Адраджэнне

Гуманістычная канцэпцыя чалавека і свету

Эпоха, якая, паводле Энгельса, “мела патрэбу ў тытанах і якая нарадзіла тытанаў па сіле думкі, страсці і характару, па шматбаковасці і вучонасці”:

У гісторыі еўрапейскай цывілізацыі ХІУ–ХУІ стст. былі стагоддзямі надзвычайнай важнасці і складанасці. Фарміраваліся нацыі і ўтвараліся нацыянальныя дзяржавы, развівалася мараплаванне і былі здзейснены вялікія геаграфічныя і навуковыя адкрыцці, пашыраўся гандаль у маштабах адкрытага свету, разівалася буйная прасмысловасць, пачалося кнігадрукаванне. З’явілася новая галіна ў хрысціянстве – пратэстантызм. Наглядаўся сапраўдны ўзлёт мастацкай культуры.

Адраджэннем называюць росквіт сусветнай літаратуры і мастацтва на гэтым фоне гістарычных працэсаў. Пераходны перыяд ад культуры Сярэднявечча да культуры Новага часу, калі адбывалася змена сярэднявечных уяўленняў пра чалавека светаўспрыманнем гуманістаў, калі спалучыліся процілегласці – політэізм і стыхійны матэрыялізм з новай монатэістычнай рэлігіяй. У Італіі: 1300-я гады – Трэчэнта, 1400-я – Кватрачэнта, 1500-я – Чынквечэнта. На поўнач ад Італіі пашыраецца т.зв. Паўночнае Адраджэнне:

1) апора на народныя традыцыі – “сваё”,

2) апора на антычнасць, італьянскую культуру Рэнесанса, на гуманізм іншанацыянальны – “чужое”.

Назва “Адраджэнне” або “Рэнесанс” звязана –

1. са спробамі “адрадзіць” антычнасць, адкрыць наноў сусвет класічнай старажытнасці. Знаходзілі антычныя барэльефы, статуі, рэшткі калон і збудаванняў, упрыгожванні і грошы;

2. вяліся пошукі і ў кніжных сховішчах. Вярталіся забытыя тэксты, выпраўлялі іх ад сярэднявечных скажэнняў, давалі каментарыі і пераклады. Сярод перўапачынальнікаў вывучэння антычнасці быў Франчэска Петрарка. Аднаўленню каштоўнасцей мінулага прысвяціў всаё жыццё Ф.Скарына. Вялікую працу па выпраўленню старажытных тэкстаў рабіў сымон Будны; ён выкарыстоўваў розныя крыніцы, параўноўваў тэксты, улічваў дадзеныя навук і вопыт іншых перакладчыкаў (асабліва Эразма Ратэрдамскага), у той жа час ён прызнаваўся ў недасканаласці свайго перакладу.

3. Аднаўленне традыцый антычнага вершаскладання. Гекзаметр ужываў Ян Вісліцкі ў “Прускай вайне”: Черная, Красная, Белая Русь – дзесь хозяин навеки… Почв неподатных, целинных землицу крестьяне здесь пашут. Менавіта на гэтай аснове адраджэння антычнай паэзіі, лічаць даслендчыкі, узнік асобны кірунак у развіцці літаратуры тагачаснай беларусі. Прадстаўлены імёнамі М.Гусоўскага і Я.Вісліцкага, ён адлюстраваў трагічны канфлікт “паміж ідэальнымі пачаткамі (прыгажосцю роднага краю, гераічным мінулым народа) і суровай рэчаіснасцю (сацыяльная несправядлівасць, бесчалавечнасць грамадскіх адносін, войны)” (У.Конан).

4. Вывучэнне старажытных моў, выкарыстанне латыні, што мела не толькі дзелавы характар, але латынь стала лічыцца як узор і крыніца прыгажосці. На латыні пісалі ў рпозных краінах Еўропы: Італіі (Петрарка, Дантэ і інш.), Нідэрландах (Эравзм Ратэрдамскі), Польшчы (А.Кжыцкі, К.Яніцкі), ВКЛ (М.Густоўскі, Я.Вісліцкі). Антычначя сістэма вершаскладання сцісла пададзена ў “Граматыцы” Л.Зізанія, дзе аўтар паспрабаваў прыстасаваць яе да славянскай мовы.

5. Адраджэнне – перыяд, калі адраджаліся ідэалы антычнасці, яе ўзнёслае ўспрыманне чалавека, услаўленне яго прыгажосці, аднаўлялася ўвага да рэчыўнага свету вакол чалавека. Гэта была эпоха, для якой антычнасць была “жывой культурай” (тэрмін А.Лосева).

Новыя ўяўленні пра чалавека і свет сталі асноваю новага светаўспрымання, кое ў часы Адраджэння атрымала назву “гуманізм”.

1) Гуманісты былі найперш высокаадукаванымі асобамі. Яны атрымлівалі адукацыю ў тагачасных еўрапейскіх унівеорсітэтах (Петрарка, Лопэ дэ Вега, Ф.Скарына) або ў школах пры манастырах (Ф.Рабле, Эразм Ратэрдамскі).

2) Яны шмат падарожнічалі. Часам гуманісты ўваходзілі ў світу караля або вышэйшай духоўнай асобы (як, напрыклад, Петрарка, рабле, Жаашэн дзю Бэле, М.Гусоўскі). Падарожжы па краінах значна пашыралі іх кругагляд, знаёмілі з людзьмі іншых вераванняў і культур, з іх побытам. А гэтыя веды спрыялі выпрацоўцы імі гуманістычнага светабачання як у адносінах да чалавека, так і ў адносінах да іншых народаў і іх культур.

3) З прычыны ўніверсальнага кругагляду, высокай адукаванасці і эрудыцыі, вышыні тых маральных і эстэтычных ідэалаў, з якімі яны выступалі, прадстаўнікоў Адраджэння мсталі называць гуманістамі і тытанамі. У сваёй дзейнасці яны сцвярджалі ідэалы чалавечнасці, чалавекалюбства, тау новае светаўспрыманне эпохі атрымала назву “рэнесансны гуманізм”.

Гэта канцэпцыя была заснавана на аднаўленні гармоніі духоўнага і пачуццёвага свету ў чалавека, ідаэльнага і матэрыяльнага, маральнага і фізічнага пачаткаў асобы. У культуры Адраджэння выявілася цікавасць да аголенай натуры, да непрыкрытага фізічнага жыцця чалавека. Чалавечае цела вывучалі ў дасканаласці (Леанарда да Вінчы, доктар-святар Ф.Рабле). Усё зямное адухаўлялася, абагаўлялася, разглядалася як вышэйшая каштоўнасць і дасканалая прыгажосць.

Ідэал чалавека – гармонія цялеснага і духоўнага, матэрыяльнага і ідэальнага, зямнога і нябеснага. Чалавек выступаў як цэнтр сусвету, як “мера ўсіх рэчаў...” (па выказванні Пратагора, У ст.да н.э.). Невыпадкова Ф.Скарына ў сваіх творах падксрэілваў: “Я, Франциск, сын Скорины из славного града Полоцка”, называў сябе “ученым мужем”, “избранным мужем в лекарских науках доктором”. “Формулай” чалавека могуць служыць і словы Гамлета з аднайменнай трагедыі Шэкспіра:

“What a piece of work is a man! how noble in reason! how infinite in faculty! in form and moving how express and admirable! in action how like an angel! in apprehension how like a god ! the beauty of the world! the paragon of animals!”

«Якая мастацкая работа – чалавек! Якi ўзвышаны розум! Якiя бяскрайнiя здольнасцi! Колькi цудоўнай экспрэсii ў аблiччы i рухах! Дзейнасцю падобен да анёла! Думкаю раўняецца з богам! Краса сусвету! Вянец жывога!..»

Ідэальны чалавек – богападобны, богароўны. Аб гэтым найперш сказана ў Дантэ. Прыгажосць Беатрычэ ў Дантэ прыраўнена да незямной прыгажосці. Да гэтай традыцыі звяртаюцца Ф.Петрарка і іншыя гуманісты італьянскага, а затым Паўночнага Адраджэння, якое прыйшло з адкрыццём чалавека, падобнага да Бога, калі асоба чалавека была ўзнесена на вышэйшы ўзровень. Ф.Петрарка ўзнаўляў жаночы вобраз той, «что в белоснежный одета свет»: «Богиня ль то, как смертная, скорбит? // Иль светит в скорби свет богоявленный».

«Ну і Кася, ну дзяцінка! // Як царэўна, як багіня!...» – у словах Цёткі адраджаецца тая ж вертыкаль ад чалавека да Бога, пераствараецца «богароўнасць», «богападобнасць» чалавека, як і ў Дантэ, Петраркі, у гуманістаў еўрапейскага Адраджэння. Або: «... можа не краса была ў дзяўчынцы той,– // Дзяўчынцы ўпэцканай і хілай, і худой,– // А штось вышэйшае, што Рафаэль вялікі // Стараўся выявіць праз маці божай лікі». Формула М.Багдановіча таксама замацоўвае гэту вертыкаль-прыпадабненне, «дыялог» чалавека з Богам на мастацкім узроўні.

Сцвярджаючы ідэал чалавека як цэнтральную асобу асвету, гуманісты паказвалі яго такім, якім чалавек павінен быць. Італьянскі гуманіст Піка дэла Мірандола падкрэсліваў: “О, высшее и восхитительное счастье человекак, которому дано владеть тем, чем пожелает, и быть тем, кем хочет!». Да гэтага ж заклікаў і Ф.Скарына: “Да совершен будеть человек Божий и на всяко дело добро уготован…»

Адной з прыкмет новага гуманістычнага светабачання было і вызваленне свядомасці чалавека ад царкоўных догмаў, абарона свабоднага мыслення. Прадстаўнікі Адраджэння звярталіся не толькі да антычных, але і да біблейскіх, хрысціянскіх вобразаў.

У культуры Адраджэння замацоўваліся правы чалавека на ўцехі і радасці зямнога жыцця, сцвярджаліся яго правы на шчасце і свабоду, на самавыяўленне і творчы пошук. Тэме зямнога кахання прысвяціў свае апавяданні з кнігі “Дэкамерон” італьянскі гуманіст Джавані Бакача. Варта дадаць: імя бакача было знаёма на беларускіх землях: адну з яго навел пераклаў сымон Будны, сюжэты некаторых апавяданняў, створаных пісьменнікм на фальклорным матэрыяле, былі вяджомы і ў беларускай народнай творчасці (у казках). Іншыя выкарыстоўваліся як матэрыял для стварэння арыгінальных твораў. Шмат часу праводзяць за сталом, паглынаючы сачную ежу і шчодрае пітво героі французскага пісьменніка Франсуа Рабле з рамана “Гарганцюа і Пантагруэль”. Пісьменнікі сцвярджаюць, што ўсе зямныя справы чалавека вартыя самай пільнай увагі, што чалавек мае права шукаць і знаходзіць сваё шчасце ў паўсядзённых клопатах. З вялікай павагай да зямнога, з добрым веданнем сваёй справы апісвае адну з уцех княжацкага двара – паляванне на зубра – М.Гусоўскі ў “Песні пра зубра”.

Усе адзначаныя асаблівасці новага светабачання стала магчымым аб’яднаць адным паняццем – “рэнесансны індывідуалізм”, што падкрэслівалоа надзвычайную каштоўнасць чалавечага жыцця, непаўторнасць і права на самавыяўленне кожнай асобы.

Ідэал гарманічнай асобы ў культуры Адраджэння быў усё ж такі марай пра чалавека, цела і душа якога знітаваныя ў адзіную прыгажосць. Слова “гармонія” ўспрымалася эквівалентам паняццю “прыгажосць” – прыгажосці вонкавага і ўнутранага, матэрыяльнага і ідэальнага, цялеснага і духоўнага, зямнога і нябеснага.