	М.: ЮНИТИ, 1999.
Кравченко А.И.	Социология. Общий курс: Учеб. пособие	М.: Логос, 2002.
Кравченко А.И.	Социология: учеб. пособие для студентов вузов	Екатеринбург: Деловая книга, 1998
Гвишиани Д.М.	Краткий словарь по социологии	М.: Политиздат, 1988
Кулинцев И.И.	Экономика и социология труда	М.: Центр экономики и маркетинга, 2001
Курбатов В.И.	Современная западная социология. Аналитический обзор концепций: Учеб. пособие	Ростов н/Д: Феникс, 2001
Левада Ю.А.	Лекции по социологии.	М., 1969
Андреева Г.М.	Лекции по методике конкретных социальных исследований	М.: Моск. ун-та, 1972
Лукьянов В.Г.	Социология: учеб. пособие	СПб: Знание, 2004
Маркович Д.Ж.	Общая социология: учеб. для вузов. пер. с серб.: учебник	М.: Владос, 1998
Маркович Д.Ж.	Социология труда: учеб.: пер. с серб.-хорв	М.: Рос. ун-та дружбы народов, 1997
Маслов П.П.	Статистика в социологии	М.: Статистика, 1971
Мацковский М.С	Социология семьи: проблемы теории, методологиии и методики	М.: Наука, 1989
Михайлов С.	Эмпирическое социологическое исследование	М.: Прогресс, 1975.
Михайлова Л.И.	Социология культуры: учеб. пособие для вузов	М.: Фаир-пресс, 1999.
Молевич Е.Ф.	Общая социология: Курс лекций	М.: УРСС, 2003
Мохова Г.А.	Социальное конструирование реальности: учеб. пособие	Караганда: Каргту, 1999.
Нечаев В.Я.	Социология образования	М.: МГУ, 1991
Новожилова Л.И.	Социология искусства	Л.: Ленинградский институт, 1968.
	Новые направления в социологической теории / Д. Силвермен, Д. Уолш, М.Филипсон, П.Филмер	М.: Наука, 1989
Ноэль Э.	Массовые опросы: введ. в методику демоскопии	М.: Прогресс, 1978
Нурбекова Ж.А.	Социология управления: Учеб.-метод. пособие	Алматы: Ќазаќ университеті, 2003
	Общая социология: Учеб. пособие / Под ред. А.Г. Эфендиева	М.: ИНФРА-М, 2002
Осадчая Г.И.	Социология социальной сферы: учеб. пособие для высшей школы	М.: Академический Проект, 2003
Павленок П.Д.	Краткий словарь по социологии: словарь	М.: ИНФРА-М, 2001
	Политическая социология: учеб. пособие/ Ред. Г.П. Сопов.	Ростов н/Д: Феникс, 2001
Попова П., Павлина С.	Современный мужчина в зеркале семейной жизни: Пер. с болг.	М.: Мысль, 1989
Пригожин А.И.	Социология организаций	М.: Наука, 1980.
Колесников Ю.С.	Прикладная социология: Учеб. пособие	Ростов н/Д: Феникс, 2001
Радаев В.В.	Социальная стратификация: учеб. пособие для вузов	М.: Аспект-пресс, 1996
Радаев В.В.	Экономическая социология. Курс лекций	М.: Аспект-пресс, 1998
Радугин А.А., Радугин К.А	Социология: курс лекций	М.: Библионика, 2004
Радугин А.А., Радугин К.А	Социология: Курс лекций	- М.: Центр, 2001
Радугин А.А., Радугин К.А	Социология: Курс лекций	М.: Центр, 1996
Радугин А.А., Радугин К.А	Социология: Курс лекций	М.: ВЛАДОС, 1995
Радугин А.А., Радугин К.А	Социология: курс лекций: учеб. пособие для вузов	М.: Центр, 2000
Радугин А.А., Радугин К.А	Социология: курс лекций: учеб. пособие для вузов: курс лекций	М.: Центр, 1997
Ромашов О.В.	Социология труда: Учеб. пособие	М.: Гардарики, 1999
Ромашов О.В.	Социология труда: Учеб. пособие	М.: Гардарики, 12001
Ромашов О.В.	Социология труда: учеб. пособие для вузов	М.: Гардарики, 1999
Руденко Р.И.	Практикум по социологии: Учеб. пособие	М.: ЮНИТИ, 1999
Руденко Р.И.	Практикум по социологии: учеб. пособие для вузов	М.: ЮНИТИ-дана, 1999
Саакян А.К.	Экономика и социология труда: Учеб. пособие	- СПб, 2002
Смелзер Н.	Социология. пер. с англ	М.: Феникс, 1994
Давыдов Ю.Н.	Современная западная социология	М.: Политиздат, 1990
Сорокин П.А.	Человек. цивилизация. общество. пер. с англ	М.: Политиздат, 1992
	Социология: учеб. пособие/ Под ред. П. С. Емшина, Д. З. Мутагирова, Н. Г. Скворцова	М.; СПб.; Нижний Новгород: Питер, 2004
	Социология: Учебник / Под ред. П.Д. Павленок	М.: Издательско-книготорговый центр Маркетинг, 2002.
	Социология (конспект лекций в схемах) / Ред.-сост. Д.И. Платонов	М.: ПРИОР, 2001
	Социология / Г.В.Осипов, Н.И.Щипанов, Р.Г.Яновский	М.: Мысль, 1990.
	Социология: общий курс: учебник.	М.: ИНФРА-М, 2004
Тадевосян Э.В.	Словарь - справочник по социологии и политологии	М.: Знание, 1996
Тадевосян Э.В.	Социология: Учеб. пособие	М.: Знание, 2001
Тажин М.	Региональная социология: учеб. пособие	Алма-Ата: Атамура-казак университеті, 1993
Тернер ДЖ.	Структура социологической теории.	М.: Прогресс, 1985
Тощенко Ж.Т.	Социальные резервы труда: актуальные вопросы социологии труда	М.: Политиздат, 1989
Тощенко Ж.Т.	Социология. Общий курс: учеб. пособие	М.: Прометей: Юрайт, 1999.
Тощенко Ж.Т.	Социология. общий курс: учеб. пособие	М.: Прометей: Юрайт, 1999.
Филатова О.Г.	История социологии: Конспект лекций	СПб.: Изд-во Михайлова В.А., 2000.
Филатова О.Г.	Социология религии: Конспект лекций	СПб.: Изд-во Михайлова В.А., 2000
Фролов С.С.	Основы социологии: учеб. пособие	М.: Юристъ, 1997
Фролов С.С.	Социология: Учебник	М.: Гардарики, 2001
Фролов С.С.	Социология организаций: Учебник	М.: Гардарики, 2001
Харчева В.	Основы социологии: Учебник	М.: Логос, 2000
Харчева В.	Основы социологии: учеб. для вузов	М.: Логос, 1999
Шаленко В.Н.	Социология: учебник для вузов	М.: Проект, 2003
	Экономическая социология: Учеб. пособие/ Под ред. Л.А. Байдельдинова, А.В. Глебовой	М.: Экономика, 1997.
	Экономическая социология: Курс лекций	Алматы: Экономика, 2002

2. Пән бойынша тапсырмаларды орындау және тапсыру кестесі

Бақылау түрі	Тапсырманың мақсаты және мазмұны	Ұсынылатын әдебиет	Орындалу ұзақтылығы	Бақылау түрі	Тапсыру мерзімі
СОӨЖ	Жоспарға сәйкес курсты оқып-үйрену	Конспектілер, лекциялар, негізгі және қосымша әдебиеттер	Семестр бойынша	Ағымдағы	СОӨЖ жоспары бойынша
Семинар жұмыстары	Теориялық білімдерді бекіту	Конспектілер, лекциялар, негізгі және қосымша әдебиеттер	Семестр бойынша	Ағымдағы	Апта сайын
Аттестация	Білімді тексеру	Конспектілер, лекциялар, негізгі және қосымша әдебиеттер	1 сағат	Аралық	7,14 апта
Емтихан	Пән материалының меңгерілу деңгейін тексеру	Негізгі және қосымша әдебиеттің жалпы тізімі	1 сағат	Қорытынды	15 апта

3. Дәрістердің қысқаша жазбасы

1-тақырып. Әлеуметтану әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар жүйесінде (2 сағат)

Дәрістің жоспары

1. Әлеуметтік білім жүйесіндегі әлеуметтанудың орны

2. Әлеуметтанудың пәні және объектісі

3. Әлеуметтанулық білімнің құрылымы

4. Әлеуметтанудың қызметтері

 

Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдардың бір-бірімен тығыз байланыста болатын негізгі себептің бірі – олардың барлығы да қоғамды зерттейді. Бірақ, әрқайсының өзіндік орны мен қасиеті бар. Сондай-ақ, олар бір-біріне ықпал жасайды және тәуелді болады. Ал дәріс сабағымыздың мақсаты, қоғамтанулық ғылымдардың арасында әлеуметтанудың алатын орнын белгілеу және көрсету. Айқындайтын болсақ, қоғамтанулық ғылымдардың зертейтін объектісі қоғамның белгілі бір саласы ғана. Мәселен: саясаттану – мемлекетті тиімді басқарудың жолдарын іздестіретін, қоғамның саяси жүйесінің жұмысына объективті сараптамалық баға беретін ғылыми пән болса, мәдениеттану – қоғамның материалдық және рухани құндылықтарын құлық тұрғысынан шешуге тырысатын ғылыми сала, сондай-ақ, қоғамды философия, тарих, құқық, педагогика, психология негіздері арқылы түрлі әдістермен бейнелейтін бірқатар ғылыми қағидалар да бар. Сол сияқты, теория мен практиканың бірлігінде қалыптасқан әлеуметтанулық білім де, қоғамның әлеуметтік өмірін бейнелейтін ғылыми саланың объективті шындығы.

Әлеуметтану - тарих, философия, антропология, психология және т.б. қоғамтанулық ғылымдар қиылысында дамыды. Демек, әлеуметтанудың ғылым ретінде қалыптасуы қоғамды зерттеу барысында қалыптасқан дәстүрлер негізінде өрбіді. Ежелгі Шығыс пен Батыс ойшылдарының еңбектерінде жалпы философиялық мәселелермен бірге қоғамның тууы мен мәні, оның ұйымдасуы мен дамуы туралы жағдайлар да қарастырылған болатын. Олар қоғамға тән сипаттамаларды анықтап қана қоймай, әлеуметтік үрдістерді «үлгілеу» ұстанымдарын (принцип) қалыптастыруға негіз қалап, қоғам құрылысына, ондағы байланыс пен қатынастарға нақты талдау жасауға тырысты. Әрбір дәстүр әлеуметтануға қоғам мәселелерінің, әлеуметтанулық білімді жетілдірудің, құру және қолданудың, зерттеу пәні мен нысанын анықтаудың өзіндік зерттеу әдістерін әкелді. Түптеп келгенде, бір-бірімен тығыз байланыста бола отырып, ықпал етіп, әлеуметтану да интеграциялық рөлін орындады.

Әлеуметтанудың объектісі дегеніміз – бізді қоршап тұрған объективтілік нақтылы өмір, қошғам, адамдар, оның алуан түрлі бірліктері, тіпті адамның өзі, оның барлық іс- әрекеті, қызметі, санасы, тәртібі, т.б.Бұлар зерттелетін объект болғанан кейін субъектілерден тәуелсіз, тыс өмір сүреді. Олар адам өзінің теориялық немесе практикалық мәселелерін шешу арқылы алға қойған мақсатына жету үшін пайдаланады. Осыдан әлеуметтанудың пәні шығады. Әрбір ғыдлымның пәні зерттеушінің қалауы мен таңдауының негізішнде алынған кез келген қоғамдағы құбылыс. Процесс немесе көкейкесті мәселенің артықшылығын, қасиеттерін, сапасын логикалық тұрғыдан жан – жақты алдау негізінде әлеуметтік ұйымдардың бірігіп, ұйымдасып еңбек етуін, қызмет атқаруын, жұмыс істеуін, жалпы материалдық, рухани іс-әрекеттердің, олардың арасындағы алуан түрлі қатынастардың бір-біріне әрекетін, түрлерін жан- жақты терең танып, білуді әлеуметтанудың пәні деп айтады.

Әлеуметтанудың қоғам өмірімен тығыз, жан-жақты байланысы, қатынасы оның атқаратын қызметіне айқышн көрішнеді.

Әлеуметтанудың да басқа ғылымдар сияқты, ең алдымен таным функциясын атқарады. Әлеуметтану қандай да бір деңгейде болмасын, ол әруақытта жаңа білімнің, көкжиегін кеңейтіп, оның денгейі мен дәрежесін өсіріп отылрады, қоғамның әлеуметтік даму заңдылықтарын, болашағын ашып береді. Көптеген елдерде атқарушы мекемелер мен билік өкілдері, саяси партиялар және алуан түрлі бірліктер өздерінің мақсатты саясаттарын жүргізуде әлеуметтанудың барлық мүмкіндіктерін пайдаланып отырады. Бұл тұрғыдан алғанда әлеуметтану әлеуметтік бақылау функциясын атқарады.

Әлеуметтанудың тәжірибелік бағыты – оның әлеуметтік құбылыстар мен процестердің болашақ дамуының бағытын анықтауында. Бұл жерде біз әлеуметтанудың болжайтын қызметін байқаймыз. Әлеуметтану қоғамның қай саласына болмасын әлеуметтік даму жоспарын жасау қызметін атқарады. Әлеуметтану қоғамда идеологиялық функцияны да атқарады. Нақты әлеуметтанулық зерттеулерден алынған нәтижелер қоңамдағы белгілі бір жік немесе топтардың талап-тілегіне, мұң –мұқтажын шешуге, сөйтіп, олардың бежлгілі бір мақсатқа жеткізу, сендіру үшін пайдаланылады. Әлеуметтану адамдардың арасындағы қарым-қатынастарды, байланыстарды одан әрі жетілдіріп, олардың сана- сезімдерін, мінез-құлықтарын, тәртібін жақсартады. Сөйтіп ол қоғамдық қатышнастарды жетілдіріп, гуманистік функцияны да атқарады.

 

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н. Социология. Оқулық. Алматы, 2005.

2. Социология.- Лекциялар курсы. Редакциясын басқарған – Тұрғынбаев Ә.Х. Алматы, 2001.

3. Тәжин М., Аяғанов Б. Социология негіздері.- Оқу құралы. Алматы, 1993.

4. Ғабдуллина Қ. Құқық социологиясы. Оқулық. Алматы, 2004.

5. Беркимбекова А.М. Әлеуметтану курсына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды, 2002.

6. Матвеенкова Л.Г. Аманжолова М.К. Основы социологии: Учеб. пособие. Караганда: КарГТУ, 2004.

7. Нугман Б.Г. «Әлеуметтану» пәні бойынша «СОДЖ» және «СДЖ» сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды: ҚарМТУ, 2008.

СДЖ арналған бақылау тапсырмалары

1.Әлеуметтанудың категорияларына талдау жасау

2.Жаратылыстану ғылымдар жүйесінде әлеуметтанудың атқаратын рөлі

3.Әлеуметтану мен философияның арақатынас мәселесі

 

2- тақырып. Әлеуметтану тарихының негізгі бағыттары (2 сағат).

Дәрістің жоспары

1. О. Конт пен Г.Спенсердың әлеуметтануы

2. Э. Дюркгеймнің әлеуметтану

3. К.Маркстың әлеуметтанулық көзқарасы

4. Вебердің әлеуметтану

5. ХХ ғасырдағы әлеуметтану (Парсонс, Мид, Дарендорф)

6. Қазақстандағы әлеуметтік ойлардың даму тарихы

 

Әлеуметтану (ХІХ-ғасырдың 30-40-жылдарында қалыптасқан) біршама жас ғылым болып табылады. Өйткені оның ғылым ретінде қалыптасуының өзіне қоғамдық дамудың белгілі кезеңінде ғана қажеттілік туды. Алайда, әлеуметтанудың кеш пайда болуынан, оған дейін қоғам және қоғамдық құбылыстар туралы ойлар болмады деген пікір тумауы керек. Әлеуметтанулық ой-пікірлер, көзқарастар, тұжырымдамалар сонау ежелден қалыптасып, дамып келеді. Әлеуметтанудың негізін салушы француз философы Огюст Конт (1798-1857). Ол әлеуметтануға атау беріп, оның ғылым ретіндегі негізгі методологиялық принциптерін және әлеуметтік білімді біріктіретін біртұтас ғылым ретіндегі тұжырымдамасын жасады. Әлеуметтануда биологизаторлық үрдісті негіздеген ағылшын ойшылы Гельберт Спенсер (1820-1903). Функционалдық үрдіспен зерттеуді жалғастырған Эмиль Дюркгейм (1858-1917). Неміс социологы Макс Вебр (1864-1920) түсіну тәсілін ала отырып, ғылыми айналысқа «рационализм» және «оңды типтер» категорияларын енгізіп, әлеуметтанудың негізгі нысаны деп тұжырымдады. ХХ ғасырда пайда болған П.Сорокиннің теориясы әлеуметтанулық ой-пікірдің алға басуының маңызды көрінісі болды. Одан кейінгі әлеуметтанудағы құрылымдық функционализмнің қойылуы Т.Парсонс, Р.Мертон қоғамдық пікірді зерттеу индустриясын жаңартуды әлеуметтанулық ой-пікірдің дамуының биік шыңы болып табылады. Ресейлік әлеуметтанулық ойлаудың дамуы. Сол сияқты әлеуметтанулық ойдың Қазақстандағы институтционалдануы да үлкен жетістіктер болып табылады. ХІХ-ХХ ғғ. қазақ ойшылдарының адам мен қоғам дамуына деген әлеуметтанулық көзқарастары: Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов және т.б. әлеуметтанулық ойдың институционализациясы. Қазіргі заманғы әлеуметтік процестерді қазақстандық еңбектеріндегі әлеуметтанулық талдау. Әрине әлі де болса әлеуметтанудың дамуында ауқымды мәселелер, қиындықтар баршылық. Бұл әлеуметтанулық ой-пікірлердің дамуының айғағы болады, бола бермек.

Социология тарихы социологиялық білімнің қалыптасу жолдарын зерттейтін және ашып беретін, қоғамдық үрдістер мен ірі әлеуметтанушылардың өмірлік, даралық ерекшеліктерімен байланыстарын көрсететін ғылыми пән. Әлеуметтану тарихы әртүрлі құжаттар мен әркелкі деректердің құр ғана жинағы емес. Ең алдымен ол адамдарды социологиялық ойлау мәдениетіне, әлеуметтанулық білімнің қалыптастыру қағидаларына, оны қоғамның игілігіне айналдыру ептілігіне үйретеді. Барлық қоғамтануғылымдарының жетістіктерін қорытып, сұрыпталған білімді социологиялық бір жүйеге келтіріп, оны әлеуметтік өмірді реттейтін құралға айналдырған.

Социология тарихы адамдарға өздерінің өмір сүретін ортасы – қоғам туралы түсініктің бірте –бірте ұзақ уақыттан бері қалыптасқанын толық суреттеп береді, оның даму заңдылықтарымен таныстырады. Танымдық үрдістің барысында, нәтижесінде адам қоғам, әлеуметтік өмір туралы білмеушіліктен неғұрлым толық біліп алуға қолы жетеді. Адамдар бірте-бірте әлеуметтік құрылымның қалыптасуын, адамдардың әлеуметтік жүріс-тұрысының, өз өмірін ұйымдастыруының түпкі себептерін тани бастайды.

Қорта айтқанда, әлеуметтану тарихы- ол әлеуметтік ойтұжырымның қоғамдық қатынастар мен оның құрылымдарын ақиқат ретінде оларды белгілеп, қалыптастыруының тарихы. Өзінің даму кезеңінде әлеуметтану төрт негізгі кезеңнен өтті.

1-кезең. Әлеуметтану ХІХ ғасырдың екінші жартыс мен ХХ ғасырдың 20-30-жылдарының басында қоғамдық құбылыстарды баяндау сипатында болды. Бұл кезеңде әлеуметтану философиядан бөлініп шығып, қоғамды зерттеудің, түсіндірудің жаңа ғылыми, әдістемелік тұжырымдамаларын іздестіре бастады.

Әлеуметтану дамуының алғашқы кезеңінің өзінде-ақ осы ғылымның пайда болуын, дамуын түсіндірмекші болған бірнеше мектептер, бағыттар, ілімдер қалыптасты. Бұл кезеңде әлеуметтанудың қолданбалы саласы қалыптаса бастады.

2-кезең. Қолданбалы әлеуметтану ХХ ғасырдың 30-60 жылдарын қамтиды. Бұл кезеңде әлеуметтанудың әдістемелік және әдістік аппаратын дайындау басталды, әлеуметтану эксперименталды (практикалық) ғылымға айналды. Оның әртүрлі ақпарат құралдары қалыптасып, математикалық аппаратты кеңінен қолдана бастады.

3-кезең. ХХ ғасырдың 60-90-жылдарын қамтиды. Бұл кезеңде әлеуметтану өткен кезеңдегі әлеуметтанудың теорияларын, алуан түрлі ой-тұжырымдамаларын өмірде қолдана бастады. Қазіргі кезде батыс елдерінде парламентті және президенттерді сайлаулардың қарсаңында нақтылы әлеуметтік зерттеулер жүргізіліп, саяси серіктестіктердің сайлауын қамтамасыз етіп отырды.

4-кезең. Бүгінгі таңда әлеументтану әлемдік шеңберде жүйелі білімге айналды. Бұл кезеңде әлеуметтану ғылымында алуан түрлі тұжырымдамалар, көптеген теориялар пайда болды.

ХІХ ғасырдың басында Францияда қоғамдық- саяси партиялардың дамуы өзінің биік деңгейіне жетті. Әлеуметтанудың осы қолайлы жағдайының О.Конт туып, өскен ортасына тікелей әсері тиді. Огюст Конт (1798-1857)- социологияның негізін салушы француз философы.Ол социологияға атау беріп, оның ғылым ретіндегі негізгі методологиялық принціптерін, жаратылыстанудағы ғылыми әлеуметтік білімді біріктіретін біртұтас ғылым ретіндегі тұжырымдамасын жасады.

Сонымен бірге ғылым табиғаттың жекелеген құбылыстарын зерттейтін жаратылыстану ғылымынан айырмашылығы социология қоғамды түгелдей, қоғамдық жүйені, әлеуметтік құбылыстарды қоғамдық өмірмен байланыста зерттеу керектігін атап көрсетті.

Конт бойынша, жаңа әлеуметтік ғылым қоғамды статистикажәне дидактика тұрғысынан зерттеуі керек.

Әлеуметтік статистика қоғам «тәртіп» және «прогресс» заңына бағынады.

Әлеуметтік динамика қоғам дамуындағы қозғаушы күштің не екендігін түсіндіруі керек (экономикалық табиғи жағдайлар, климат, географиялық орта, сол сияқты қозғалыстар, идеялар, ойлау).

Конт қоғам тарихын үш кезеңге бөліп қарстырады: теологиялық, метафизикалық және позитивті.

1. Теологиялық кезең. Адам қандай да бір құбылыс, процесс, зат болмасын, оларды діни тұрғыдан түсіндіруге тырысты, оларға табиғат пен өмірге байланысы жоқ ғажайып, абстрактілі ұйымдарды қолдады.

2. Метафизикалық кезең. Адам табиғаттан, өмірден тыс абстрактілі ұйымдардан бас тартты, ендігі жерде құбылыстарды, процесс, олардың мәні мен себебін философиялық абстракциялы ұйымдардың негізінде түсіндіруге тырысты. Бұл кезеңнің басты қызметі – ол қандай да бір затты, құбылысты, процестіалмайық, оларды сын тұрғысынан өткізіп қарауды қажет етеді.

3. Позитивтік кезең. Адам құбылыс, процестердің, заттардың абстрактылы мәндері мен мазмұндарынан, себептерінен бас тартады. Ол тек қана құбылыстарды бақылап, олардың арасындағы тұрақты байланыс пен қатынастарды белгілеп отырады.

О.Конттың ой-пікірлерін, идеясын одан әрі дамытқан ағылшын әлеуметтанушысы Гербер Спенсер (1820-1903) болды. Г.Спенсердің әлеуметтану теориясы негізгі екі мәселеден тұрды.

1. Қоғамды биологиялық организм ретінде қарау;

2. Әлеуметтік эволюция идеясы.

Г.Спенсер тірі организмдердің жүйке жүйесін мемлекеттік басқару мекемелерінің қызметімен теңестірді. Спенсердің пікірінше, қоғамның қызметі көп жағынан тірі организмнің қызметіне ұқсас. Мысалы, ол тірі организмнің қан-тамырлар жүйесінің қызметін қоғамда темір жолдар атқарады деп есептейді. Тірі организімде де жұмыс істеуші және басқарушы ағзалар бар, сол сияқты қоғамда да жұмыс істеушілер және басқарушылар болу керек.

Г.Спенсердің қоғамды организммен теңестіруі қоғамды іштей үш жүйелес салаға бөлуге әкеледі.

1. Адам тууын жалғастырушы (отбасы, неке);

2. Бөлгіш (экономикалық);

3. Реттегіш (дін және саяси жүйе).

Осы институттарды зерттеу арқылы ғана қоғамның негізгі ұясы – индивидті тануға болады.

Қоғамның екі түрін бөлді. Әскери және өндірістік. Олардың тіршілік үшін күрес құралдарының бір-бірімен түбегейлі айырмашылығы бар.

1. Әскери тип – әскери кикілжіндерге, ату мен жеңуші жеңілгенді құл қылуға бағытталады.

2. Өндірістік тип- өндірістік бәсекеге негізделеді, мұнда жігері, қабілеті және т.б. күштілері, яғни интелектуалдық және моральдық сапалар саласында жеңіске жетеді.

ХІХ ғасырдағы социологиядағы маңызды бағыттардың бірі марксизм болды, оның негізін Карл Маркс (1818-1883) қалады.

К.Маркс бірінші болып немістің ұлы философы Гегельдің философиялық диалектикалық әдісін қоғамға саналы түрде қолданды. Оның әлеуметтану теориясының тағы бір үлкен ерекшелігі, ол қоғамдық процесс, құбылыстарының дамуын, өзгеруін әр уақытта бүкіл дүние жүзлік жұмысшы табының көзқарасы тұрғысынан бағалап отырды.

Дегенмен, Маркстің әлеуметтану теориясында көптеген бағалы ой-пікірлер, тұжырымдамалар бар. Оны мыналардан байқауға болады:

1. К.Маркс мінсіздендірілген, абстрактылы қоғам жағдайында тән даму теориясына қарсы шығып, өзінің нағыз, шынайы фактілерге негізделген қоғамның объективтік – материалистік теориясын жасады. Қоғамның дамуын «формация», яғни, ерекше бір құбылыс ретінде қарастырады;

2. К.Маркс қоғамның даму заңдарын түсіндіргенде, әр уақытта экономиканы (яғни, өндірістік тәсілді, оның ішінде өндіргіш күштерді, оларға сәйкес өндірістік қатынастарды) ең басты қозғаушы, шешуші күш деп санады;

3.Қоғамның дамуын бір формацияның оған тән өндірістік тәсілдің екінші бір формациямен ауысуымен байланыстырды.

4. К.Маркстің әдістемесінде қоғам дамуының екі басты үлгісі бар.

1) Органикалық – әлеуметтік эволюциялық процесті түсіндіру үшін қолданды. Яғни, қоғамды тарихи процес ретінде қарастырады.

2) Базис пен қондырманы талдағанда, олардың арасындағы қатынастарды механизм ретінде түсіндіреді.

5. К.Маркс әлеуметтік құрылым теорияларын жасаған авторлардың бірі болды. Жікке, топқа бөлудің негізгі басты белгісі өндірістік құрал-жабдықтарына меншік формасына байланысты екенін көрсетті.

Әлеуметтанудың классикалық негізін салушылардың ірі өкілдерінің бірі, әрі өте беделдісі –Эмиль Дюркгейм (1858-1917) болды. Э.Дюркгейм қоғамды функционалистер үрдісімен зерттеуді жалғастырды. Э.Дюркгейм барлық адами түсініктер мінез-құлық үлгісінде құрылады: жалпы қабылдау, жалпы бағалау, жалпы сезімдер мен әрекеттер. Ол мұның бәрін ұжымдық сана деп есептеді. Бұдан шығатын қорытынды: қоғам- адамнан биік тұратын моральдық шынайылық, тұтастық.

Ол сондай-ақ сананың екі деңгейі болады деді: 1) жеке тұлғалық.

2) топтық және қоғамдық. Даралық деңгейі неғұрлым жоғары болған сайын, ұжымдық сананың деңгейі де соғұрлым жоғары.

Ғалым әлеуметтік интеграцияның типтерін көрсетеді: механикалық және органикалық ынтымақтастық.

Механикалық ынтымақтастық қарапайым (аграрлық, дәстүрлі) қоғамға тән, онда барлық жағдайлар, нормалар, құндылықтар ұқсас, бірдей.

Органикалық ынтымақтастық бірдей элементтердің бір –біріне бағынышты болуымен сипатталады.

Органикалық құндылықтардың негізі: еңбек бөлінісі, ол топтық этика, индивидтің экономикалық оқшаулануы, азаматтық қоғамның құрылуы сияқты құрылыстардың тууына себеп болды.

Дюркгейм қоғамды құнды –нормативті жүйе ретінде түсінуде маңызды үлес қосты. Ол әлеуметтік мінез-құлықтың бір мезгілде міндетті және тартымды, тиісті және қалаулы болып саналатын ережелер жиынтығымен реттелетінін айтты.

Ғалым социологияға өте маңызды аномия (сөзбе сөз: ретсіздік) ұғымын енгізе отырып, қоғамның құқықтық- нормативті жүйесіндегі құлдыраулар, ақаулар мен бостандықтардың маңызын көрсетті.

Дюркгеймнің пікірі бойынша, аномия-бұрынғы құндылықтар мен нормалардың әрекеті тоқтап, жаңалары әлі тұрақталмай тұрған кездегі қоғам дамуындағы өтпелі және тоқырау кезеңі мен күйіне тән құндылықты – нормативті вакуум.

Аномия дегеніміз – индивидтің әлеуметтік нормалар, соның ішіндегі құрметтеуі және сақтау тиіс нормалар мен өз сұранысының арасындағы ара қашықтықты сезіне отырып байқайтын қынжылысты және мазасыз сезім. Осыдан келіп құқық бұзушылық шығады.

Аномия тұжырымдамасына сүйене отырып, Дюркгейм өзін-өзі өлтіруге зерттеу жүргізді. Ол тоқырау және радикалды өзгерістер кезінде өзін-өзі өлтіру әдеттегіден көбейіп кететіндігіне мән берді. Бұл кезде адамдардың мінез-құлқын басқаратын әлеуметтік нормалар бұзылады да, ол дивиантты мінез-құлыққа, соның ішінде өзін-өзі өлтіруге әсер етеді. Ғалым өзін-өзі өлтірудің үш түрін көрсетті: 1) аномикалық (адамдар өмірлік бағдарын жоғалтқандықтан, өз-өзіне қол жұмсайды); 2) альтуристік (адамдар борыш сезімінен өз өмірін қияды: сарбаздар амбразурға ұмтылады, самурай харакири жасайды және т.б.); 3) эгоистік (индивид өз әлеуметтік өмірімен байланысын үзеді, өмірдің қиын сәттерінде қалай етуді өзі шешеді).

Бәрімізге мәлім, қазақ елі ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысында феодалдық қоғамдық қатынастар дәуірінде болды. Қазақ халқы, бір жағынан, жергілікті феодалдардың, екінші жағынан, Ресей Патшасының зор қанауының, езгісінде болды. Еңбекші бұқараның хал-жағдайы өте нашар болды, өйткені олар уақытта алуан түрлі ауыр салықтар төлеп отыруға мәжбүр болды. Қанаушылар олардың құнарлы-шұрайлы жерлерін тартып алып, өздерін шөл және шөлейт жерлерге ығыстырды. Ресей патшасы байырғы ұлтты одан әрі жаныштап, езуді күшейтті. Ал, жергілікті үстем тап, қалыптасып келе жатқан буржуазия, дін басылары, патшалық ресей үкіметі халықты революциялық күрестен аулақ ұстауға тырысты, қазақ бұқара халқын орыстың жұмысшы-шаруа табынан, алдыңғы қатарлы интеллигенциясыннан алыс ұстауға әрекет жасады, араға іріткі салды, ұлтаралық дау-дамай, жанжалды насихаттады. Осылардың салдарынан Қазақстанда бұқара халықтың патшалық ресей өкіметіне, жергілікті хандарға, байларға қарсы әлденше стихиялық ереуіл-көтерілістері болды, бірақ олардың бәрі күшпен басылып отырды.

Осындай ауыр жағдайлардың нәтижесінде және орыс демократиясының, мәдениеті мен ғылымының игілікті әсерінің негізінде Қазақстанда бұқара халықтың патшалық ресей өкіметіне, жергілікті хандарға, байларға қарсы әлденше стихиялық ереуіл-көтерілістері болды, бірақ олардың бәрі күшпен басылып отырды.

Қазақ халқы ұлттық мәдинетінің тарихына жаңа жол ашушы бір топ ұлы ойшылдар мен прогрессивті ағартушылар, қоғамдық-саяси қайраткерлері шықты. Олардың қатарында Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев сияқты қоғамдық-саяси қайраткерлер, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтурсынов т.б. оқымыстылар болды.

Шоқан Уалихановтың әлеуметтік ғылыми көз-қарастары, оның демократиялық, гуманистік ой-пікірлер Петербургте және Сібір Кадет корпусында оқып жүргенде, сонымен бірге сол кездегі орыстың ұлы демократиялық өкілдерінің шығармаларын оқып, олардың кейбіреулерімен жақындасып, кездесіп, араласып жүргенде қалыптасты. Ол қазақты орыс мәдинетіне жақындату, орыс ғылымына үйрету идеясын жақтаған адам. Оның аққан жұлдыздай қысқа өмірі ғылым үшін өте құнды жылдар болған еді.

Терең білімді, ғылымға берілген Шоқан өз қызметін халық тағдырымен байланыстыра қараған. Сондықтан ол тек ғалым ғана емес, қоғам қайраткері де болды. Осы тұрғыдан келгенде Шоқанның қоғамдық көзқарастарына талдау жасау қызғылықты болып табылады.

Ш.Уәлихановтың қоғамдық-әлеуметтік және саяси мәселелердісөз ететін «Записка о судебной реформе» , «Очерки Джунгарии», «О мусальманстве в стети», «следы шарманства у киргизов», «Тенгри» сияқты еңбектерінде және достарына жазған хаттарында біз оның көзқарастары көп жағдайда озық идеяларын ұштасып, үндесіп жатқанын байқай аламыз. Ш.Уәлиханов қоғамның дамуына не залал, не пайда екені жайындағы ұғымдарәр дәуірде әр түрлі болған, ал, халыққа ең маңыздысы, оның мұқтажын өтейтін нақты іс-шаралар. Реформа-ол экономикалық және әлеуметтік реформа.

Ш.Уәлиханов 1864-ші жылы жазған еңбегінде реформаны іске асыру барысында халықтық ерекшелігін ескеруі жайлы пікірін тереңдете түсіп, реформаларын сәтті болуы халықтың тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпын, заңдарын жан-жақты зерттеуге байланысты екенін айтады. «Алтау қырғыздары өздерін жай қырғыз» деп қана атайды. Тек қазақтар ғана оларды ақ, не қара қалмақ деп атайды. Кейбір аңыз-деректер бойынша, қырғыз-қайсақтарекі түрлі нәсілден таралған. Бірі-күн нұрынан жаралған асыл текті ақсүйектер де, екіншісі-құдай тобасы жоқ, басы жұмыр пендеден туған құл-құтандар, деп аталатынқара халық.

Бұл ойларды А.И.Майковқа, Ф.М.Достоевскийге жазған хаттарында айтқан. Ш.Уәлиханов әдет-ғұрыпты өте жақсы білген, билердің сотындағы кейбір жайттар бітімгершілік сотқа қарағанда, әділдікке әлдеқайда жақын деп көрсетеді. Мысалы, би болу үшін халық арасында әділдік, шешендік жағынан танылған адам болуы керектігі, бидің билігі ұнамаған адамның екінші бидің төрелігіне жүгінуіне құқық барлығын және тағы басқа фактілерге сүйене отырып, Шоқан осы кезеңде билер сотын сақтау керек, деген тұжырымға келеді.

Биді ресми түрде ешкім сайламайды да, ресми түрде ешкім бекітпейді де, Еуропадағы ақындар, ғалымдар, адвокаттар сияқты билердің маңызы жеке беделге негізделген. Ал мировой судьяның сайлануында арнаулы тәртіп, парық бар. Халқы қалағанда ғана би билік жүргізе алады, оның беделі жойылғанда билік құруына құқы болмайды.

Шоқанды «атаның ұлы емес, адамның ұлы» болуға тырысқан деп айта аламыз. Шоқан шығармаларына халқына деген шексіз жанашырлығын, сүйіспеншілігін байқаймыз. Патша үкіметінің қазақтарға кемісітушілік саясатты қолданып отырғанына ол үзілді-кесілді қарсы шықты. Халқының сауатсыз болғанын жасырмай айтқан Шоқан оның қабілетті, өркениетті қабылдай алатын ел екенін де дәлелдеді.

Ыбырай Алтынсарин Шоқан Уәлиханов сияқты өзінің бар саналы өмірін елдің игілігі үшін сарп еткен, өз халқының даңықты ұлы. Ы.Алтынсарин көрнекті педагог, ақын, ағартушы және ойшыл болған кісі. Ы.Алтынсарин қазақ халқының мақтан ететін белгілі қоғам қайраткері.Ол өзінің шығармаларында қазақтарға озық орыс мәдениетін үйренуді насихаттаған, сол халықтың алдын міндет етіп қойған орыс-қырғыз мектептерін ашу ісінде өзі бас болып, үлгі көрсетіп бірінші әрекет жасады. Торғай облысының халық училищелерінің инспектрі болып қызмет істеп жүріп, ол қазақ балалары үшін бір қатар мектептер ашты.

Ы.Алтынсарин өз халқын орыстың озық мәдениетін жеткізудің ынталы жақтаушысы. Ол қазақ халқының экономикалық және рухани дамуын тездетудің негізі құралы етіп барлық қазақ ауылдарында орыс-қырғыз мектептерін ашу міндетін қойды. Мектептерді халық арасында білім таратушы мәдениет ордалары деп санады және бұқара ортасында орыс ғылымының табыстардың нәсихаттаудың реттері деп қарады. Өзі бас болып, қазақ тілінде тұңғыш орыс әрпімен «Кырғыз хрестаматиясы» оқу құралын жарыққа шығарды. Мұндағы көздеген мақсаты, қазақ оқушыларының орыс тіліндегі кітаптарды пайдалана білуге баулу, орыс мәдениетін түсінуді женілдету болатын. «Қырғыз хрестоматиясы» - қазақ халқының рухани өміріндегі үлкен маңызды оқиға болып табылады.

Ы.Алтынсарин орыс білімі қазақ халқының рухани дамуының жолы ғана деп қана қараған жоқ, оны Қазақстанның өндірістік дамуына септігін тигізетін, яғни қазақтардың орыс халқынан «ғылыми және практикалық білімін қабылдаудың әдісі». Ы.Алтынсарин осы идеясын іске асыру үшін 1883-ші жылы Торғай қаласында қолөнер мектебін ашты. Бұл мектептің ашылуын ағартушының өзі қазақ халқының өміріндегі «айрықша мәнді оқиға» деп атап, оны «қырғыздардың нақты білімінің бастамасы» деп санады. Сауатсыз, білімсіз адамдар – қаранғылықта адасушы, көзі жоқ соқыр, ақылы жоқ надан деп жазды. Нағыз адамдар – ғылымды игеріп, біліммен қаруланған, дүниенің игілігін пайдалана білетін кісілер. Ғылым адамды надандықтың түнегінен шығарады, оның ой өрісін шексіз кеңейтеді.

 

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аженов М.С., Жаназарова З.Ж. Жалпы социология. Алматы, 2001.

2. Беркимбекова А.М. Әлеуметтану курсына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды, 2002.

3. Икенов А.И., Жүсіпова А.Д., Әлеуметтану негіздері. Алматы, 2004.

 

СДЖ арналған бақылау тапсырмалары

1. Тақырыпқа сәйкес глоссарий дайындау

2. Социология ғылымының құрылуы (О.Конт, Г.Спенсер)

3. Марксистік социологияның принциптері

4. Социологиялық ойдың Қазақстандағы институтционалдануы

3-тақырып. Нақты әлеуметтанулық зерттеу жүргізудің әдісі мен техникасы (3 сағат)

 

Дәрістің жоспары

1. Әлеуметтік зерттеудің бағдарламасы

2. Әлеуметтік зерттеудің әдістері

 

Әлеуметтану курсының басты міндеті – қоғамда болып жатқан әлеуметтік мәселерді дұрыс түсіну екенің білдіңдер, яғни қоғамтанулық негізді қалыптастыру, әлеуметтанулық ой-өрісті дамыту және шынайы өмірді талдауға байланысты қабілеттеріңді дамыту болып табылады. Осы уақытқа дейін әлеуметтанудың теориялық және методологиялық негізбен таныс болдыңыздар. Ал бүгінгі дәріс сабағымызда, оның практикалық қызметі жайлы сөз көтеріледі. Естеріңде болсын, әлеуметтанудың практикалық қызметінің маңызы - әлеуметтік болмыс бітімін танумен ғана шектелмейді, ол өз зерттеулердің нәтижесіне сәйкес әлеуметтік өмірді жетілдіруге бағытталған ұсыныстар тұжырымдайтын ғылым. Әлеуметтік өмірдің әр саладағы көріністерін зерттейді және оған «баға» береді. Ол әлеуметтік өмірді өзгертудің алғы шарты. Әлеуметтану аумағында іргелі теориялық зерттеулермен қатар қолдаңбалы зерттеулерді жүргізу, оның теория және практикамен тығыз байланысын көрсетеді. Әлеуметтік зерттеулер қоғамның әлеуметтік халының жағдайын ашып беріп, түзеудің шараларын белгілеп, іске асыруға мәжбүр еткізеді. Осы тұрғыдан алғанда, оның практикалық қызметіндегі іске асырудың нақты үлгісі ретінде әлеуметтік «болжаудың» және «жоспарлаудың» маңызы зор екені байқалады. Келесі артықшылығы, әлеуметтік болмысты шынайы (объективті) бейнелеуі, яғни зерттеу процесінде «мүдделердің» арасалмағын анықтап, «сыңаржақтық» және «бұрмалаушылық» ұстанымын (принціпін) ескереді.

Әлеуметтік зерттеулер: анықтау, кезеңдері, түрлері. Талаптары – методологиялық, методикалық, ұйымдастырушы-техникалық. Кезеңдері – дайындық немесе мәселені анықтау, бастапқы нысан мен гипотезаны тұжырымдау; инструментарияны (сауалнама) құрастыру, алғашқы мәліметті жинақтау немесе алғашқы ақпаратты жинақтау; оны өңдеуден өткізу; соңында теориялық талдау жасау. Әлеуметтанулық зерттеудің негізгі түрлері: барлау (разведывательный (пилотажный)), суреттеу (описательный), аналитикалық.

Әлеуметтанудың қаракеті: қоғамға ғылыми қорытынды жасау. Әлеуметтанулық зерттеудегі әдістерінің негізгісі – мәлімет жинау, оның тәсілдері: бақылау, сұрау, сұхбат, эксперимент, математикалық-статистикалық, салыстыру, құжаттарды талдау және т.б., соңында ғылыми қорытынды. Іріктеу әдісі, оның негізгі түсініктері. Ақпаратты өңдеудің құралдары.

Сөйтіп, әлеуметтанулық зерттеу жүргізуді ұйымдастыру зерттеудің мақсатына жету – осы зерттеу мәніне қатысты жаңа білім алу үшін жүзеге асырылатын негізделген іс-шаралар кешенінен тұрады.

Қоғам жайлы, әлеуметтік құбылыстар жайлы жиналған мәліметтер мүмкіндігінше шындыққа сәйкес, әділетті болу үшін қазіргі социологияда мәліметтер жинаудың бірқатар жетілген әдіс-тәсілдері қолданылады. Сондай әдіс-тәсілдерге бақылау, сұрау әдістері, салыстыру, математикалық-статистика әдістері жатады.

Бақылау –мәліметтер жинауда барлық ғылымдарда ежелден қолданып келе жатқан кең тараған әдіс. Бақылау процесі белгілі бір қоғамдық құбылысты қабылдаудан, жазып қоюдан және түсіндірме жаъзудан тұрады. Ғылыми бақылаудың түрлері: еркін бақылау және текселрілетін бақылау, тікелеу және жанама бақылау, жаппай бақылау және жеке дара бақылау.

Эксперимент дегеніміз зерттелетін құбылысты жасанды түрде қолдану жасау арқылы бақылауды айтады. Мұның қиындығы сол, жасанды құбылыс табиғи құбылықа дәл сәйкес келмейді, өйткені мұнда адамдардың өзара қат, ынасы, мінез-құлқы табиғи жағдайдағыдай болмайды. Оның үстіне табиғат да болғандықтар, әлеуметтік эксоперимент жасау да оңай емес.

Сұрау мәліметтер жинауда өте жиі қолданылатын социологиялық әдіс болып табылады. Ол зерттеуші мен зерттелушінің ауысша сөйлесуі түрінде жүргізіледі. Зерттеуші өзіне керекті құбылыстар жайлы сұрақтарды ауызша не жазбаша түрде қоюы мүмкін. Ауысша сұрақтар еркін түрде немесе алдынала жазылып қойылған сұрақтар түрінде қойылуы мүмкін. Егер адам саны көп болса, онда сұрақтар алдынала жазылып қойылады.

Алдынала дайындалған сұрақтар жазылған анкеталар тарату әдісі жиі қолданылады. Анкета тарату жолдары түрліше болады. Анкеталарды почта арқылы жеткізуге болады немесе баспасөзде жарияланып, оқушылардың қойылған сұрақтарға жауап қайыруына өтініш білдіріледі. Анкетада берілген жауаптар неғұрлым дәлірек болу үшін анкета әдетте анонимді болады, яғни жауапберуші өзінің аты- жөнін көрсетпейді.

Интервью дегеніміз белгілі бір мақсатпен бір немесе бірнеше адаммен әңгімелесу жолымен мәлімет жинау әдісі. Интервью әдісімен үлкен әлеуметтік топты зерттеу қажет болғанда, сол топтын ішінен бірнеше адам әңгімелесу үшін іріктеп алынады.

Іріктеу қарапайым және күрделі болады. Қарапайым іріктеуді қолданғанда әлеуметтік топтын ішінен кез келген адам ілріктеп алынады. Күрделі іріктеу кезінде әлеуметтік топқа жататын адамдар бірер белгісі бойынша кіші топтарға бөлініп, әңгіме осы топтардың өкілдерімен жүргізіледі.

Әңгіме еркін түрде жүретін болса интервью экстенсивті және интенсивті болып екіге бөлінеді. Экстенсивті интервью кезінде зерттеуші алдын ала әзірленген бірнеше сұрақ қояды, ал интенсивті интервью кезінде әңгіме мүлдем еркін түрде жүреді.

Тест. Алдағы уақытта болуға тиісті белгілі бір жағдайға байланысты жеке адамдардың қандай ой-пікірде екенін білу үшін мәліметтер жинаудың құралы ретінде тест қолданылады. Тест көбінесе бір ретпен тізіліп қойылған сұрақтар немесе пікірлер түрінде болады да оған жеке адамдардың көз қарасы қандай екені анықталады.

Математикалық-статистикалық әдіс қазіргі кезде социологиялық зерттеулерде кеңінен қолданылады. Математикалық-статистикалық әдіс сандық және сапалық деп екі топқа бөлінеді. Сапалық әдіс дегеніміз

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н. Социология. Оқулық. Алматы, 2005.

2. Социология.- Лекциялар курсы. Редакциясын басқарған – Тұрғынбаев Ә.Х. Алматы, 2001.

3. Тәжин М., Аяғанов Б. Социология негіздері.- Оқу құралы. Алматы, 1993.

4. Беркимбекова А.М. Әлеуметтану курсына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды, 2002.

5. Матвеенкова Л.Г. Аманжолова М.К. Основы социологии: Учеб. пособие. Караганда: КарГТУ, 2004.

6. Нұғман Б.Ғ. «Әлеуметтану» пәні бойынша «СОДЖ» және «СДЖ» сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды: ҚарМТУ, 2008.

СДЖ арналған бақылау тапсырмалары

1. Тақырыпқа сәйкес глоссарий дайындау

2. Әлеуметтік көрсеткіштер және олардың өлшемі

3. Социологиялық зерттеудегі талдау жүйесі

4. Құжаттарға талдау жасау әлеуметтік зерттеудің әдісі

5. Әлеуметтанудың зерттеу әдістеріне кесте түрінде талдау жасау

6. Әлеуметтік жобаландыру

 

4-тақырып. Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде (2 сағат)

 

Дәрістің жоспары

1. Қоғам ұғымы

2. Қоғамды зерттеудегі жүйелі әдістер

3. Қоғамдық даму ұғымы.

 

Қоғам ұғымы - әлеуметтік ағымдардағы негізгі мәселе. Ол – көп қырлы құбылыс. Елдің әлеуметтік құрылысын сипаттайтын ұғым. Оның құрамдас элементтері: адам, әлеуметтік байланыстар мен қатынастар, әлеуметтік институттар мен ұйымдар, әлеуметтік топтар мен қауымдастықтар, әлеуметтік нормалар мен әдет-ғұрыптар және т.б. Қоғамдық өмірдің негізгі сфералары – экономикалық, әлеуметтік, саяси және рухани. Қоғамдық өмірдің әлеуметтік сфераның сипаты.

Қоғамның пайда болуы жайлы қалыптасқан теориялар: ғылыми және ғылыми емес, соған сәйкес: инструменталдық қағида (концепция), жыныстық, гендерлік, кратикалық (кратическая – жалпы теория жүйесіне сүйене отырып, қоғамның пайда болуын басқарушы-билеуші топпен қатыстырады), семантикалық қағида (коммуникативтік тәсіл шешуші рөл атқарады). Қазіргі кездегі қоғамға қатысты әлеуметтанулық теориялар: постиндустриалдық, жаһандық (глобальное) қоғам теориясы, коммуникативтік қоғам қағидасы және т.б.

Әлеуметтанудағы маңызды мәселе - әлеуметтік өзгерістер, оның механизмі және бағыты. Әлеуметтік өзгерістер мен дамудың түрлері: эволюциялық, революциялық, прогресивті, регресивті, имитациялық және инновациялық. Әлеуметтік өзгерістер мен дамудың түрлеріне байланысты әлеуметтік теориялар мен қағидалар. Адам қоғамның алғашқы негізгі элементі болып табылады. Ол қоғамның әлеуметтiк құрылымындағы ерекше орын алады. Олсыз әлеуметтік байланыс, әлеуметтік әрекет, әлеуметтік карым-катынас, әлеуметтік институттар және ұйымдар, әлеуметтік қоғамдар және топтардың болуы мүмкін емес. Адам барлық қоғамдық қатынаста біруақытта субьект және обьект болып табылады.

Кәдімгі санада “адам”, “жеке адам”, “даралық”, “жекелік” деген ұғымдар бірдейленеді. Социологияда, барлық өз жақындығы және өзара байланыстың жанында олар айқын шектеледі.Адам – бұл қоғаның тарихи дамудағы адамдық тегіне жататын адам баласының мінездемесі. Осы мағынада адам – табиғаттың өнімі, ерекше биологиялық тектің өкілі. Осылай біз адам әлемін жануарлар әлеміне қарсы қоямыз.

Ең алғаш рет “жеке адам” ұғымын ертеримдік ойшыл және саясатшы Цицерон енгізген. Және ол бөлінбейтін деген мағына беретін ертегрек сөзін алып келген. “Жеке адам” ұғымы осы тегтің жекелік, нақты өкілін сипаттайды. Ол адамды жұрттың бірі ретінде мінездейді. Индивидтің бірегейлігі, қайталанбастығы “даралық” категориясында белгіленеді. Бұл өзiншелiктiң дәрежесi әр түрлi бола алатындығыменнен, әрбiр адам жеке.

Социология үшін ең маңызды ұғым “жекелік”, өйткені адам оны табиғаттың өнімі ретінде емес, қоғамның өнімі ретінде қызықтырады. Адам - бұл әлеуметтiк мағыналы сызықтар және осы қоғамның сапаларының жүйесiнiң орнындағы адамның iске асыруы және iске асыру өрнекте. адам - бұл адамның онда әлеуметтiк типтi ерекшеленуге мүмкiндiк беретiн мiнездемесi.

Адам бұл белгiлi басқарудағы ерiктiкпен, тәуелсiздiктiң белгiлi дәрежесiнiң әлеуметтiк қатынастарының қоғамындағы субъект, қабiлеттiлiкпен қоғамға өзiн қарсы қоюға бейнеленедi. Бұл адамнан тысқары сезiм, өздiгiнен талдау, өздiгiнен баға және өз әрекеттерiнде түсiнiлетiн ответственность өзiн-өзi бақылау сияқты мұндай көрсеткiштер мiнездейдi. Адамның сезiмi негiзiн Тацийды құндылық ориендердi құрайтын тiршiлiк позицияға құбылады: дүние тану, әлеуметтiк құндылықтар, идеалдар, әлеуметтiк

Сайып келгенде, жеке адам болып дүниеге келмейдi,ол социализация процессі кезінде қалыптасады. Биологиялық тегтің өкілі ретінде адамның ерекшелiгi, адам туылғаннан жеке адамға айналу мүмкіндігі бағдарланып қойылған. Бірақ бұл мүмкіндік абсолютті емес. Баланы әр түрлі себептермен бала шағынан қоғамнан оқшаулауы оның биологиялы тірі жәндік ретінде дамуына кедергі келтірмейді. Оның әлеуметтік жоспарда опат болуын бiлдiредi, жүзеге асырылмаған бала шағындағы социализация мүмкіндігі ақырындап жойылады.

Адамның социологиясындағы түбегейлi орынды жеке адам теориясы орналасады. Бұл теориялар жеке адамның әлеуметтiк мiнез-құлығын мынадай ұғымдар арқылы суреттейдi, бұл әлеуметтiк статус және әлеуметтiк рөл.

Әлеуметтiк статус және әлеуметтiк рөл қоғамның қазiргi негiзгi әлеуметтiк нормалар базаларында қалыптасады. Адамдар қоғамдық жандар сияқты, табиғаттан ерекшеленетін белгілі бір жаңа әлем құрайды және онда өзінің әлеуметтік реті бар. Бұл реттің бар болуы үшiн, қоғамдағы адамның мiнез-құлығының әдiс әлеуметтiк нормалар жасалады - ереже, құндылық, дәстүр.

Әлеуметтiк нормалар - бұл адам және адамға сәйкес өзiн хабар негiзгi әлеуметтiк функциялардың болуына қажеттi жеке мiнез-құлықтардың келiсушiлiгi қажеттi қамтамасыз ету үшiн сайып келгенде мiндеттi қоғамның мiнез-құлығының күтiлетiн ережелерi. Әйтсе де, әлуметтік нормалар әрбір адам сезінетіндей адамдар іс-қимылының бостандығын береді, елемей және соңғы бола алса да, белгілі бір әлеуметтік ережелермен сәйкес түсетiн кезінде. Егер осы уақытта адам осы еежелерді бұзатын болса, сакцияға ұшырайтынын ол түсініп және оған дайын болу керек, қоғамның жеке тұлғаға қоғамдық ережелерге құрметпен қарауын қатамасыз етуін қолдану арқылы.

Көп мүдделердiң iске асырулары үшiн көптеген әлеуметтiк нормалар бар. Бұл жиындар дегенмен әрдайым бола бермейтін. Әлеуметтiк нормалар өз дамытуын жол, адамгершiлiк қоғамның дамытумен бiргесiмен өттi, яғни сонымен бiрге нормалардың дифференциациясы, олардың күрделенуiнде болды.

Әлеуметтiк нормалардың түрлері:

• Әлеуметтiк ұйғарымдар. Бұл тар мағынасындағы сөздiң әлеуметтiк нормалары. Бұл адамның әлеуметтiк мiнез-құлықтарын анықтаған әлеуметтiк нормалар, яғни қоғамның басқа мүшелерiне адамның қатынасы. Адамдар қашан қоғамдық ұйғарымдармен сәйкес түседi, мұндай пайдалы қоғамға болып табылған әлеуметтiк күй бекiтiледi. Бұл нормалар мемлекетте басқа адамдар қарағанда адамның мiнез-құлығының реттеуi iске асу көмегiмен нормалар жанұяда. Әлеуметтiк ұйғарым екi бөлiгi болады: диспозиция және санкциялы. Диспозиция норманың өзін құрайды, ереже өзi. Санкция нормалардың сақтамауына, немесе мiнез-құлыққа, тиiстi нормаға мадақтау нақтылы жаза ойлайды. Өздерiнiң ұйғарымы келесi түрлерде болады: құқық, салт, сән, сыпайылықтың ережесi тағы сол сияқтылар.

· Техникалық ережелер. Бұл нормалар тек қана әлеуметтiк жанама түрдегi болып табылады, олар адам белгiлi қолайлы табиғатта оны өзгерiс үшiн негiзгі iске асыра алатын техникалық ережелер болады. Мысалы, қалай нақтылы материалдық игiлiктердi емдеп, құрылатын нақтылы (аспирин ) химия өнiмi алады. Бұл нормаларда санкция болмайды, егер нақты бір ережелерге жүгінбесе, онда сол мақсатқа жетпейдi.

 

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аженов М., Бейсенбаев Д. Социальная стратификация в РК. Алматы, 1997.

2. Беркимбекова А.М. Әлеуметтану курсына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды, 2002.

3. Громов, Мацкевич, Семенов. Западная теоретическая социологи. С-Петербург, 1996.

4. Матвеенкова Л.Г. Аманжолова М.К. Основы социологии: Учеб. пособие. Караганда: КарГТУ, 2004.

5. Нұғман Б.Ғ. «Әлеуметтану» пәні бойынша «СОДЖ» және «СДЖ» сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды: ҚарМТУ, 2008.

6. Радугин А., Радугин К. Социология. Курс лекции. М., 1995.

7. Социология.- Лекциялар курсы. Редакциясын басқарған – Тұрғынбаев Ә.Х. Алматы, 2001.

8. Современная западная социология. Учебное пособие под ред. Э.Тадевосяна. М., 1995.

9. Социология. Под ред. Осипова Г. М., 1996.

10. Социология. Под ред. Андрушенко В. Харыков, 1996.

11. Сорокин П. Социмльная стратификация и мобильность В кн: Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество. М., 1992.

 

СДЖ арналған бақылау тапсырмалары

1.Тақырыпқа сәйкес глоссарий дайындау

2. «Қоғамды зерттеудегі синергетикалық әдіс» тақырыбында баяндама дайындау

3. «Қоғам типологиясына» кесте құру

4. Әлеуметтанудағы «қоғам», «жүйе» түсініктерінің қатынасы

 

5-тақырып. Әлеуметтік құрылым және әлеуметтік стратификация (2 сағат)

 

Дәріс жоспары

1. Қоғамның әлеуметтік құрылымы ұғымы, оның әдістемелік мәселелері

2. Әлеуметтік стратификация ұғымы, оның теориясындағы типология

3. Қазақстанның әлеуметтік құрылымының тұрпаты мен даму перспективалары

 

Әлеуметтік құрылымдар қоғамдық құбылыстардың маңызды түрі. Себебі, қызметінің түрлері мен нысандарының әртүрлілігіне және арасындағы байланыс тәсілдеріне қатысты әлеуметтік құрылымның өлшемдері әртүрлі болады. Бұл жағдай адамзат тарихын әуел бастан мазалаған болатын. Осы қоғамның өмір сүру ерекшелігі мен негізгі мәселесі болып табылатын теңсіздік ахуалы әлеуметтануда көптеген мектептер мен теориялардың орын алып дамуында көпжақты зерттеу-ұсыныстары берілді. Сонымен, қоғамның ішкі құрылу жағдайын қалыптастыратын, функционалды түрде тәуелді элементтердің тұтастығы мен ішінара байланысы бар ұғымның мазмұнын құрылым деп атайды. Құрылым сипатталады: құралған элементтердің мөлшері, олардың орналасу тәртібі, байланыс арасындағы тәуелділік сипаты.

Әлеуметтік құрылым - қоғамның элементі ретінде. Әлеуметтік құрам мен әлеуметтік байланыс. Әлеуметтік құбылыс. Әлеуметтік топтар мен олардың қалыптасу үрдісі. Қоғамның негізгі әлеуметтік құрылымдары - әлеуметтік-территориялық, әлеуметтік-этникалық, әлеуметтік-таптық, әлеуметтік-демографиялық, әлеуметтік-кәсіптік. Әлеуметтік құрылымның базалық элементтері - әлеуметтік қауым, әлеуметтік институт, әлеуметтік ұйым, әлеуметтік топ. Әлеуметтік құрылым жөніндегі теория мәселелері.

Әлеуметтік стратификация теориясы қоғамды күрделі құрылым ретінде көрсетеді. Бұл тақырыпты қарастырғанда, әлеуметтік стратификация негізінде топтарға біріккен адамдар мен олардың мәртебесінің (статус) дәрежелеріне байланысты оларды басқа топтарға қарсы қою жатады. Ол қоғамның біркелкі еместігін, әлеуметтік теңсіздіктігін көрсетеді.

Қоғамның әлеуметтік стратификация ұғымы. Әлеуметтік стратификация теориясының типологиясы. Әлеуметтік құрылым мен әлеуметтік стратификация: ұқсастықтары мен айырмашылығы. Әлеметтік стратификация - әлеуметтік теңсіздік пен әлеуметтік жіктелу белгілері мен өлшемдері. Әлеуметтік мобильділік, оның аумағы, факторы, типтері, негізгі механизмдері.

Еліміздегі жіктелу мәселесі түбегейлі өзгерудің көрінісі. Орта таптың қалыптасу үрдісі. Еліміздегі әлеуметтанулық зерттеу мәселелері. Орта тапқа «өткізу» жағдайлары. Қазақстандық қоғам әлеуметтік дифференциация дәрежесінде. Маргиналдықтың пайда болуы мен негізгі себептері, оған қарсы әрекет шаралар. Әлеуметтік құрылым мәселесі социологияда негізгілердің бірі болып табылады. Әлеуметтік құрылым арқылы қоғамның көп өлшемділігі мен біртекті еместігі бейнеленеді, себебі, біріншіден, кез келген күрделі ұйымдастырылған қоғамда адамдар әрқашан өмір сүру барысында туа біткен, сондай-ақ жүре пайда болған белгілерімен ерекшеленеді, екіншіден, адамдар мен адамдардың әлеуметтік топтары өзара объективтік шарты болатын байланыстар мен қатынастар жағдайында болады, олар жеке түрде қоғамды әлеуметтік жүйе ретінде қалыптастырады. Қоғамды біртұтас, көп қырлы, біртекті емес жүйе ретінде түсіне отырып, берілген жүйенің тұрақтылығы мен орнықтылығы оның әлеуметтік құрылымымен анықталатынын атап өткен жөн.

Қоғамның әлеуметтік құрылымына екі негізгі компонент: әлеуметтік құрам және әлеуметтік байланыстар енеді. Әлеуметтік құрам деп, берілген құрылымды құрайтын элементтер жинағын түсінеміз. Әлеуметтік құрам элементтерінің өзара әрекеттесуі процесінде әлеуметтік байланыстар механизмі қалыптасады. Осылайша қоғамның әлеуметтік құрылымы деп, әлеуметтік жүйедегі элементтердің тұрақты байланысын түсінеміз.

Әлеуметтік құрылымның негізгі элементтері белгілі бір ұстаным (статус) алатын және белгілі бір әлеуметтік қызметтер (рольдер) атқаратын индивидтер, сондай-ақ әлеуметтік белгілерінің ортақтығы негізінде құрылған осы индивидтердің әлеуметтік топтары болып табылады. Әлеуметтік құрылым, көптеген критерийлері бойынша адамдардың бір-біріне қатысты әр түрлі орындарын көрсете отырып, қоғамды ортақтастыққа, кластарға, топтарға және т.б. объективті бөлуді білдіреді. Негізгі жіктеуші критерийлер ретінде жынысы, жасы, табыс деңгейі, қызмет түрі (мамандығы, лауазымы) бойынша, мекен-жайы, этникалық топқа жатуы бойынша айыру болып табылады.

Әлеуметтік құрылымның маңызды элементі, жоғарыда аталғандардан басқа, әлеуметтік институттар болып табылады. Әлеуметтік институт қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласын реттейтін нормалар мен мекемелердің жиынтығы болып табылады. Әлеуметтік топ адамдардың жиынын көрсететін болса, әлеуметтік институт жоспарлауды, есепке алуды, бақылауды, басқармалық иерархияны және т.б. болжайтын мекемелер жиынтығын білдіреді. Егер әлеуметтік топтар мен ортастықтарда әлеуметтік өзара әрекеттесу құралы ретінде адамдардың ұжымдық бірлестігінің өзі олардың ең алуан түрлі қажеттіліктерін қанағанттандыру үшін болса, онда әлеуметтік институттарда адамдардың жеке басын, сондай-ақ қоғамдық сипаттағы нақты және ерекше маңызды қажеттліктерін (немесе белгілі мақсатқа жету) қанағаттандыру үшін қызмет етеді. Әлеуметтік институттар отбасы, мемлекет, білім жүйесі және т.б. болып табылады. Әлеуметтк институттар үшін адамдар мен топтар арасында туатын кездейсоқ ретсіз, үстірт және ұйымдастырылмаған байланыстарға қарама-қайшы орнықты, ретті, өздігінен жаңартылатын және реттелген әлеуметтік өзара әрекеттесулер тән.

Әлеуметтік құрылым элементтерінің әрқайсы, өз кезегінде өздерінің жүйе ішімен және байланыстарымен күрделі әлеуметтік жүйе болып табылады.

Социологияда қоғамның әлеуметтік құрылымы тұжырымдамасының айтарлықтай саны бар, олар ең алдымен негізгі жіктеуші белгілері бойынша ерекшеленеді.

Әлеуметтік құрылымның тарихи бірінші тұжырымдамасы маркстік ілім болды, оған сәйкес әлеуметтік құрылымның негізгі элементі өндіріс құралдарына қатысты ерекшеленетін кластар болып табылады. Нақ өндіріс құралдарына деген қатынас, яғни жеке меншік қатынасы, марксизм тұрғысынан қоғамдық еңбек ұйымдастыруда (басқарушылар мен басқарылатындар), билік жүйесінде (билеушілер мен бағынушылар) кластардың ролін, олардың игіліктерін (байлар мен кедейлер) анықтайды.

Марксизм барлық кластарды негізгі және негізгі емес деп бөледі. Негізгілер – бұл өндірістің билеуші тәсілімен байланысты кластар. Негізгі емес кластар – бұл жаңа қоғамдық-экономикалық формацияда бұрынғы кластардың қалдығы. Марксизм бірнеше формацияларда сақталатын кластарды ауыспалыға жатқызады. Әлеуметтік құрылымда кластардан басқа, өндіріс құралдарына айқын байқалатындай қатысы жоқ қоғамдық топтарға, мысалы, зиялыларға бөлінеді.

Берілген теорияның ерекшелігі, негізгі жіктеуші белгісі ретінде белгілі бір класқа жататындықты қабылдай отырып, марксизм нақ солармен қалған барлық әлеуметтік: этникалық, демографиялық, кәсіптік, аумақтық және басқа айырмашылықтарды байланыстырады.

Әлеуметтік құрылым негізі ретінде кластар туралы Маркстік ілімге әлеуметтік стратификация теориясы қарсы қойылады. Осы теорияның өкілдері, класс ұғымы өткен қоғамдардың әлеуметтік құрылымын, оның ішінде индустриялық капиталистік қоғамды талдауға жарамды, бірақ жаңа заманғы қоғамды түсіну және талдау үшін мүлдем жарамсыз, себебі акциялау, сондай-ақ негізгі меншік иесін оның жалданған менеджерін тікелей басқару саласынан шығару кластар шекарасын тым көмескі, белгісіз етті деп дәлелдейді. Сондықтан «класс» ұғымы «страта» (топ) ұғымымен алмастырылуы тиіс, ал қоғамның әлеуметтік құрылымы негізіне әлеуметтік стратификация салынуы тиіс.

Әлеуметтік стратификация негізінде адамдарды топтарға біріктіру және оларды статустық белгілері бойынша басқа топтарға қарсы қойып салыстыру жатыр. Ол қоғамның әлеуметтік бір текті еместігін, оның мүшелерінің әлеуметтік орындарының бірдей еместігін, олардың әлеуметтік теңсіздігін бейнелейді.

Әлеуметтік статус – адамның қоғамда алатын орны. Әлеуметтік статус туа біткен (таңылатын) және қол жеткізілетін (жүре бітетін) статустарының көрсеткіштерінен құралады. Туа біткен статус әлеуметтік тегі, жынысы, ұлты сияқты көрсеткіштерден тұрады. «Туа біткен статус» терминін көптеген зерттеушілер, нұсқалған сипаттамалар адамға қоршаған ортадан таңылады деген ұғыммен «таңылатын» терминімен алмастырады. Қол жеткізілетін статус адамның өмір бойы жинақтайтын (жететін) көрсеткіштерінен тұрады. Оларға: мамандығы, білімі, кәсібі, қызметінің түрі, табыс деңгейі, лауазымы және т.б. жатады.

Бір индивид бірнеше әлеуметтік топтардың субъектісі болып табылады, сондықтан онда бір мезгілде жиынтығы статустық жинақ құрайтын түрлі статустар болады. Адамның өзіндік статустық портретін жасайтын бұл ұғымды ХХ ғасырдың ортасында Америка социологы Р.Мертон енгізді. Осылайша, әлеуметтік статус индивидтің әлеуметтік орнының жан-жақты және бір уақытта жалпылауыш сипаттамасын: мамандығын, біліктілігін, қызмет түрін, табыс деңгейін, жасын, отбасы жағдайын, ұлтын, жынысын және т.б. қамтиды.

Әлеуметтік статус – бұл әлеуметтік құрылымдағы жай орын ғана емес, статустық құқықтар мен статустық міндеттер жүйесі арқылы басқа ұстанымдармен байланысты белгіленген ұстаным. Мысалы, «мұғалім» статусы «оқушы» статусымен өзара құқықтармен және міндеттермен байланысты, ал «әке» статусы «ұл» статусымен осылайша байланысты. Осыған орай «мұғалім» статусының «ұл» статусымен ұқсас байланысы болмайды.

Әлеуметтік статус сыртқы тәртібі мен кейпінде: киімінде, тілінде, қимылында, өзін ұстау әдетінде және әлеуметтік символиканы қалыптастыратын басқа әлеуметтік тиесілігінен бейнеленеді. Статустардың барлық жиынтығының, көбінесе қалай да біреуі басты болып шығады. Ережеге орай, бұл - адамды онымен басқа адамдар сәйкестендіретін немесе ол өзін сәйкестендіретін статус болып шығады. Ол адамның стилі мен өмір салтын анықтайды, нақты түрде ол индивидтің қоғамдағы орнын анықтайды. Мысалы, статустық жинақтан: еркек, орта жаста, үйленген, білімі жоғары, қазақ, инженер, кәсіпорын директоры – соңғы көрсеткіш статусты анықтауда басты болып табылады. Индивид өзін нақты статуспен теңдестіруі статустық сәйкестендіру деп аталады. Ол тек сыртқы көрсеткіштер (статустық символика) арқылы ғана емес, сондай-ақ ішкі ұстанымдар, орнатулар, құнды бағдарланулар, дәлелдеулер және т.б. арқылы да байқалады.

Индивидті сипаттау үшін әлеуметтік статустан басқа жеке статус, яғни адамның аз топта алатын орны қолданылады. Ол адамның жеке басының қасиеттері негізінде қалыптасады. Әлеуметтік статус таныс емес және шамалы таныс адамдар арасында басты роль атқарған уақытта, жеке статус жеткілікті түрде таныс адамдар арасында өзінің маңыздылығына жетеді. Олар сәйкес келуі де, сәйкес келмеуі де мүмкін. Ережеге сай, адамның жеке статусы төмен болған сайын, оның әлеуметтік статуспен сәйкестену дәрежесі соғұрлым жоғары.

Әлеуметтік құрылымның көп өлшемділігі, әлеуметтік стратификация теориясынан шыға отырып, әлеуметтік сатыда әлеуметтік топтың орны түрлі статустық белгілермен анықталатындығынан байқалады. Сонымен М.Вебер, экономикалықтан басқа (жеке меншікке қатынасы және табыс деңгейі), әлеуметтік бедел (мұраланған немесе жүре пайда болған статус), белгілі саяси ортаға (партияларға) тиістілігі сияқты көрсеткіштерді де шығарады. П. Сорокин, қандай да бір стратаға тиістілік критерийлерінің біртұтас жиынтығын беру мүмкін емес деп санаған және қоғамда үш: экономикалық, саяси және кәсіптік стратификцияланған құрылымды көрді. Батыс германиялық социолог Р.Дарендорф әлеуметтік стратификация негізіне «бедел» саяси ұғымын қоюды ұсынды, ол үкіметтің көзқарасын және әлеуметтік топтар арасындағы билік үшін күресті анағұрлым айқын сипаттайды. Парсонс жіктеуші белгілердің үш тобын бөліп алды: а) адамдарға туғаннан бітетін мінездемелер (этникалық тиесілігі, жыныстық жас ерекшеліктері, туыстық байланыстары); б) жүре пайда болған әлеуметтік статусқа және сәйкес роль атқаруға байланысты белгілері (кәсіпкерлік-еңбек қызметінің алуан түрлері); в) «игеру» элементтері (жеке меншік, артықшылығы, жоғары құқықтары, материалдық және рухани құндылықтары және т.б.).

Тәсілдердің барлық алуан түрлері бола тұра, әлеуметтік стратификация мәселесіне қандай да бір жалпы соларды біріктіретін тәсіл бөлуге болады. Ол әлеуметтік стратификацияны адамдардың табиғи, әлеуметтік теңсіздігі нәтижесі ретінде түсінікпен шектеледі, ол әлеуметтік өмірде байқалады, иерархиялық, тұрақты сипаты болады, үнемі жаңғырып, түрленіп отырады және кез келген қоғамның реттелген тіршілігінің жағдайы болып табылады.

Сонымен, әлеуметтік стратификация – бұл әлеуметтік құрылымның ішінде белгілі түрде бағдарланған әлеуметтік топтардың жиынтығы. Осы бағдарлаудың негізінде не жатыр? Әлеуметтік құрылымда әлеуметтік топтың орнын анықтайтын негізгі фактор ретінде қоғам тудырған және қолдайтын нақты статустың мәні мен ролін бірдей бағаламау қызмет етеді. Сонымен, мысалы, біздің қоғамда мұғалім статусы, заңгердің немесе комерсанттың статусына қарағанда аз бағаланады, ал министрдің статусы, профессордың статусынан жоғары бағаланады. Осы критерийді басшылыққа ала отырып, статустар қоғамның әлеуметтік құрылымында азды-көпті жоғары орын алады, ал оларды иеленушілер осыған сәйкес азды-көпті жоғары марапатқа ие болады, статусына сәйкес билік көлемі болады және т.т. Жаңа заманғы социологияда әлеуметтік топтың орны әлеуметтік сатыда, көбінесе, табыс деңгейі, мамандықтың беделділігі, білім деңгейі және билік сияқты ауыспалы шамалар арқылы анықталады.

Әлеуметтік құрылымды талдай отырып, қоғам – тірі, даму үстіндегі ағза және адамның, әлеуметтік топтың әлеуметтік сатыда алар орны бірден және өмірлік белгіленген болып табылмайтындығын басшылыққа алу қажет. Ол адамның өзінің қызметі (мұғалім болып жүріп, сатушы болу, үйленген болып жүріп, бойдық болу) нәтижесінде де, сондай-ақ беделділігін мойындаудың, мысалы қоғам тарапынан мамандықтардың, өзгеруі нәтижесінде өзгеруі мүмкін. Индивидтің немесе әлеуметтік топтың әлеуметтік статусының, яғни әлеуметтік құрылымдағы орнының кез келген өзгерісі әлеуметтік ұтқырлық деп аталады. Оның үстіне әлеуметтік ұтқырлық деп, индивидтің бір әлеуметтік ұстанымнан басқасына кез келген түрде көшуін түсінеміз. Алғаш рет «әлеуметтік ұтқырлық» категориясын социологияға орыс тегінен шыққан американдық социолог П.Сорокин енгізді.

Әлеуметтік құрылым ішінде орын ауыстыру горизонталь бойынша да, сондай-ақ вертикаль бойынша да жүзеге асырылуы мүмкін. Горизонталь әлеуметтік ұтқырлық – бұл индивидтің бір әлеуметтік топтан сол бір деңгейде орналасқан, яғни статусын ауыстырмастан басқасына (мысалы, сол лауазыммен жұмысын ауыстыру, бұрынғы жұбайлардың бірінің неке бұзылған кезде басқа отбасына ауысуы және т.б.) көшуі. Вертикаль әлеуметтік ұтқырлық – бұл индивидтің бір әлеуметтік топтан басқа деңгейде тұрған екіншісіне, әлеуметтік статусын өзегртумен қатар ауысуы. Егер мұндай ауысу жоғары, әлеуметтік сатының анағұрлым жоғары баспалдағына қарай жүретін болса, онда бұл, әлеуметтік статусының артуымен (атағының, лауазымының, табысының деңгейінің жоғарылауымен) жүретін, өрлейтін әлеуметтік ұтқырлық. Табысының төмендеуі, банкроттық, біліміне және мамандығына сәйкес жұмысын жоғалту әлеуметтік статусының төмендеуін және құлдыраушы әлеуметтік ұтқырлық салдарынан әлеуметтік сатының төмен баспалдағына ауысуын білдіреді.

Қоғамда басымдық алатын әлеуметтік ұтқырлық туралы деректер қоғамның ашықтық дәрежесі туралы талқылауға мүмкіндік береді. Сонымен, егер қоғамда әлеуметтік ұтқырлық көбінесе горизонталь сипатқа ие болса, вертикаль сипаты қиын немесе мүлдем мүмкін болмаса, онда бұл қоғамның жабықтығын, оның әлеуметтік құрылымының тұйық (касталық немесе сословиелік) принцип бойынша ұйымдастырылуын куәландырады. Бұл жағдайда адамның әлеуметтік құрылымдағы орны көбінесе оның туа біткен статусымен анықталады.

 

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аженов М., Бейсенбаев Д. Социальная стратификация в РК. Алматы, 1997.

2. Аженов М.С., Жаназарова З.Ж. Жалпы социология. Алматы, 2001.

3. Беркимбекова А.М. Әлеуметтану курсына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды, 2002.

4. Икенов А.И., Жүсіпова А.Д., Әлеуметтану негіздері. Алматы, 2004.

5. Матвеенкова Л.Г. Аманжолова М.К. Основы социологии: Учеб. пособие. Караганда: КарГТУ, 2004.

6. Нұғман Б.Ғ. «Әлеуметтану» пәні бойынша «СОДЖ» және «СДЖ» сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды: ҚарМТУ, 2008.

7. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н. Социология. Оқулық. Алматы, 2005.

8. Социология.- Лекциялар курсы. Редакциясын басқарған – Тұрғынбаев Ә.Х. Алматы, 2001.

9. Тәжин М., Аяғанов Б. Социология негіздері.- Оқу құралы. Алматы, 1993.

СДЖ арналған бақылау тапсырмалары

1. Тақырыпқа сәйкес глоссарий дайындау

2. Әлеуметтік диференциацияның тарихи тұрпаты

3. Әлеуметтік топтар және қоғамның әлеуметтік құрылымның жалпылығы

4. Қазақстандағы орта тапты қалыптастыру проблемалары

5. Халықтың этникалық құрылымы әлеуметтік құрылымның элементі ретінде

 

6-тақырып. Тұлғаның әлеуметтанулық сипаттамалары (3 сағат)

Дәріс жоспары

1. Тұлға қоғамдық қатынастардың субъектісі мен объектісі ретінде. Тұлғаны

зерттеудің әлеуметтанулық жағы

2. Тұлға құрылымы. Тұлға және қызмет

3. Тұлғаның әлеуметтенуі ұғымы, оның сипаты

 

Бұл тақырыптың өзектілігі ешқашан да, ешуақытта қалмайды. Өйткені адамның мәні, сайып келгенде, барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Адамның әлеуметтенуіне әлеуметтік-экономикалық жағдайлар, мәдени құндылықтарды меңгеру, мектеп пен семьяда тәрбиелеу, замандастарының ықпалы сияқты факторлар шешуші әсерін тигізеді. Адамның осы қалыптасу үрдісі, яғни әлеуметтенуінің қандай мерзімде, қандай кезеңде қалыптасатындығы және оның жолдары жайында әлі күнге дейін пікір-талас жүруде, сондай-ақ әртүрлі көзқарастар мен тұжырымдамалар қалыптасуда.

Адам жалпы тектік ұғым ретінде нақта индивидтерден (жеке адамдардан) тұрады. Адам жер бетіндегі тірі организмдердің дамуының ең жоғарғы түрі, еңбек процесінің субъекті, ой-санасы және сөйлеу тілі бар биопсихоәлеуметтік жан ретінде жалпылама анықталса, индивид (латынша – «жеке адам») қоғамның мүшесі – жеке адамды, жеке «атомын» білдіреді. Одан басқа тағы да «тұлға» деген ұғым бар. Адамның әлеуметтік мәнін білдіру тұрғысында оны әлеуметтік қатынастардың жиынтығы ретінде түсінуді тұлға деп айтады. Олай болса, әрбір қоғамдық деңгейдің қоғамдық қатынастарына сәйкес өзіндік адамдық тұлғасы болады. Қорыта айтқанда, «адам» деген жалпы тектік ұғым тарихи типтерге бөлінеді.

Тұлға – нақты тарихи ұғым. Тарихтың барысында адам мен қоғамның арақатынасы елеулі өзгерістерге ұшырап отырады. Осыған байланысты адам тұлғасының нақты мазмұны да өзгеріп отырды. Қазіргі кезде тұлғаның мәні жайында екі негізгі концепциялық көзқарас бар: 1) тұлғаның қызметтік (функциялық) сипаттамасы және 2) тұлғаның әлеуметтік мәніне қарай сипаттамасы.

Бірініші көзқарас адамның әлеуметтік функциясы жайындағы ұғымға негізделеді. Тұлға жайындағы ұғымның бұл түсіндірмесінің маңыздылығын мойындай отырып, сонымен бірге оның кемшілігін де атап көрсеткен жөн: функциялық сипаттама адамның ішкі рухани дүниесіне терең үңілуге мүмкіндік бермейді, тек оның сырт мінез-құлқын ғана көрсетеді, ал көп жағдайда сырт мінез адамның ішкі мәнімен сәйкес келе бермейді.

Тұлғаны атқаратын рөліне қарай сипаттамай, мәніне қарай сипаттау бұл ұғымның мазмұнын тереңірек ашып көрсетіп, адамның өзіндік санасын, мінез-құлқы мен ерік күшінің қайнар көзін, белсенді іс-әрекеттің субъектісі екенін анықтап береді. Тұлға – адамның қоғамдық қатынастары мен қызметінің жеке адам бойында шоғырлануының көрінісі, дүниені танып білудің және өзгертудің, құқығы мен міндеттерінің, эстетикалық, этикалық және басқа әлеуметтік нормалардың шоғырланған бірлігі. Тұлға - әрдайым әлеуметтік тұрғыда жетілген адам болып табылады.

Тұлғаның айрықша бір белгісі – оның адамгершілігі. Тұлғаның адамгершілік мәні көп жағдайда іс жүзінде «тексеріледі». Сонымен , тұлға дегеніміз адамның ішкі адамдық қасиеттерінің тұтастығының көрсеткіші – ішкі тұтастықсыз тұлға жоқ.

Адам құрылымның негізгі өлшемі, қоғамдық қатынастардың субъектісі мен объектісі. Тұлға белгілерін пәндік зерттеу ретінде қарастыратын әлеуметтанулық теория салалары. Адам, индивид (жеке адам), индивидуальность (өзіндік, ерекшеленетін адам), тұлға. Тұлғаның белгілері: өзіндік сана-сезімнің тұтастығы, әлеуметтік қатынастар, іс-әрекетіне жауапкершілік, өз алдына шешім қабылдау, құндылықтар нысаны. Әлеуметтік мәртебе. Тұлғаның рөлдер туралы қағидалары.

Тұлға құрылымы: биологиялық, психологиялық, әлеуметтік. Тұлға дамуының әлеуметтік мәселелері, оның еркіндігі, теңдігі, қажеттіліктері және т.б. Тұлғаны зерттеудің әлеуметтанулық әдістері.

Әлеуметтанудағы әлеуметтену мәселесі және оның тұлға жағдайын шешу барысындағы қарастырылатын сұрақтар. Адамның әлеуметтену барысындағы негізгі институттар, стадиялары, механизмдері. Әлеуметтанудағы норма мәселесі, әлеуметтік норманың генезисі мен қасиеті. Әлеуметтік норманың классификациялары. Әлеуметтік норма түрлерінің арақатынасы. Әлеуметтік норманың институалдығы мен деинституалдығы. Тұлғаның девианттық мәселелері, оның типтері мен түрлері, себептері.

Қоғамның әлеуметтік құрылымында адам ерекше орын алады. Адам осы құрылымдағы негізгі және бастапқы элемент болып табылады. Адамсыз ешқандай әлеуметтік байланыстар, әлеуметтік әрекеттер, әлеуметтік қатынастар, әлеуметтік институттар мен ұйымдар, әлеуметтік ортақтық және топтар болуы мүмкін емес. Адам бір уақытта барлық қоғамдық қатынастардың субъектісі мен объектісі болып табылады.

Әдеттегі санада «адам», «индивид», «жеке даралық», «жеке тұлғалық», сияқты ұғымдар теңестіріледі. Социологияда өзінің жақындығы мен өзара байланысы кезінде олар анық ажыратылады. «Адам» - бұл адамзат, адамзат тегі ретінде ортақ тарихи дамитын тиесілік ретінде атап көрсетілетін сипаттама. Бұл мағынада адам – табиғат өнімі, ерекше биологиялық тектің өкілі. «Индивид» ұғымы осы тектің бірыңғай және нақты өкілін сипаттайды. Индивидтің бірегейлігі және қайталанбайтындығы «жеке даралық» категориясымен белгіленеді.

Социология үшін «жеке тұлға» сипаттамасының маңызы ерекше, себебі оны адамның табиғат өнімі емес, ал қоғамның өнімі екені қызықтырады. Жеке тұлға – бұл сол қоғамның әлеуметтік маңызды ерекшеліктері мен қасиеттерін нақты түрде көрсететін адам мазмұнының көрінісі. Басқаша айтқанда, жеке тұлға – бұл адамдардың үлкен әлеуметтік топтарының типтік өкілі, осы топқа тән нормаларды, дәстүрлерді, құндылықтарды, дәстүрлерді, мүдделер мен қызығушылықтарды таратушы. Жеке тұлға - әлеуметтік-типтікті атап көрсетуге мүмкіндік беретін адамның әлеуметтік сипаттамасы.

Жеке тұлға әлеуметтік қатынастар субъектісі ретінде қоғамнан тәуелсіздіктің белгілі бір дәрежесімен, белгілі бір автономдығымен, өзін қоғамға қарсы қоя білетін қабілетімен сипатталады. Сонымен қатар жеке тұлға өзінің әрекеттері үшін жауапкершілік ретінде түсінетін өзіндік сана-сезім, өзіндік талдау, өзіндік бақылау сияқты көрсеткіштер сипатталады. Жеке тұлғаның өзіндік сана-сезімі негізін дүниетаным, әлеуметтік құндылықтар, идеалдар, әлеуметтік нормалар сияқты құндылықты бағдарлау құрайтын өмірлік ұстанымында мүлдем өзгереді. Осы құндылықты бағдарлау жеке тұлғаның өзегін құрайтынын атап өту керек. Құндылықтар жүйесі биологиялық мұраға қалмайды: ол жануарлар дүниесінде, кішкентай балаларда болмайды. Құндылықты бағдарлау ата-аналардан, мұғалімдерден, баланы қоршаған ортадан беріледі және балалық кезінен бастап адамның құндылықтар жүйесінде қалыптасады.

Осылайша, жеке тұлға – бұл адамның әлеуметтік дамуының салыстырмалы кеш өнімі, қоғамдық қатынастар арқасында индивидпен берілетін ерекше қасиет. Жеке тұлға болып тумайды, социализация процесінде қалыптасады. Адамның тек биологиялық өкілі ретіндегі ерекшелігі мынада, яғни онда дүниеге келген сәтте бастап жеке тұлғаға айналу мүмкіндігі қалыптасады. Алайда бұл мүмкіндік абсолютті емес. Баланы кішкентай кезінен бастап қоғамнан әртүрлі себептермен оқшаулау оның биологиялық тұлға ретіндегі дамуына кедергі жасамайды. Бірақ әлеуметтік жоспар бойынша бұл оған қатты әсер етеді, себебі кішкентай кезінен бастап іске аспаған социализация мүмкіндіктері біртіндеп қайтарымсыз жоғала бастайды.

Адамның көп өлшемді, күрделі құрылған табиғаты, оның әлеуметтік қатынастары мен байланыстарының кеңдігі және әртүрлігі осы феноменді ұғыну мен түсіндіруде теориялық тәсілдердің жиынын, қазіргі заманғы социологияда адамның бейнесі мен әртүрлі модельдердің жиынын алдын ала анықтайды.

Осы тәсілдер мен модельдер арасында жеке тұлғаның рольдік теориясы маңызды орын алады. Бұл теория әлеуметтік мәртебе және әлеуметтік мәртебенің мінез-құлығы ретінде енетін әлеуметтік роль сияқты ұғымдар арқылы жеке тұлғаның әлеуметтік мінез-құлығын сипаттайды. Онда адам әлеуметтік рольдердің жиынтығы ретінде болады.

Әлеуметтік роль іс-әрекеттердің жиынтығын ұсынады, адам өзінің әлеуметтік мәртебесіне, атап айтқанда нақты мәртебеде ұйғарылған құқықтар мен міндеттемелерді орындауға бағытталған мінез-құлығына сәйкес орындауы тиіс. Демек, әлеуметтік роль – бұл мәртебенің динамикалық жағы, нақты мәртебеге бағдарланған мінез-құлық моделі.

Әрбір адам оның жиынтықты мәртебесін қалыптастыратын әртүрлі әлеуметтік ерекшеліктерді бір уақытта меңгереді. Жиынтық мәртбесінен туындайтын рольдердің жиынтығы рольдік жиынтық деп аталады. Рольдік жиынтықтың әрбір ролі белгілі бір мінез-құлықты талап етеді. Әлеуметтік мәртебе және әлеуметтік роль формалды бекітілуі мүмкін (мысалы, заңда) немесе формальды емес сипатта болуы мүмкін (мысалы, мінез-құлықтың моралды нормасы).

Әрбір адам әртүрлі дәрежеде өзін өзінің мәртебесімен және соған сәйкес олардың рольдерімен теңестіреді. Кейде мәртебенің біреуін теңестірудің күшті болғаны соншалықты, адам оған сәйкес келетін рольмен бірігеді, бір мәртебеден басқа мәртебеге мінез-құлық стереотипі ауысады. Рольмен барынша бірігу рольдік қарқындату деп аталады. Ал рольмен барынша аз бірігу рольден қашықтау деп аталады.

Адам мәртебелік жиынға сәйкес келетін үлкен немесе кіші рольдік жиынға ие бола отырып, барлық рольдермен тең дәрежеде сәйкес келе алмайды. Кейбір рольдер адам үшін тұлғалық маңызды болып саналады. Негізінен, бұл негізгі мәртебеге сәйкес келетін рольдер. Олардың жоғалуы адамға жеке тұлғалық драма ретінде қабылданады (мысалы, отбасының иесі жұмысын жоғалтып алып, жұмыссыз қалады). Көптеген рольдер тұлғалық маңызды емес болып саналады, олардың болуы немесе болмауы әсер етпейді (мысалы, сатушының, жаяу жүргіншінің, оқырманның ролі және т.б.).

Әлеуметтік роль күтілетін мінез-құлық ретінде түсіндіріледі, келесі компоненттер негізінде қалыптасады: а) осы рольге сәйкес келетін мінез-құлық типінің сипаттамасы; б) осы мінез-құлыққа байланысты ұйғарымдар (талаптар); в) ұйғарылған рольді орындау бағасы; г) санкция, яғни сол немесе басқа мінез-құлықтың әлеуметтік зардаптары. Әлеуметтік санкциялар әлеуметтік реттеудің негізгі элементтерінің бірі болып табылады, себебі осылар адам бойында белгілі бір мінез құлық типін тудырады. Егер кімде кім аталған әлеуметтік рольдерде ұйғарылған талаптарды бұзса, онда келеңсіз бағалау және тиісті әлеуметтік санкциялар ұсынылады. Әлеуметтік рольді күтулерге сәйкес орындау мақұлдау, таңғалу және т.б. түрдегі позитивті әлеуметтік санкциялар салдары болуы мүмкін.

Қоғамдағы әлеуметтік рольдерді индивидтердің адекватты орындауын ояту мақсатында әлеуметтік бақылаудың тұтас жүйесі болады – қоғамдық пікірден құқық қорғау органдарына дейінгі қоғамдық пікірлер, оған сәйкес келетін әлеуметтік санкциялар жүйесі. Әлеуметтік санкциялар екі түрлі болады. Тікелей әлеуметтік топтардың оның мінез құлықтары арқылы іске асырылатын санкцияларды (талқылау, жек көру, мақұлдау және т.б.) моралды деп атайды. Сонымен қатар санкциялар заңды және саяси және т.б. болуы мүмкін. Олар нақты әлеуметтік институттармен іске асады және құқықтық зардаптары болады.

Әлеуметтік роль мінез құлықтың таза моделі болып табылады. Рольдік күту – мінез құлықты атап көрсету қажет, айналасындағылар адамнан оның әлеуметтік мәртебесіне сәйкес мінез құлықты күтеді, рольдік орындау – нақты индивидтің меншікті мінез құлығы. Рольдік күту және рольдік орындау арасындағы толық сәйкестік болмайды. Әрбір нақты адамнан әлеуметтік рольге қойылатын талаптар өзінше мағыналанады, соның нәтижесі бірдей мәртебесі бар индивидтердің мінез құлығының әртүрлі бейнесі болып табылады. Рольдік орындау және рольдік орындау арасындағы байланыстырушы буын ретінде адамның қасиеті енеді. Осылайша, әлеуметтік мәртебе адамдардың ұқсастығын, ал әлеуметтік роль олардың әр түрлі екендіктерін көрсетеді.

Рольдік орындаудың қолданыстағы шекарасы жеткілікті қатаң, себебі тиісті әлеуметтік мәртебелерді таратушылардың әлеуметтік рольдерін адекватты емес орындауы әлеуметтік жүйе ретінде, бірақ абсолютті емес қоғамның тепе теңдігін бұзуға әкеледі. Рұқсат етілген мінез-құлық өзгеретін шектер мәртебелі диапазон деп аталады.

Адам әртүрлі мәртебелі сипаттамаларға ие бола отырып, көптеген жағдайларда бір уақытта бірнеше рольдерді орындауы тиіс. Негізінен, бұл рольдер бір біріне қарама қайшы келмейді, оларды орындау адам үшін қолайсыздық тудырмайды. Алайда индивид кейбір жағдайда екі немесе одан артық сәйкес келмейтін немесе қиын сәйкес келетін рольдердің (мысалы, ананың ролі, үй иесі әйел, жұмыскер әйелдің ролі, қызметкер әйелдің ролі) талаптарын қанағаттандыру қажеттілігіне тап болады. Бұл жағдайда стресс жағдайын тудыратын рольдік дау-дамай пайда болады. Адам рольдік дау-дамайды жеңу үшін қарама қайшы рольдерді таңдауы қажет, өзіне рольдердің қайсысы неғұрлым маңызды екенін анықтауы тиіс.

Қоғамда индивидті енгізу социализация деп аталады. Социализация процесінде индивид биологиялық мазмұннан әлеуметтік мазмұнға айнала отырып, әлеуметтік табиғатқа ие болады. Демек, социализацияның негізгі мазмұны – жеке тұлғаның қалыптасуы, әлеуметтік «Менін» қалыптастыру.

 

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аженов М.С., Жаназарова З.Ж. Жалпы социология. Алматы, 2001.

2. Беркимбекова А.М. Әлеуметтану курсына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды, 2002.

3. Икенов А.И., Жүсіпова А.Д., Әлеуметтану негіздері. Алматы, 2004.

4. Матвеенкова Л.Г. Аманжолова М.К. Основы социологии: Учеб. пособие. Караганда: КарГТУ, 2004.

5. Нұғман Б.Ғ. «Әлеуметтану» пәні бойынша «СОДЖ» және «СДЖ» сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды: ҚарМТУ, 2008.

6. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н. Социология. Оқулық. Алматы, 2005.

7. Социология.- Лекциялар курсы. Редакциясын басқарған – Тұрғынбаев Ә.Х. Алматы, 2001.

8. Тәжин М., Аяғанов Б. Социология негіздері.- Оқу құралы. Алматы, 1993.

СДЖ арналған бақылау тапсырмалары (5-тақырып)

1. Тақырыпқа сәйкес глоссарий дайындау

2. Әлеуметтену ұғымы және оның мерзімдері мен кезеңдері

3. Әлеуметтік рөлдер теориясы (Т.Парсонс. Дж.Мид, Р.Мертон, Р.Даррендорф)

4. Тұлғаның еркіндігі мен теңдігі мәселелері

5. Әлеуметтену үрдісінің махмұны, оның негізгі механизмдері

 

7-тақырып. Бұқаралық коммуникация әлеуметтануы (1 сағат)

Дәріс жоспары

1. Бұқаралық коммуникация әлеуметтануының зерттеу объектісі, пәні

2. Бұқаралық коммуникация механизмдері мен заңдылықтары

3. Бұқаралық коммуникацияның әлеуметтік-мәдени рөлі

 

Берілген бақылау жұмыс тақырыбында Сізге мына ұғымдарға көңіл бөлуіңіз тиісті: «коммуникация», «қатынас», бұқаралық ақпарат құралдары», «бұқаралық мәдениет», «тіл», «өзара түсінік», «құндылықтар ұстанымы» және қазіргі кездегі бұқаралық коммуникацияның механизмдері мен заңдылықтарына. Ерекше көңіліңізді мына жағдайларға, әсіресе бұқаралық коммуникацияның әлеуметтік-мәдени рөлі мен бұқаралық коммуникация құралдарының негізгі сипаттарына.

Қоғамдық пікір – бұқаралық сананың күйі, әртүрлі әлеуметтік қауымның шындық фактілеріне, оқиғаларына, мәселелеріне жасырын немесе ашық қатынасы. Қоғамдық пікірдің табиғаты: шындықты рухани форма түрінде меңгеру және дүниені өзгерту тәсілдері. Қоғамдық сана – тарихи процесс, қоғамдық болмыстың шындығын бейнелейтін теориялардың, идеялардың, көзқарастардың жиынтығы. Қоғамдық сананың формалары, ол шындықты бейнелеу тәсілдері мен өзіндік пәндік формалар сипатымен айырылады.

Қоғамдық пікірдің құрылымдық элементтері: қоғамдық пікірдің өмір сүру шарттары, қоғамдық пікірдің объектісі (мазмұны), қоғамдық пікірді ұстанушылар, пікір сипаты, «жалпы» және «өзгеше» пікірлердің арақатынасы.

Қоғамдық пікірдің мазмұны: адамдар қауымының ойлау әрекетіндегі қорытындылық, қоғамдық мүдде және т.б. Функциялары: экспрессивтік, консультативтік, директивтік. Түрлері: бағалаушы, аналитикалық, регулятивтік.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Волков Ю.Г., Мостовая И.В., Добреньков В.И. Социология: Учебник. М.: Гардарики, 2002.

2. Горшков М.К. Общественное мнение: история и современность. М, 1988.

3. Кравченко А.И. Социология: учебник для вузов. М.; СПб.; Нижний Новгород: Питер, 2003.

4. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология: Курс лекций. М.: Центр, 2003.

5. Социология: Учеб. пособие/ Под ред. А.Н. Елсукова СПб.; Нижний Новгород: Питер, 2004.

6. Социология. Наука об обществе: учебное пособие для вузов / под ред. В.П.Андрущенко, Н.И. Горлача Харьков, 1996.

СДЖ арналған бақылау тапсырмалары

1. Тақырыпқа сәйкес глоссарий дайындау

2. Қоғамдық пікір – бұқаралық сананың күйі

3. Қоғамдық сана – болмыстың шындығын бейнелейтін форма

4. Бұқаралық коммуникация элементтеріне талдау

4. Практикалық (семинарлық) сабақтарды орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар

1-тақырып. Әлеуметтану әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар жүйесінде (1 сағат)

Практикалық (семинарлық) сабақтың жоспары

1. Әлеуметтанулық білімнің қалыптасуы

2. Әлеуметтанудың пәнаралық байланысы, атқаратын рөлі

3. Әлеуметтанудың объектісі мен пәні

4. Ғылым ретінде әлеуметтанулық білімнің құрылымы.

5. Әлеуметтанудың қызметтері (функциялары)

 

Реферат тақырыптары

1. Қоғамды әлеуметтік реформаландырудағы әлеуметтанудың ролі

2. Әлеуметтану және әлеуметтік философия

3. Әлеуметтанудың басқа қоғамдық ғылымдармен байланысы

4. Теориялық және қолданбалы әлеуметтану

5. Әлеуметтанудың заңдары мен категориялары

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аженов М.С., Жаназарова З.Ж. Жалпы социология. Алматы, 2001.

2. Беркимбекова А.М. Әлеуметтану курсына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды, 2002.

3. Икенов А.И., Жүсіпова А.Д., Әлеуметтану негіздері. Алматы, 2004.

4. Матвеенкова Л.Г. Аманжолова М.К. Основы социологии: Учеб. пособие. Караганда: КарГТУ, 2004.

5. Нұғман Б.Ғ. «Әлеуметтану» пәні бойынша «СОДЖ» және «СДЖ» сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды: ҚарМТУ, 2008.

6. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н. Социология. Оқулық. Алматы, 2005.

7. Социология.- Лекциялар курсы. Редакциясын басқарған – Тұрғынбаев Ә.Х. Алматы, 2001.

8. Тәжин М., Аяғанов Б. Социология негіздері.- Оқу құралы. Алматы, 1993.

 

2-тақырып. Әлеуметтану тарихының негізгі бағыттары ( 5 сағат)

Практикалық (семинарлық) сабақтың жоспары

1. Әлеуметтік ой-пікірлердің қалыптасу үрдісі, оның тарихи кезеңдері

2. Әлеуметтанудың дамуындағы классикалық кезең

3. ХХ ғасырдағы әлемдік әлеуметтануының негізгі бағыттары, қағидалары

4. Қазақ ойшылдарының әлеуметтанулық көзқарастары

5. Әлеуметтанулық ойдың Қазақстандағы институционалдануы

 

Реферат тақырыптары

1. О.Конттың позитивизм теориясы

2. Қоғам туралы Г.Спенсердің органикалық теориясы

3. Э.Дюркгеймнің әлеуметтік реализм теориясы

4. М.Вебердің «түсіну социологиясы»

5. Марксизм әлеуметтануы

6. П.Сорокиннің әлеуметтанулық позитивизмі

7. Т.Парсонстың құрылымдық-функционалдық анализ ұғымы

8. Р.Даррендорфтың әлеуметтік тартыс тұжырымдамасы

9. Феноменологиялық әлеуметтану және символдық интеракционизм

10. Дж. Хоманстың әрекет теориясы

11. Ресейдегі әлеуметтанулық ойлаудың дамуы

12. Қазақ ойшылдарының адам және қоғам дамуына деген әлеуметтанулық көзқарастары

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аженов М.С., Жаназарова З.Ж. Жалпы социология. Алматы, 2001.

2. Беркимбекова А.М. Әлеуметтану курсына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды, 2002.

3. Икенов А.И., Жүсіпова А.Д., Әлеуметтану негіздері. Алматы, 2004.

4. Матвеенкова Л.Г. Аманжолова М.К. Основы социологии: Учеб. пособие. Караганда: КарГТУ, 2004.

5. Нұғман Б.Ғ. «Әлеуметтану» пәні бойынша «СОДЖ» және «СДЖ» сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды: ҚарМТУ, 2008.

6. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н. Социология. Оқулық. Алматы, 2005.

7. Социология.- Лекциялар курсы. Редакциясын басқарған – Тұрғынбаев Ә.Х. Алматы, 2001.

8. Тәжин М., Аяғанов Б. Социология негіздері.- Оқу құралы. Алматы, 1993.

 

3-тақырып. Әлеуметтанулық зерттеулердің әдісі мен техникасы (1 сағат)

Практикалық (семинарлық) сабақтың жоспары

1. Әлеуметтанулық зерттеу әдісінің жүргізілу барысы

2. Бақылау, эксперимент әдістері

3. Зерттеудің қосалқы әдістері (интервью, математикалық-статистикалық сұрау, тест, анкета, құжаттарға талдауға)

 

Реферат тақырыптары

1.Социоинженерлік іс-әрекет және оның іске асыру тәсілдері

2. Әлеуметтанудағы зерттеу әдіс жоспары

3. Сандық және сапалық әдіс

 

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аженов М.С., Жаназарова З.Ж. Жалпы социология. Алматы, 2001.

2. Беркимбекова А.М. Әлеуметтану курсына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды, 2002.

3. Икенов А.И., Жүсіпова А.Д., Әлеуметтану негіздері. Алматы, 2004.

4. Матвеенкова Л.Г. Аманжолова М.К. Основы социологии: Учеб. пособие. Караганда: КарГТУ, 2004.

5. Нұғман Б.Ғ. «Әлеуметтану» пәні бойынша «СОДЖ» және «СДЖ» сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды: ҚарМТУ, 2008.

6. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н. Социология. Оқулық. Алматы, 2005.

 

4-тақырып. Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде (2 сағат)

 

Практикалық (семинарлық) сабақтың жоспары

1. Әлеуметтанудағы «қоғам» және «жүйе» ұғымдары

2. Қоғамдық даму ұғымы, оның тұжырымдамалары

3. Қоғамның типологиясы

 

Реферат тақырыптары

1. Түрлі теориялардағы қоғамның даму факторлары (О. Кант., К.Маркс., Г.Спенсер., Т.Парсонс)

2. Әлеуметтік революция мен әлеуметтік эволюция концепциялары

3. Мәдени-тарихи типтер туралы концепциялар

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аженов М., Бейсенбаев Д. Социальная стратификация в РК. Алматы, 1997.

2. Беркимбекова А.М. Әлеуметтану курсына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды, 2002.

3. Громов, Мацкевич, Семенов. Западная теоретическая социологи. С-Петербург, 1996.

4. Матвеенкова Л.Г. Аманжолова М.К. Основы социологии: Учеб. пособие. Караганда: КарГТУ, 2004.

5. Нұғман Б.Ғ. «Әлеуметтану» пәні бойынша «СОДЖ» және «СДЖ» сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды: ҚарМТУ, 2008.

6. Радугин А., Радугин К. Социология. Курс лекции. М., 1995.

7. Социология.- Лекциялар курсы. Редакциясын басқарған – Тұрғынбаев Ә.Х. Алматы, 2001.

8. Современная западная социология. Учебное пособие под ред. Э.Тадевосяна. М., 1995.

9. Социология. Под ред. Осипова Г. М., 1996.

10. Социология. Под ред. Андрушенко В. Харыков, 1996.

11. Сорокин П. Социмльная стратификация и мобильность В кн: Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество. М., 1992.

 

5-тақырып. Әлеуметтік құрылымы және әлеуметтік стратификация (2 сағат)

Практикалық (семинарлық) сабақтың жоспары

1. Қоғамның әлеуметтік құрылымы ұғымы, оның әдістемелік мәселелері

2. Әлеуметтік стратификация ұғымы, оның теориясындағы типология

3. Әлеуметтік мобильділік ұғымы және оның түрлері

4. Қазақстанның әлеуметтік құрылымының тұрпаты мен даму перспективалары

Реферат тақырыптары

1. Әлеуметтік диференциацияның тарихи тұрпаты

2. Әлеуметтік топтар және қоғамның әлеуметтік құрылымның жалпылығы

3. Қазақстандағы орта тапты қалыптастыру проблемалары

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аженов М., Бейсенбаев Д. Социальная стратификация в РК. Алматы, 1997.

2. Беркимбекова А.М. Әлеуметтану курсына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды, 2002.

3. Громов, Мацкевич, Семенов. Западная теоретическая социологи. С-Петербург, 1996.

4. Матвеенкова Л.Г. Аманжолова М.К. Основы социологии: Учеб. пособие. Караганда: КарГТУ, 2004.

5. Нұғман Б.Ғ. «Әлеуметтану» пәні бойынша «СОДЖ» және «СДЖ» сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды: ҚарМТУ, 2008.

6. Радугин А., Радугин К. Социология. Курс лекции. М., 1995.

7. Социология.- Лекциялар курсы. Редакциясын басқарған – Тұрғынбаев Ә.Х. Алматы, 2001.

8. Современная западная социология. Учебное пособие под ред. Э.Тадевосяна. М., 1995.

9. Социология. Под ред. Осипова Г. М., 1996.

10. Социология. Под ред. Андрушенко В. Харыков, 1996.

11. Сорокин П. Социмльная стратификация и мобильность В кн: Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество. М., 1992.

 

6-тақырып. Тұлғаның әлеуметтанулық сипаттамалары (4 сағат)

 

Практикалық (семинарлық) сабақтың жоспары

1. Тұлғаны зерттеудің әлеуметтанулық аспектісі

2. Әлеуметтену ұғымының мазмұны, оның түрлері мен сатылары

 

Реферат тақырыптары

1. Қоғам өміріндегі әлеуметтік бақылаудың орны мен рөлі

2. Қоғамдағы әлеуметтік аномия

3. Жастар әлеуметтену проблемалары

4. Әлеуметтік тұлғаның типологиясы

5. Әлеуметтік рөлдер теориясы

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аженов М.С., Жаназарова З.Ж. Жалпы социология. Алматы, 2001.

2. Беркимбекова А.М. Әлеуметтану курсына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды, 2002.

3. Икенов А.И., Жүсіпова А.Д., Әлеуметтану негіздері. Алматы, 2004.

4. Матвеенкова Л.Г. Аманжолова М.К. Основы социологии: Учеб. пособие. Караганда: КарГТУ, 2004.

5. Нұғман Б.Ғ. «Әлеуметтану» пәні бойынша «СОДЖ» және «СДЖ» сабақтарына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды: ҚарМТУ, 2008.

6. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н. Социология. Оқулық. Алматы, 2005.

7. Социология.- Лекциялар курсы. Редакциясын басқарған – Тұрғынбаев Ә.Х. Алматы, 2001.

8. Тәжин М., Аяғанов Б. Социология негіздері.- Оқу құралы. Алматы, 1993.

 

7-тақырып. Әлеуметтанудағы девианттық мінез-құлықты анықтау мәселелері (2 сағат)

Практикалық (семинарлық) сабақтың жоспары

1. Әлеуметтік тәртіп ұғымы. Әлеуметтік ауытқу динамикасы мен құрылымы

2. Әлеуметтік ауытқудың негізгі түрлері

3. Әлеуметтік санкция мен әлеуметтік бақылау жүйесі

Реферат тақырыптары

1. Тұлғаның ауытқушылық әрекетінің табиғаты мен тарихи типтері

2. Адамның деликвенттік мінез-құлығы

3. Әлеуметтік бақылау әдістері: оқшаулау, алшақтау, ақтау

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аженов М.С., Жаназарова З.Ж. Жалпы социология. Алматы, 2001.

2. Беркимбекова А.М. Әлеуметтану курсына арналған әдістемелік нұсқаулар. Қарағанды, 2002.

3. Матвеенкова Л.Г. Аманжолова М.К. Основы социологии: Учеб. пособие. Караганда: КарГТУ, 2004.

4. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н. Социология. Оқулық. Алматы, 2005.

 

5. Оқытушымен студенттің өздік жұмысының тақырыптық жоспары

СОДЖ тақырыбының атауы	Сабақтың мақсаты	Сабақты өткізу түрі	Тапсырманың мазмұны	Ұсынылатын әдебиеттер
1-тақырып. Әлеуметтану әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар жүйесінде	Берілген тақырып бойынша білімді тереңдету	аралас	тақырып бойынша сұрақтарды талқылау	[2,3,4,5,7,8]
2-тақырып. Әлеуметтану тарихының негізгі бағыттары	Берілген тақырып бойынша білімді тереңдету	аралас	тақырып бойынша сұрақтарды талқылау	[2,3,4,5,6,7,8]
3-тақырып. Әлеуметтанулық зерттеулердің әдісі мен техникасы	Практикалық дағдыларды бекіту	сауалнаманы құрастыру баяндама	әлеуметтанулық әдіс-тәсілдерін қолдана білу	[3,4,5,6,7]
4-тақырып. Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде	Материалды бекіту	конференция	пікірталас түрінде тақырыптың сипатын ашу	[1,2,3,5,6,7]
5-тақырып. Қоғамның әлеуметтік құрылымы және стратификация	Жаңа материалды игеру, талқылау	аралас	әлеуметтік құрылым жайлы талдаудың ғылыми негізді дәйектеу	[1,2,3,4,6,7]
6-тақырып. Тұлғаның әлеуметтанулық сипаттамалары	Материалды бекіту	конференция	салыстырмалы түрде тақырыбқа сәйкес ұғымдарды талдау	[3,5,6,8]
7-тақырып. Бұқаралық коммуникация әлеуметтануы	Жаңа материалды игеру, практикалық дағдыларды қалыптастыру	контент-анализ	әлеуметтанулық процедураларды қолдана отырып қоғамдық пікірдің сипатын аша білу	[1,2,5,6,7,8]
8-тақырып. Мәдениет әлеуметтануы	Берілген тақырып бойынша білімді тереңдету	пікірталас	тақырып бойынша сұрақтарды талқылау	[2,13,19,21,26]
9-тақырып. Отбасы әлеуметтануы	Практикалық дағдыларды үйрене табу	аралас	тақырып бойынша пікірталас түрінде отбасының сипатын ашу	[3,6,28,34]
10-тақырып. Саяси әлеуметтануы	Практикалық дағдыларды бекіту	конференция	тақырыбқа сәйкес ұғымдарды талдау	[3,5,6,8]
11-тақырып. Экономикалық әлеуметтануы	Жаңа материалды игеру, практикалық дағдыларды қалыптастыру	аралас	тақырып бойынша сұрақтарды талқылау	[3,5,6,8]
12-тақырып. Білім беру әлеуметтануы	Берілген тақырып бойынша білімді тереңдету	контент-анализ	Тақырыптың сипатын ашу	[3,5,6,8]

 

6.Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар (тест тапсырмалары)

1. Социология бұл

А) табиғаттың, қоғамның, ойлаудың жалпы заңдылықтары

В) саяси құбылыстардың пайда болуы мен дамуының заңдылықтары

С) адамның өмірбаяны

Д) қоғамның дамуы мен қызмет етуінің өзіндік жалпы заңдылықтары

Е) қоғамның тұрмыс-тіршілігі

2. Социологияның объектісі

А) қоғамдағы экономикалық және әлеуметтік процестер

В) әлеуметтік шындық

С) қоғамдағы адамдардың өздерінің әлеуметтік жағдайларына байланысты мінез- құлықтары

Д) социум, яғни қоғам тұтас жүйе және қоғамдағы процестер

Е) түйсіктер арқылы берілетін объективтік шындық

3. Азаматтық қоғам қай ғылымның пәні екенін тап

А) философияның

В) әлеуметтанудың

С) саясаттанудың

Д) педагогиканың

Е) экономикалық ғылымның

4. Социологияның басқа ғылымдарға қарағанда кештеу пайда болуының себебін тап

А) зерттеу объектісінің күнделігі

В) қоғам дамуының объекті заңдылығы

С) ғалымдар әлеуметтік заңдылықтарды ашуда дүние заңдылықтарына қарағанда кішігірім жетістіктерге жеткен болатын

Д) Оның пайда болуына дейінгі жалпы білімдер дамуы деңгейінің мардымсыздығы

Е) Нақты және жаратылыстану ғылымдары әлеуметтікке қарағанда аса қажетті болып саналуы

5. Социология өз бетінше дербес ғылым болып қалыптасты

А) ХІХ ғасырда

В) ХҮІІІ ғасырда

С) ХХ ғасырда

Д) орта ғасырда

Е) көне дәуірде

6. Аталған ойшылдардың қайсысының еңбектері социологияның шығуына едәуір көмегін тигізді

А) Аристотельдің

В) Платонның

С) Француз энциклопедистерінің ( Вольтердің, Дидроның, Руссоның)

Д) Н. Макиявелидің

Е) К. Маркстың

7. Макросоциология пәні

А) күрделі маштаптағы әлеуметтік жүйелер

В) адамдардың тұлғалармен қарым-қатынасындағы мінез-құлқы

С) тұлға құрылымы

Д) индивидуалдық мінез-құлық механизмі

Е) қоғам құрылымы

8. Социология пәні

А) қоғамдық қатынастар

В) саяси қатынастар

С) қоғамдық сананың формалары

Д) қоғам

Е) жеке адамдардың психологиялық мінез-құлқы

9. Конттың айтуынша социология нені зерттеуге тиісті

А) әлеуметтік динамика мен әлеуметтік статиканы

В) әлеуметтік жүйені жасайтын математикалық функцияларды

С) қоғамның қозғаушысы ретіндегі өмір сүру үшін күрес

Д) қоғамды психологиялық қатынастар тұрғысында зерттеу

Е) адамды әлеуметтік өнім ретінде оның психикасын зерттеу

10. Социологияның зерттеу объектсі болып табылады

А) қоғам

В) саясат

С) экономика

Д) қоғамдық сананың формалары

Е) жеке адамдардың мінез-құлығы

11. Әлеуметтік жүйе – бұл

А) әртүрлі қоғамдық сфералар жүйесі

В) қарапайым қоғамдық жүйелер

С) қоғамның әлеуметтік құрылымы

Д) ұйымдық жүйелер

Е) ұжымдық жүйелер

12. Қандай негізгі жағдайлар мен принциптерді социологияның парадигмаларына жатқызуға болады

А) қоғамдық және табиғи құбылыстардың үзілмес өзара байланыстарын

В) бүтіндей әлеуметтік шындық ретіндегі қоғам

С) әлеуметтік әрекет концепциясы

Д) құрылымдық және интерпретивтік парадигмалар

Е) құрылымдық функционализм

13. Қоғамдық өмірдің қай сферасы басқаларға қарағанда ертелеу зерттелді

А) рухани

В) саяси

С) экономикалық

Д) әлеуметтік сөзін кеңінен алғанда

Е) әлеуметтік сөзін тар мағынада алғанда

14. «Позитивтік философия курсы» атты еңбекті кім жазды

А) Конт

В) Гоббс

С) Спенсер

Д) Сорокин

Е) Хабермас

15. Социология тарихындағы алғашқы ойшыл

А) Платон

В) Спиноза

С) Гегель

Д) Конт

Е) Маркс

16. Социологиядағы алғашқы бағыт

А) материализм

В) идеализм

С) позитивизм

Д) интернационализм

Е) марксизм

17. «Социологияның жалпы теориясының мәселелері»,- деп аталатын еңбектің авторы

А) К. Маркс

В) М. Вебер

С) О. Конт

Д) Т. Парсонс

Е) Э. Дюркгейм

18. Тұтас алғандағы қоғамның өзара байланыстарды қамтамасыз ететін қызметін байқау және зерттеу үшін Р:Мертонның ұсынған методологиялық құралы

А) функционалдық анализ

В) әсер етушісі жоқ жағдай

С) функционалдық әмбебабтылық

Д) конфликтология

Е) ортанғы радиустар әсері теориясы

19. О. Конттың қай заңы әлеуметтік дамудың теориясына айналды

А) үш сатылар заңы

В) қоғам құрылымы заңы

С) инстинктер заңы

Д) еліктеушілік заңы

Е) ғылымдардың жіктелу заңы

20. Социологиядағы психологиялық бағыттың негізін қалаушы

А) Г. Тард

В) Г. Спенсер

С) О. Конт

Д) Э. Дюркгейм

Е) П. Сорокин

21. Социологияның көрнекті өкілдерінің қайсысы әлеуметтік фактілерді социологияның пәні деп атайды

А) М. Вебер

В) О.Конт

С) Г. Зиммель

Д) Э. Дюркгейм

Е) П. Сорокин

22. Қай неміс социологтің пікірінше, социология – бұл әлеуметтік мінез-құлық жайындағы ғылым, сол себебті оны ұғуға ұмтылады

А) О. Конттың

В)М. Вебердің

С) К. Маркстің

Д) Г. Гегельдің

Е) И.Канттың

23. ХІХ ғасырға дейін социология қай ғылымның шеңберінде дамыды

А) тарихтың

В) саясаттанудың

С) философияның

Д) физиканың

Е) экономиканың

24. Салалық социологияның қалыптасуы үшін методологиялық базаны жасап шығарған американ социологы

А) И. Мертон

В) О. Конт

С) М. Вебер

Д) Г. Спенсер

Е) И. Кант

25. Ауытқу мінез-құлқының әртүрлі типтерін түсіндіретін аномия концепциясын жасаған американ социологы

А) Т. Парсонс

В) О. Конт

С) Г. Спенсер

Д) Н. Смелзер

Е) Р. Мертон

26. Микросоциологияның пәні болып табылады

А) әлеуметтік қатынастар

В) қоғам

С) страттар

Д) дүниежүзілік қоғамдасу

Е) тұлғалық денгейдегі адамдардың мінез-құлқы мен өзара қарым-қатынастары

27. Социология атқарады

А) сақтау қызметін

В) идеологиялық қызметті

С) прогностикалық қызметті

Д) танымдық қызметті

Е) барлық варианттар дұрыс

28. Социологиядағы ғылымилықтың классикалық типін «Социологиялық әдістердің ережесі» деген еңбегінде қалыптастырған француз социологы

А) Т. Парсонс

В) Г. Алмонд

С) М. Вебер

Д) Э. Дюркгейм

Е) О. Конт

29. О. Конттан кейін іле-шала социология негізіне эволюция идеясын қойған ағылшын философы , позитивист-социологы

А) Г. Спенсер

В) Э. Дюркгейм

С) М. Вебер

Д) Р. Мертон

Е) Т. Парсонс

30. Жеке ағза «нақтылық» , ал әлеуметтік «дискреттік» деп ұйғарушы, « Социологияның негізделуі» еңбегінің авторы

А) Р. Мертон

В) М. Вебер

С) Г. Зиммель

Д) Т. Парсонс

Е) Г. Спенсер

31. Алғаш рет О.Конт социология деген сөзді қай жылы қолданды

А) 1893

В) 1888

С) 1874

Д) 1865

Е) дұрыс жауабы жоқ

32. Қандай негізгі жағдайларды социологияның парадигмаларына жатқызуға болады

А) табиғат және қоғамдық құбылыстардың ажырамастай өзара байланыстарын

В) қоғам бүтіндей әлеуметтік шындық

С) әлеуметтік шындық концепциясы

Д) құрылымдық және интерпретивтік парадигмалар

Е) құрылымдық функционализм

33. Қоғамдық өмірдің қай саласы басқалардан ертелеу зерттелді

А) рухани

В) саяси

С) экономикалық

Д) әлеуметтік сөзінің кең мағынасында

Е) әлеуметтік сөзінің тармағынасында

34. «Позитивтік философия курсы» еңбегін жазған

А) О.Конт

В) Т.Гоббс

С) Г.Спенсер

Д) П.Сорокин

Е) Ю.Хабермас

35. Тарихтағы алғашқы социолог

А) Платон

В) Г.Гегель

С) О.Конт

Д) К.Маркс

Е) Спиноза

36. Алғашқы социологиялық шығарма

А) Ш.Монтескьенің «Рух жайлы заңдары»

В) Аристотельдің «Саясат» шығармасы

С) Н.Макиавеллидің «Мемлекеті!

Д) О.Конттың «Позитивтік саясат жүйесі немесе адамзат дінінің негіздері жайлы социологиялық трактаты»

Е) дұрыс жауабы жоқ

37. Р.Арон кімді социологиядағы философ және философиядағы социолог деп атады

А) О.Конт

В) Г.Спенсерді

С) М.Веберді

Д) П.Сорокинді

Е) Э.Дюркгеймді

38. Американдық ғалымдардың қайсысы өз қызметтерімен «адамдар қатынастары» доктринасын қысқа, әрі дәл жеткізді

А) А.Маслоу

В) Э.Берджес

С) Э.Мэйо

Д) Т.Парсон

Е) Э.Дюркгейм

39. Талаптар иеархиясы теориясын жасаған американдық социолог

А) Д. Мак Грегори

В) Э.Мэйо

С) А.Маслоу

Д) Т.Парсонс

Е) У.Мур

40. Аталған қай неміс социологтарының пайымдауынша танымның басты құралы «идеалды типтер» болып шығады

А) К.Маркс

В) Ф.Энгельс

С) У.Мурдың

Д) М.Вебердің

Е) Р.Дальдың

41. «Қоғам және шаруашылық» еңбегінің авторын көрсет

А) П.Сорокин

В) Г.Плеханов

С) М.Вебер

Д) Т.Гоббс

Е) Н.Макиавелли

42. Мына американдық ғалым дүниеде алғаш рет ЕҒҰ жүйесін жасады

А) Ф.Тейлор

В) Э.Мэйо

С) П.Сорокин

Д) А.Маслоу

Е) Т.Парсонс

43. Социологиядағы алғашқы бағыт

А) материализм

В) идеализм

С) позитивизм

Д) интернационализм

Е) марксизм

44.Социологиядағы әлеуметтік дарвинизм бағытының негізін салушы

А) Г.Спенсер

В) Э.Дюркгейм

С) Ш.Фурье

Д) П.Сорокин

Е) А.Бебель

45. Ресей социологиясының ерекшелігі неде

А) батыс Еуропадан Ресей дамуының жалпы артта қалуынан

В) Ресейдегі әлеуметтік- саяси ойлардың артта қалуы

С) ХІХ ғасырдағы Ресейдің әлеуметтік-саяси дамуының ерекшеліктері

Д) Ресейдегі реакцияшыл құрылыстың сипаты

Е) феодализмнің сарқыншақтары мен самодержавия және крепостнойлық құқықтың болуы

46. Ресейде қашан социологиялық институт мекемесі болды

А) 1919

В) 1885

С) 1900

Д) 1905

Е) 1925

47. Ресейдегі социологиялық институттың негізін қалаушы

А) Н.Я.Данилевский

В) П.Сорокин

С) Н.Х.Михайловский

Д) Н.А.Бердяев

Е) М.М.Ковалевский

48. Ресейдегі юридикалық мектеп концепциясының негізгі мазмұны неде

А) батыстық бағыттың кейбір тұжырымдамаларын алға қоюы

В) Ресейлік тарихи процестің объективті өзіндік ерекшеліктрін түсіндіре

отырып, әлеуметтік қатынастардың дамуы мен бара-бар кең моделін беруі

С) ол ресейдегі шындықты толығымен түсіндіретін жаңа фактілік материалдар береді

Д) оның ортаңғы мәселесі Ресейдің демократиялық қайта құрылуы болатын

Е) Ресейде юридикалық ғылымның кең етек жаюы

49. ХХ ғасырдағы Ресейлік социологияның ең көрнектісі кім болды

А) Н.А.Бердяев

В) С.М.Соловьев

С) П.А.Сорокин

Д) В.В.Луначарский

Е) В.И.Ленин

50. П.Сорокиннің философиялық және жалпы социологиялық көз қарастарының қайнар көзі неде

А) неміс классикалық философиясында

В) Ресейдегі социологиялық зерттеулердің актуалдылығында

С) Ресейлік социоумды басқаруды және дамытуды көздейтін заңның шығуында

Д) Ресейдегі іс жүзіндегі шындықтың өзіндік ерекшеліктерін түсіну мен түсіндіру маңызды және объективті қажеттілік екендігін ұсынуында

Е) өзінің саяси және философиялық көзқарастарында

51. Ш.Уалиханов өз уақытындағы қазақ қоғамын қалайша айқындады

А) құлдық қоғам деп

В) патриархалды-феодалдық қоғам деп

С) капиталистік қоғам деп

Д) комунистік қоғам деп

Е) постиндустриалды қоғам деп

52. Ш.Уалихановтың қазақ қоғамын басқаратын саяси жүйе жайындағы айтқан пікірі

А) хандар басқарады

В) патшаның чиновниктік әкімшілігі басқарады

С) халықтың өзін-өзі басқаруы

Д) батыс елдерімен басқарылады

Е) қазақ батырлары басқарады

53. Ш.Уалихановтың қоғамдағы реформа жайлы ой-пікірі

А) реформалар негізделмеген теориялар негізінде құрылған

В) реформа мәселесі аса жоғары назар аударуды, нақты тұжырымды талап етеді, өйткені онда халықтың игілікті тұрмысы мен әл-ауқаты жайындағы терең мәселелер жатыр

С) реформалар бір халықтың өмірінен алынған деректерді басқа халыққа танытады

Д) реформаның әсері төңкерістен бетер

Е) реформа жүргізу міндетті емес, өйткені қоғам өзі тарихи- табиғи жолмен дамуы тиіс

54. Ы.Алтынсариннің көшпенді қазақ қоғамын дамытудың негізгі бағыттары жайындағы ой-пікірі

А) өндірістік кәсіпорындар дамуы

В) жұмысшы тобының қалыптасуы

С) ағартушылықты, кәсіпшілікті халық арасына тарату және отырықшылық пен жер өндеуге өту жолымен қоғамның эволюциялық дамуы

Д) капиталистік нарықты дамыту

Е) автомобиль және темір жолқатынастарын қалыптастру

55. Ы.Алтынсариннің қазақ қоғамының әлеуметтік-таптық құрылымы жайындағы тұжырымдамасы

А) буржуазия, феодалдар, кедейлер

В) байлар-феодалдар, орташа шаруалар мен кедей-жатақтар

С) кедейлер, орташалар, помещиктер

Д) жұмысшылар, капиталистер, батрактар

Е) шаруалар, кулактар, буржуазия

56. Абайдың еңбектің әлеуметтік ролі жайындағы ой-пікірі

А) барымта баюдың, игілікті тұрмыс жолдарының бірі

В) барлық еңбек түрлері пайдалы, сол сияқты жолдамалы еңбек те

С) еңбек адамныңжан-жақты дамуының тәсілі

Д) баю көзі сауда-саттық, нарық, ұрлық болуы да мүмкін

Е) жоғарыдағылардың барлығы

57. Социологиялық мектептер социологтарын біріктіретін

А) зерттеу шеңберінде қалыптасқан дәстүрлердің әсері

В) жалпы дүниетанымдық бағыттың болуы

С) айналысатын проблематикалардың бірыңғайлылығы

Д) басты әлеуметтік зерттеулермен айналысатындығы

Е) қолданбалы әлеуметтік зерттеулермен айналысатындықтары

58. Социологиялық зерттедің өзінше бір бағыты болып эмпирикалық социология қай елде қалыптасты

А) КСРО-да

В) Ресейде

С) АҚШ-та

Д) Германияда

Е) Қытайда

59. Социологияда эмпирикалық тенденция қалыптасуының идеологиялық ахуалы

А) прагматизм

В) марксизм

С) функционализм

Д) фатализм

Е) футуризм

60. Микросоциология социология пәні

А) әлеуметтік қатынастар

В) қоғам

С) страты

Д) дүниежүзілік қоғамдасу

Е) тұлғалық деңгейдегі адамардың мінез-құлқы мен өзара қарым-қатынастары

61. Социология атқарады

А) сақтау қызметін

В) идеологиялық қызмет

С) прогностикалық қызмет

Д) танымдық қызмет

Е) барлық жауаптар дұрыс

62. Социологиядағы ғылымилықтың классикалық типі принциптері Э.Дюркгеймнің қай еңбегінде қарастырылған

А) «Капитал»

В) «Мемлекет»

С) «Саясат»

Д) «Позитивтік философия курсы»

Е) «Социологиялық әдістер ережесі»

63.Социологияда ғылымилықтың классикалық типінің принциптері «Социологиялық әдістердің ережесі» деген еңбекте қарастырылған. Осы еңбектің авторын тауып көрсет

А) Т.Парсонс

В) Г.Алмонд

С) М.Вебер

Д) К.Маркс

Е) Э.Дюркгейм

64. Қай ағылшын философы порзитивист социолог Конттан кейін іле-шала социология негізіне эволюция идеясын еңгізді

А) Г.Спенсер

В) Э.Дюркгейм

С) О.Конт

Д) М.Вебер

Е) Р.Мертон

65. Қоғам дегеніміз

А) бір територияда өмір сүретін, бір тілде сөйлейтін адамдардың үлкен топтары

В) адамдардың алуан түрлі саналы іс-қимыл мен қызметінің негізінде қалыптасқан тарихи бірлігі

С) әлемдегі барлық тірі жүйенің ең жоғары, ерекше сапалы даму дәрежесінің нәтижесі

Д) екі немесе бірнеше адамдардың жиынтығы

Е) бір мақсатты көздейтін адамдардың тобы

66. Социологиялық мағынада қоғам деп қандай жағдайда бірге өмір сүретін адамдарды айтады

А) егерде қандай да болмасын адамдар бірлестігінің өз меншігі болып есептелінетін территориясы болса, оның өз атауы және өз тарихы, сонымен бірге басқаратың жүйесі болса мұндай бірлестік міндетті түрде қоғам болып саналады

В) қоғамның болуы міндетті түрде мемлекеттің болуымен байланысты

С) үнемі байланыста және өзара іс-әрекеттің адамдар бірлестігін толық негізде қоғам деп айтуға болады

Д) мақсат-мүндесі бір барлық адамдар бірлестігін қоғам деуге болады

Е) қоғам деп бірге өмір сүретін адамдарды айтады

67. Қоғамның негізгі даму жолдары

А) төңкерістік

В) эволюциялық

С) реформалық

Д)төңкерістік пен эволюциялықтық бірлігі

Е) секіріс түрінде

68. Кім төңкерісті тарих локомативі деп атады.

А) В.И. Ленин

В) М.Вебер

С)К. Маркс

Д) П. Сорокин

Е) Г. В. Плеханов

69. Төңкеріс деген не

А) өмір сүріп отырған әлеуметтік құрылыстың негізін өзгертпей, өмірдің бір саласын жетілдіру, біртендіп қайта құру

В) саяси режимнің ауысуы

С) белгілі бір партияға біріккен адамдардың жасаған түбірлі өзгерісі

Д) алғашқы қауымдық құрылыстан құлдық қоғамға өту

Е) қоғам дамуының барлық салаларындағы терең, саналы, түпкілікті төңкеріс, бір әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік мәдени жүйе тәсілінің басқа прогресивтілуіне өтуі

70. Қандай әлеуметтік жағдайды қоғам дамуының қалыпты жағдайы деуге болады

А) өндірістік қатынастар сипатының өндіргіш күштердің даму дәрежесіне сәйкес келуі

В) ескі әлеуметтік нормалар енді жұмыс істемейді, ал жаңалар жоқ немесе өлі, толығымен орнықпаған

С) демократиялық басқару формасы

Д) тоталитарлық басқару формасы

Е) монархиялық басқару формасы

71. Қоғамды зерттеудәң жүйелі ыңғайы

А) қоғамды эканомикалық аспектіде зерттеу

В) қоғамды әлеуметтік аспектіде зерттеу

С) қоғамды саяси аспектіде зерттеу

Д)қоғамды құрылымдық, функционалдық және динамикалық тұрғыдан зерттеу

Е) жоғарыда көрсетілгендердің барлығы

72. Қай социологтардың еңбектерінде қоғамның жалпы сұрақтарының теориясы көптеп табылады

А) К.Маркс

В) Э.Дюркгейм

С) П.Сорокин

Д) П.Флюренскийдің

Е) Н.Вердяевтің

73. «Қоғам – бұл жалпы заңды жүйесі мен белгілі географиялық шекарасы бар, жалпы заңды жүйесімен толық сай келетін ұлты бар адамдар бірлестігі деген анықтаманың авторы

А) Э.Дюркгей

В) М. Вебер

С) П.Сорокин

Д) Н.Смелзер

Е) Т. Парсонс

А) дүниежүзілік халықтарының бірігуі В) дүниежүзілік капиталистік жүйе С) дамушы елдер

С) постиндустриалды

Д) құлдық

Е) социалистік

78. Мына белгілер қоғамның қай типіне сәйкес келеді: жекеменшіктік әлеуметтік теңсіздіктің критериі ретінде өзінің маңызын жояды да, білім мен білімділіктің деңгейі шешуші болып қалыптасады

А) индустриалдыққа дейінгі

В) индустриалды

С) постиндустриалды

Д) құлдық

Е) дұрыс жауабы жоқ

79.Қоғам деген атауға ие болғысы келген әлеуметтік бірлестіктердің барлығына сәйкес келетін белгілер мен қажетті сипаттамалардың толық тізбегін тізіп көрсеткен белгілі американ социологын белгіле

А) Э.Шилз

В) О. Конт

С) Г. Спенсер

Д) Э.Дюркгейм

Е) Р.Милс

А) И. Валлерштейн В) К.Маркс С) Г.Спенсер

С) Г. Спенсер

Е) У. Ростау 86. Қай ғалымның көзқарасы бойынша… А) Т. Парсонс

Е) Т. Парсонс

А) төңкерістік В) эволюциялық С) реформалық

А) дау-жанжал теориясы

В) марксизм

С) уорнер теориясы

Е) функционализм теориясы 109. Әлеумет құрылым А) әлеуметтік жүйедегі теңсіздік формаларын айқындайтын ұғым

Е) адам

А) тұлға В) адам С) жеке адам

Д) мойынсымау

Е) бейімделу

135. Кім «әлеуметтік шиеленіс» ұғымын еңгізді

А) Л. Козлер

В) Г. Зиммель

С) Т. Парсонс

Д) К. Маркс

Е) Р. Даренфорд

136. «Функции социального конфликта» (1956ж.) еңбегінің авторы

А) К. Маркс

В) Л. Козер

С) Т. Парсонс

Д) М. Дойч

Е) М. Вебер

137. Субъектілердің пікірлерінің, көзқарастарының, мүдделерінің қайшы келуі, елеулі келіспеушілік, өткір талас

А) шиеленіс

В) компромисс

С) консенсус

Д) бейімделу

Е) мәмілеге келу

138. «Қоғамның дау-дамайлық үлгісін» ХХ ғасырдың 60-жылдары алға тартқан немістің әлеуметтанушысы

А) Р. Доренфорд

В) Л. Козер

С) К. Э. Баулдинг

Е) К. Маркс 139. Қай американның әлеуметтанушысы «шиеленістің… А) Н. Смелзер

С) Т. Парсонс

Д) К. Маркс

Е) Р. Доренфорд

142. «Шиеленістің жалпы теориясын» жасаған

А) М. Вебер

В) Н. Смелзер

С) Т. Парсонс

Д) К. Маркс

Е) К. Баулдинг

143. Әлеуметтік шиеленіс әрқашан болмақ және бола бермек, сондықтан Маркстің коммунистік қоғамда таптар, дау-дамайлар болмайды деуі бекер сөз»,- дейді

А) М. Вебер

В) Н. Смелзер

С) Т. Парсонс

Е) К. Баулдинг 144. Барлық әлеуметтік жанжалдар неше кезеңнен өтеді … А) 2

С) компромисс

Д) консенсус

Е) бейімделу

151. 1989 жылы Қарағандыда болған кеншілер ереуілін сіз бірінші кезекте жанжалдың қай типіне жатқызар едіңіз:

А) кәсіби

В) саяси

С) экономикалық

Д) діни

Е) этникалық

152. Қарсыластардың мінез-құлқын өзгертуге бағытталған әлеуметтік әрекет

А) инцидент

В) компромисс

С) келіссөз

Д) мәміле

Е) сегрегация

153. Саяси шиеленістер өзінің даму барысында бірнеше кезеңдерден өтеді. Адамдардың өмір сүру деңгейі төмендейді, құқық сақтау, адамгершілік тәртіптері бұзылады. Әділетсізді бұрынырақ сезетін қарсы жақтың алдыңғы қатарлы адамдары өздерінің келіспеушіліктерін білдіре бастайды. Бұл қай кезеңі

А) алғашқы

В) екінші

С) үшінші

Д) шешуші

Е) наразылықтың туу кезеңі

154. Қай американдық саясатшы тұрақтылық пен демократияны медальдің екі жағы деп өте дұрыс санайды

А) С. Липсет

В) Г. Райфф

С) К. Баулдинг

Д) Р. Дарендорф

Е) Т. Парсонс

155. Адамдар саяси процеске екі түрлі қатысады. Біріншісінде, саяси жүйенің шеңберінде жұмыс істейтін өкілдік органдар арқылы, ал екіншісінде

А) азаматтардың тікелей қатысуы арқылы саяси билікке әсер етеді

В) өкілдік органдар арқылы өз пікірін білдіреді

С) азаматтар өздерінің белсенділігін білдіреді

Д) азаматтар плебисциттерге қатысу арқылы өз көзқарасын білдіреді

Е) дұрыс жауап жоқ

156. «Халықаралық саясаттың жаңа үлгісін» ұсынған Американың беделді идеологы

А) З. Бжезинский

В) Г. Райф

С) К. Баулдинг

Д) С. Липсет

Е) Н. Смелзер

157. Қазіргі адамды сипаттай келіп, мынадай ерекшеліктерін атаған американың қай белгілі зерттеушісі: қазіргі адам айналасындағы өзгерістерге байланысты үрейленіп қорықпайды, қандай мәселе болмасын оған әртүрлі қарауға болатынын, өткенді емес, қазіргі мен болашақты ойлайды

А) А. Инкельс

В) З. Бжезинский

С) Г. Райф

Д) К. Баулдинг

Е) С. Липсет

158. Әлеуметтік шиеленістерге құндылықтар, мәртебе, билік, қаржы-қаражат үшін күресті жатқызған американдық

А) Л. Козер

В) А. Инкельс

С) Г. Райф

Д) С. Липсет

Е) З. Бжезинский

159. «Халықаралық саясаттың жаңа үлгісін» ұсынған американдық беделді идеолог

А) Л. Козер

В) А. Инкельс

С) Г. Райф

Д) С. Липсет

Е) З. Бжезинский

160. Отбасының алғашқы тарихи формасы қалай аталады

А) бір қандастар

В) жұпты

С) пулануальдық

Д) тобырлық

Е) моногамиялық

161. Отбасының екінші тарихи формасы

А) тобырлық

В) бір қандастар

С) жұптық

Д) пулануальдық

Е) моногамиалық

162. Некеге тұрған еркек пен әйелден және балалардан құрылған отбасы аталады

А) эголитарлық

В) авторитарлық

С) патриархальды

Д) нуклеарлық

Е) күрделі

163. Полиандрия – бұл

А) басшысы еркек болатын отбасы

В) жұбайлар мен балалардың арасындағы өзара теңдіктің болу

С) бір еркектің бірнеше йелінің болуы

Д) бір еркек пен бір әйелден құрылған отбасы

Е) әйелдердің бірнеше жұбайларының болуы

164. Демографтың айтуынша, жыл сайын адамзат саны неше млн.-ға артады

А) 80 млн. адам

В) 10 млн. адам

С) 40 млн. адам

Д) 500 млн. адам

Е) 1 миллиард адам

165. Демографиялық статистика бойынша ең ұзақ адам өмірі ( орташа есеппен) қай мемлекеттерде байқалады

А) Японияда

В) Канадада

С) Швецияда

Д) Ресейде

Е) Қазақстанда

166. Моногамиялық отбасында

А) патриархалды қатынасарға негізделгендіктен, отбасы басшысы ерек болды

В) отбасының ажырасуы да еркектің ғана еркімен болатын болды

С) отбасының бір типті түрі қалыптасқан

Д) қазіргі заманға сай отбасының түрі қалыптасқан

Е) бір еркек пен бір әйелден тұратын отбасының түрі қалптасқан

167. Синдиасмикалық отбасы

А) бір еркек пен бір әйелден тұратын моногамиялық отбасына өтудің тарихи түрі

В) ол тағылықтан варварлыққа өту кезеңінде пайда болды

С) көп әйел алу

Д) отбасының бұл формасында баланың шың биологиялық әкесі белгілі болатын болды

Е) патриархалды қатынастарға негізделген

168. Қазіргі заманғы отбасының негізгі типтерін тауып белгілеңіз

А) төтемдік қауым (ру)

В) патриархалды туыс топ

С) патриархалды отбасы

Д) жеке отбасы

Е) синдиасмикалық

169. «Отбасының, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы»,- еңбегінің авторы

А) Ф.Энгельс

В) Л.Морган

С) К.Маркс

Д) А.Тойнби

Е) З.Фрейд

170. Отбасы әлеуметтік институт ретінде қай кезде пайда болды

А) мемлекеттің шығу кезінде

В) ұлттардың қалыптасу кезінде

С) ұлыстың құрылу кезінде

Д) феодалдық құрылс кезінде

Е) алғащқы қауымдық құрылыс кезінде

171. Отбасның негізгі функциясы

А) дүниеге нәресте әелу

В) өндірістік

С) тәрбиелік

Д) шаруашылық

Е) моральды жауапкершілік

172. Көптеген қала отбасыларына тән сипат

А) 2-3 баланың болуы

В) 2 баланың болуы

С) бір баланың болуы

Д) кемінде 3 баланың болуы

Е) баланың болмауы

173. Бұрынғы КСРО территориясында отбасылық-некелік қатынастарға байланысты әлеуметтанулық зерттеулер кімнің жетекшілігімен жүргізілді

А) И.Конның

В) А.Сахаровтың

С) Д.Лихачевтің

Д) Т.Заславскаяның

Е) В.Староверованың

174. Қоғамның негізгі институты - бұл

А) адвокатура институты

В) жекеменшік институт

С) билік институты

Д) отбасы институты

Е) жоғарыда аталғандардың барлығы

175. Дұрыс емес жауапты тауып белгіле

А) отбасы - кіші әлеуметтік топ

В) отбасы адамның негізгі процестерін бастан кешіретін кіші әлеуметтік топ болып табылады

С) отбасындағы әрбір адам өмірін тек отбасымен ғана тығыз байланыста өткізеді

Д) адам мен қоғам үшін отбасының маңызы, атқаратын қызметі алуан түрлі

Е) отбасыға объективті тұрғыдан ғылыми зерттеу жүргізу оңай емес

176. Отбасының негізгі функциялары

А) репродуктивтік

В) экономикалық

С) әлеуметтендіру

Д) эмоциялық

Е) қорғаныс

177. Отбасы мүшелерінің денсаулығына, матириалдық игіліктермен қамтамасыз етуге, қауып-қатерден қорғауға қамқорлық жасау отбасының қай функциясы:

А) қорғаныс

В) экономикалық

С) әлеуметтік

Д) балаларды оқыту, тәрбиелеу

Е) этикалық

178.Отбасына берілген анықтамалардың ішінен кең, ауқымдысын тауып белгіле

А) отбасы – кіші әлеуметтік топ

В) отбасы адамның өз өмірінің негізгі поцестерін бастан кешіретін кіші әлеуметтік топ болып табылады

С) отбасы қоғамдық қатынастар мен процестердің алуан түрлі формаларының біртұтас болып ұштасатын комплексті әлеуметтік құбылысы болып табылады

Д) адам мен қоғам үшін отбасының маңзы, атқаратын қызметі алуан түрлі болғандықтан оны зерттеуші қоғамдық ғылымдар да көп

Е) отбасы дегеніміз тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ, оның жалпы белгілері – бөтен адаммен жыныстық байланыс орнату, туықандық қатынастар жүйесі, адамның әлеуметтік және жеке дара адамгершілік сапаларын қалыптастырып дамыту, белгілі бір эканомикалық қызметті іске асыру

179. Бір еркек пен бір әйелден тұратын неке

А) моногамия

В) полиандрия

С) полигамия

Д) полигиния

Е) нуклеарлық

180. Эгалитарлық отбасы жүйесі – бұл мынадай жүйе

А) билік еркек пен әйелге теңдей бөлінеді

В) билікке еркек қана ие болады

С) билік әйеліне тиесілі болады

Д) билікті үлкен ұрпақтар иеленеді

Е) билік отбасының барлық мүшелеріне ортақ болады

181. Алғашқа қауымдық қоғам кімдерден тұрды

А) жергілікті туыстық топтардан

В) патриархалды топтардан

С) туыс емес топтардан

Д) территориялық топтардан

Е) отбасыларынан

182. Ажырасу процесіне әкеп соғатын себебтердің ішінен бастысы болып саналмайтынын тауып белгіле

А) материалдық қиыншылықтар

В) маскүнемдік

С) ерлі-зайыптылардың мамандықтарының әртүрлі болуы

Д) отбасында баланың болмауы

Е) мінездің сәйкес келмеуі

183. Патриархалдқ туыстар тобына (туыстық отбасы) тән белгілер

А) бірнеше ұрпақ бірге тұрады

В) бірге тұратын ұрпақтардың есімдері де жалпы болады

С) отбасы мүшелерінің бәрі аға-іні, апалы-сіңілді болып табылады

Д) отбасының басшысы біреу – ол отбасының атасы болады

Е) отбасының басшысы кіші ұл болады

184. Прогрес идеясы қалыптасты:

А) б.э.д. 8-7 ғ.ғ.

В) 17-18 ғ.ғ.

С) 19 ғасырдың бірінші жартысында

Д) 20 ғасырдың бірінші жартысында

Е) 14-15 ғ.ғ.

185. Марксистер үшін қоғамдық процестің өлшемі:

А) әлеуметтік ұйымдардың күрделенуі

В) қоғамдық қатынастардың реттеу типі мен әлеуметтік байланыстардың өзгеруі

С) тұтыну мен өндіріс сипатының өзгеріске ұшырауы

Д) ұзақ уақыт қолданылатын тауарларды өндіру

Е) өндіргіш күштердің даму дәрежесі

186. Әлеуметтік процестің негізі қоғам өмірінің эканомикалық сферасында жатыр, сондықтан қоғамдық процестің өлшемі (критериі) – қоғамның өндіргіш күштерінің даму дәрежесі болып табылады деп тұжырымдаған:

А) К.Маркс

В) Ф.Энгельс

С) Г.Спенсер

Д) Д.Белл

Е) У. Ростоу

187. Конкуренция (бәсеке, жарыс) көбірек пайда табуға шақырады

А) шаруашылықты ұтымды жүргізуге тауар өндірушілердің бәсекесі

В) шаруашылық салаларының қарқынының аттуы

С) өнім сапасының артуы және құнның төмен болуы

Д) өнім сапасының артуы және құнның да артуы

Е) дұрыс жауап жоқ

188. Өндірісті шоғырландыру, күрделендіру

А) технологиялық процесс өзара байланыстыәртүрлі өндіріс саласын бір ірі кәсіпорынға шоғырландыру, біріктіру

В) еңбекті қоғамдастырудың негізгі бағыты

С) өзара тектес кәсіпорындарды мақсатқа сай біріктіру

Д) кәсіпорындарды мамандандыру

Е) бір өнім шығаратын өнеркәсіптерді біріктіру

Маклер

А) сауда келісім жасағанда жүретін адам

В) биржалық келісім жасағанда жүретін адам

С) қандай да бір болмасын келісім шартқа қатысты адам

Д) сауда мен биржалық келісімдер жасағанда екі арада жүретін адам

Е) келісім шарт жүргізетін адам

Инфляция

А) ақшаның тұрақсыздануы

В) ақшаның құнсыздануы

С) елдің айналымындағы қағаз ақшаның шамадан тыс көбейіп кетуі салдарынан құнсыздануы, яғни ақша айналымының мейлінше тұрақсыз болуы

Д) еңбекшілердің табыстарының кемуі

Е) халықтың ақшалай жинақ қаржыларының құнсыздануы

Лицензия

А) рұқсат қағаз

В) экспорт пен импортты бақылау түрі

С) техникалық жетістіктерді пайдалануға берілетін рұқсат қағазы

Д) басқа мемлекеттен тауар әкелуге немесе оған шығаруға мемлекет тарапынан берілетін арнаулы қағаз, сол сияқты шаруашылық қызметін жүргізуге жеке адамдарға берілетін рұқсат қағаз

Е) мемлекет тарапынан берілетін рұқсат қағаз

Корпорация

А) бір мақсатты көздеп, көптеген кәсіпорындардың бірігуі

В) бірлестік, қоғам, одақ

С) мекемелердің, жеке адамдардың өздеріне пайда келтіру үшін құрған қоғамы

Д) бірнеше кәсіпорындардың бірігуі

Е) бірнеше ұсақ кәсіпорындардың бірігіп, көбеюі, күрделенуі

Стагнация

А) қоғамдық өмірдің кейін кетуі

В) халық шаруашылығының тоқырауы

С) экономиканың тоқырауы

Д) қоғамдық өмірдің тұралап қалу

Е) жалпы халық шаруашылығы мен өмірдің тоқырауынан жұмыссыздықтың көбеюі

Субсидия

А) жәрдем ақша

В) ақшалай жәрдем түрі

С) ақшалай берілетін кредит

Д) ақша түрінде беріп отырған жәрдемнің бір түрі

Е) заттай берілетін жәрдем

Статистика

В) халық шаруашылығына есеп-қисап жүргізу С) қоғамдық өмірдің статистика әдістерімен… Д) статистика ғылымының әдісімен қоғамда жүргізілген есеп-қисап

Эмбарго

В) шетелдік бұйымдарды шығармай қою С) белгілі бір саяси жағдайдың шиеленісуі салдарынан шет мемлекет… Д) басқа бір кемелердің өз портынан шығуына тиым салу

В) маргиналдандыру

С) әлеуметтік санкция

Д) дисоциализация

Е) санкция

211. Адамдардың қоғамдық өмірі мен мінез-құлқын анықтайтын фактордың ішінен ғарыштық және биологиялық күштерді баса көрсеткен әлеуметтанушы

А) П. Сорокин

В) Г. Блумер

С) Г.Тард

Д) Л.Лебон

Е) М.Вебер

212. ХХ ғасыр шебіндегні халайыққа деген әлеуметтанулық ыңғайды ұсынған француз әлеуметтанушысы

А) Г.Тард

В) Г.Лебон

С) М.Вебер

Д) Э.Дюркгейм

Е) Г.Спенсер

213. «Мнение и толка» (1901) кітабында мына социолог көпшілік пен халайықтың әлеуметтік құрылуын салыстырады

А) Г.Либон

В) М.Вебер

С) Э.Дюркгейм

Д) Г.Спенсер

Е)Г.Тард
214. «Қоғам – бұл әлеуметтік рөлдер көзінің көрінісі» - деп есептеген

А) П.Бергер

В) Р.Милс

С) Э.Шияз

Д) И.Валлерштайн

Е) П.Сорокин

215. Өзгенің өмір салтына, мінез-құлқына, әдеттеріне, сезімдеріне, сеніміне деген төзімділік

А) толеранттық

В) конформизм

С) эмпатия

Д) бейімделу

Е) төзімділік

216. Әлеуметтік жүйеден тыс адамдардың мінез-құлқы анықталады

А) әлеуметтік рөлмен және статуспен

В) қай ұлтқа жататындығымен

С) индивидуалдық сапасымен

Д) материалдық жетістігімен

Е) темпераментпен және үйреншікті әдетімен

217. Мына теория бойынша әлеуметтік мінез-құлық материалдық, сондай-ақ материалдық болып табылмайтын , мақұлдау белгісі мен бедел құндылықтарын алмастырудың көрінісі

А) бюрократия теориясы

В) алмастыру теориясы

С) стратификация теориясы

Д) мобилділік теориясы

Е) фрейдизм

218. Әлеуметтанудағы алмастыру теориясының авторы

А) П.Сорокин

В) Д.Холмс

С) Г.Лебон

Д) М.Вебер

Е) Г.Тард

219. «Әлеуметтік әрекет» ұғымының авторы

А) М.Вебер

В) К.Маркс

С) Г.Лебон

Д) П.Сорокин

Е) О.Конт

А) бұқаралық дүрлігу В) өсек-аян С) үрей

Е) философия

А) Т.Шибутани В) О.Конт С) Г.Спенсер

А) мораль

В) құқық

С) саясат

Д) дін

Е) өнер

234. Әлеуметтану жүйесінде әлеуметтану зерттемелерінің өзіндік ерекшелігі байқалады

А) адам өміріндегі эканомикалық сала

В) адам өміріндегі саяси сала

С) адам өміріндегі әлеуметтік сала

Д) адам өміріндегі мәдени сала

Е) қоғамдағы адам

235. Макроәлеуметтанудың зерттейтіні

А) халықаралық қатынастар мен әлеуметтік жүйелер деңгейіндегі әлеуметтік құбылыстар мен әлеуметтік процестер

В) әлеуметтік алмасу теориясы

С) әлеуметтік интеракция теориясы

Д) шағын топтардағы әлеуметтік құбылыстар мен процестер

Е) тұлға аралық қатынастар

236. Әлеуметтану ғылымдары жүйесінде әлеуметтану зерттемелерінің өзіндік ерекшелігі байқалады, өйткені әлеуметтанудың зерттейтіні

А) адам өміріндегі эканоммикалық сала

В) адам өміріндегі рухани сала

С) адам өміріндегі саяси сала

Д) адам өміріндегі әлеуметтік сала

Е) адам өміріндегі қоғамдық қатынастар

237. Әлеуметтанушылар зерттейтін әлеуметтік құрылымдарға «әрбір тарихи процестің кідірісі» деп қарастыру керек. «Шиелініс пен келісім арасындағы шкалалық айырмашылықты» әлеуметтанушы мойындамайды. Бұл пікірді айтқан

А) Д.ж. Александр

В) П. Бурдье

С) Г.Зиммель

Д) И.Уоллерстейн

Е) О.Конт

238. Әлеуметтанушылар әлеуметтану әдістемелігін түрліше түсінеді. Әдістемелікті әлеуметтік талдаудың техникасы мен процедурасының жиынтығы ретінде қарайтындар

А) дәстүршілдер

В) теорияшылар

С) эмпириктер

Д) марксистер

Е) функционалшылар

239. Әлеуметтануда тарихтық принцип қандай әлеуметтік ақиқатты білдіреді

А) дамушы

В) жүйелі

С) жүйеден тыс

Д) уақыт кеңістігінде дамушы және өзгертуші

Е) уақыт кеңістігінде өзгеретін

240. Әлеуметтану зерттеуін ұйымдастыру мен оны іске асыру принциптерінің жиынтығын, сонымен қатар әлеуметтану білімін құрумен негіздейтін тәсілдің жиынтығын көрсет

А) әдіс

В) әдістемелік

С) әдістеме

Д) айла-тәсілдер

Е) құралдар

 

 

Тест сұрақтарының жауап кілті

Сұрақ нөмірлері	Жауаптары	Ауырлылығы
1.	Д
2.	Д
3.	В,с
4.	В
5.	А
6.	А
7.	А
8.	А
9.	В
10.	А
11.	А
12.	В
13.	В
14.	А
15.	Д
16.	С
17.	Д
18.	Е
19.	А
20.	А
21.	Д
22.	В
23.	С
24.	А
25.	Е
26.	Е
27.	Е
28.	Е
29.	А
30.	Е
31.	А
32.	В
33.	В
34.	А
35.	С
36.	Д
37.	А
38.	С
39.	С
40.	Д
41.	С
42.	А
43.	С
44.	А
45.	С
46.	А
47.	С
48.	В
49.	С
50.	Д
51.	В
52.	С
53.	В
54.	С
55.	В
56.	В
57.	А
58.	С
59.	А
60.	Е
61.	Е
62.	Е
63.	Е
64.	А
65.	В
66.	С
67.	Д
68.	С
69.	Е
70.	А
71.	Д
72.	С
73.	Д
74.	А
75.	А
76.	А
77.	В
78.	С
79.	А
80.	Е
81.	С
82.	Е
83.	С
84.	Е
85.	А
86.	Е
87.	В
88.	А
89.	Е
90.	Д
91.	Д
92.	С
93.	Д
94.	А
95.	С
96.	В
97.	А
98.	Д
99.	В
100.	С
101.	А
102.	С
103.	А
104.	Д
105.	Е
106.	В
107.	В
108.	А
109.	А
110.	А
111.	А
112.	В
113.	А
114.	Д
115.	С
116.	В
117.	А
118.	В
119.	Е
120.	Д
121.	С
122.	Д
123.	А
124.	Д
125.	В
126.	Е
127.	А
128.	С
129.	А
130.	Д
131.	В
132.	Е
133.	С
134.	А
135.	В
136.	В
137.	А
138.	А
139.	Е
140.	Е
141.	Е
142.	Е
143.	Е
144.	Е
145.	Д
146.	А
147.	Е
148.	А
149.	В
150.	А
151.	А
152.	А
153.	А
154.	А
155.	А
156.	А
157.	А
158.	А
159.	Е
160.	А
161.	А
162.	Е
163.	Е
164.	А
165.	А,в,с
166.	А,в,е
167.	А,в
168.	А,в,с,д
169.	А
170.	Е
171.	А
172.	Е
173.	А
174.	Д
175.	С
176.	А,в,с,д
177.	А
178.	В
179.	А
180.	А
181.	А
182.	С
183.	А,в,с,д
184.	В
185.	Е
186.	А
187.	А
188.	А
189.	Д
190.	С
191.	Д
192.	В
193.	Е
194.	Д
195.	А
196.	А
197.	В
198.	Д
199.	С
200.	А
201.	В
202.	А
203.	Е
204.	А,в,с
205.	А,д,е
206.	А,в,д
207.	А,в,с
208.	А
209.	Д
210.	Е,с
211.	А
212.	Д
213.	Е
214.	А
215.	А
216.	Е
217.	В
218.	В
219.	А
220.	А,в,с
221.	А,в,с
222.	А,в,с
223.	А,в,с,д
224.	А,в,с
225.	А
226.	С,д
227.	А
228.	А
229.	А
230.	А,в
231.	С
232.	С
233.	А
234.	Е
235.	А
236.	Д
237.	В
238.	С
239.	Д
240.	В

 

Ескерту: 1-жоғары, 2-орташа, 3-төмен.