Народ, які не ведае сваёй гісторыі, не мае будучыні афарызм. Людзі, якія не ведаюць гісторыі, назаўсёды застаюцца дзецьмі лац. прым

1. Прадмет – мінулае ад старажытных часоў да сучаснасці. Задачы гістарычнай наукі – даць навуковае, аб’ектыўнае асэнсаванне з’яў, падзей, працэсаў.

Сёння ў сілу як глабальных перадумоў, так і лакальных падзей, месца і роля такой навукі як гісторыя значна павышаецца. З аднаго боку ў свеце адбываюцца працэсы глабалізацыі, з іншага – існуюць супрацьлеглыя імкненні захавання самабытнасці. Асаблівае значэнне гісторыя мае для параўнаўча маладых нацый і дзяржаў. Да іх можна данесці і нашу краіну, якая стала на самастойны шлях развіцця толькі 13 гадоў таму, беларуская ж нацыя ў сучасным разуменні засведчыла пра сваё існаванне нямногім больш 100 гадоў назад. Сёння да таго ж Беларусь фармуе сваю ідэялагічную базу, і ў гэтым першасную ролю адыгрывае менавіта гісторыя. (Яскевич Я. С.) Историческое прошлое нашего народа является непреходящей ценностью и важнейшим фактором национального самосознания и идеологии белорусского государства. История Беларуси должна строиться на национальных приоритетах и позициях белорусского народа, на патриотическом отношении к своему отечеству, то есть исходить из объективных национальных позиций с привлечением репрезентативных документов (белорусских и зарубежных историков) по всем периодам исторического развития белорусов, основываясь на международном характере исторической науки и исторического процесса. Любая нация не может быть жизнеустойчивой и стабильной без подлинного и исторически восстановленного прошлого, поскольку история, как подчеркивал первый белорусский историк Вацлав Ластовский, писавший о Беларуси в начале ХХ в., – это фундамент, на котором строится жизнь народа. В национальной белорусской идее воплощается историческое стремление белорусского народа к свободе, самостоятельности и благосостоянию, сохранению и развитию белорусскоцй науки, белорусского языка и белорусского государства, гуманистических перспектив и гражданской ответственности за будущее страны.

Гісторыя мае тэарэтыка-пазнавальную, практычна-палітычную, патрыятычна-выхаваўчую, ідэалагічную функцыі.

Народ, які не ведае сваёй гісторыі, не мае будучыні (афарызм). Людзі, якія не ведаюць гісторыі, назаўсёды застаюцца дзецьмі (лац. прым.).

Гістарычныя веды у сістэме гуманітарнай адукацыі маюць прынцыповае занчэнне. Бадай, не адзін прадмет не абыходзіцца без гістарычнага экскурса. З іншага боку сама гісторыя складаецца з частак, аспектаў, тэмаў, якімі з’яўляюцца гуманітарныя і не толькі веды. Таму ўзаемаадносіны гісторыі з гуманітарнымі дысцыплінамі вельмі цеснае. Напрыклад, многія гістарычныя тэксты не магчыма перапрацаваць без тэксталагічна-лінгвістычнага аналізу, і наадварот: той аналіз нельга правесці без аналізу гістарычных фактараў.

Гісторыя Беларусі не магла, зразумела, адбывацца ізалявана. Яна з’яўляецца складанай часткай сусветнай гісторыі. На працягу стагоддзяў беларускі народ ішоў па гістарычным шляху развіцця ў агальнаеўрапейскім кантэксце. На працягу развіцця на беларускай зямлі былі і перыяды розквіту, і часы неспрыяльныя для яе народа. Геапалітычнае размяшчэнне – на шляху “з вараг у грэкі”, і з захаду на ўсход – заўсёды накладала свой адбітак на гістарычнае развіццё Беларусі. Нашы землі фактычна знаходзіліся на мяжы дзвюх тыпаў цывілізацый – заходняй і ўсходняй, паміж якімі адбывалася перманентнае (пастаяннае) суперніцтва – эканамічнае, рэлігійнае, культурнае і інш. – за ўплыў на іх. Гэта прадвызначыла многія асаблівасці ў ментальнасці беларускага народа: талерантнасць, верацярпімасць, кампраміснасць і г.д.

 

2. Пры стварэнні сінтэзаў па гісторыі Беларусі існуюць разыходжанні ў перыядызацыі яе развіцця. Ёсць тры прынцыпы перыядызацыі: фармацыйны, цывілізацыйны, дзяржаўніцкі.

Першы бярэ за прынцып змену класавых фармацый: маецца на ўвазе пераход ад перашабытнага грамадства да рабаўладальніцкага ладу, ад яго да феадальнага, ад яго да капіталістычнага. А паколькі прыхільнікамі такога прынцыпу з’яўляюцца марксісты (ці наогул сацыялісты, камуністы), то яны сюды дадаюць і сацыялізм з перарастаннем у камунізм.

Пры цывілізацыйным падыходзе гісторыкі арыентуюцца на агульнаеўрапейскую перыядызацыю з яе зменай эпох. Згодна ёй перыяда развіця гісторыі Беларусі будуць наступнымі:

Старажытнае грамадства: 40 тыс. гг. дэ н.э. – V ст. н.э.

Сярэдневечча: к. V ст. – XV ст. Два этапы: 1) пачатак пераходу да класавага грамадства і ўзнікненне дзяржаўнасці на тэрыторыі Беларусі (першая палова 13 ст.), 2) развіццё феадальнай сістэмы (астані час).

Новы час: XVI – пачатак ХХ ст. Два этапы: 1) афармленне феадальнай сітэмы і выспяванне яе крызісу (да к. XVIII ст.), 2) генезіс і зацвярджэнне капіталізму, выспяванне крызісу буржуазнага грамадства (да 1917 г.).

Навейшы час: 1917 – да нашых дзён.

Вельмі папулярнай сярод гісторыкаў (пачынаючы ад У. Ігнатоўскага), нават тых, хто не пагадзіўся б адзін з адным у інтэпрэтацыях, з’яўляецца дзяржаўніцкая перыядызацыя, якая мае пад сабой аснову ўваходжання беларускіх зямель ў розныя дзяржаўныя ўстварэнні.

Дадзяржаўніцкі. Да 9 ст.

Полацкі перыяд (іншы раз – перыяд уваходжання бел. зямель у склад Кіеўскай Русі): Полацкае княства. 9-п.13 ст.

Бел. землі ў складзе ВКЛ (13 ст.-1569 г.)

У складзе РП (1569-1795)

У складзе Расійскай ісмперыі (1795-1917)

Савецкі перыяд. (1917-1991)

Станаўленне і развіццё РБ.

 

3. Н

авука i рэлігія аб паходжан чалавека. Праблема паходжання чалавека з'яуляецца адной з вызначальных у сучаснай пстарычнай навуцы, бо вылучэнне чалавека з жывёльнага свету — такі ж грандыёзны скачок, як i узнікненне жывога з нежывога. У выніку развщця утварыўся такі від жывых icтот, унутры якога на пэўным этапе завяршыўся працэс відаўтварэння i пачалася своеасаблівая "творчая эвалюцыя".

Перадгісторыя чалавецтва i да гэтага часу застаецца та­кой жа загадкавай i таямнічай, як i узнікненне жыцця. I справа тут не толькі у недахопе фактаў, а яшчэ i у новых адкрыццях, часам зусім нечаканых, парадаксальных. Яны хістаюць тэорыі, якія зусім нядаўна лічыліся дакладнымі i пераканаучымі. Нядзіўна, што сучасныя навуковыя уяуленш аб станаўленні чалавека заснаваны у асноўным на гіпотэзах. Таму вельмі важная задача гісторыі i антрапалогіі знайсці "адсутнае звяно" у эвалюцыі ад малпападобнага продка чала­века да "Homo sapiens" (чалавека разумнага).

Даўно прызнана, што ператварэнне чалавекападобных жывёл (гаманідау) у людзей не магло быць нейкай імгненнай падзеяй. Непазбежна иавінен быў існаваць працяглы перы­яд станаўлення чалавека (антрапагенез) i станаўлення грамадства (сацыягенез). Як паказваюць сучасныя даследавані, яны складаюць два непарыўна звязаныя бакі адзінага па сва­ей прыродзе працэсу - антрапасацыягенезу, які працягваўся 3—3,5 млн гадоў. У пытанні аб паходжані чалавека на сучасным этапе існуюць два асноўныя падыходы — навуковы i рэлігійны.

Навуковы падыход адлюстраваны ў раздзеле антрапалогii — антрапагенезе, які вывучае працэс станаўлення чалаве­ка у кантэксце фарміравання грамадства. Тэорыя антрапагенезу грунтуецца на даных палеаантрапалогіі, параунальнай біялогіі, археалогіі, этнаграфіі i інш.

Асноўныя прынцыпы тэорыіі антрапагенезу, якія сведчаць аб паходжанні чалавека ад чалавекападобнай малпы, абгрунтаваў у канцы XIX ст. англійскій навуковец Ч.Дарвін (1809—1882). У працы "Паходжанне чалавека i палавы адбор" (1871) ён даў матэрыялістычнае абгрунтаванне працэсу вылучэння чалавека з жывёльнага свету. Вывучэнне выкапнёвых рэшткаў паказала, што у чалавека i сучасных малпаў былі агульныя продкі, якія насялялі Афрыку, Азію, часткова Еўропу больш як 20 млн гадоў назад.

Вылучаюць наступныя паслядоўныя стадыі біялагічнай эвалюцыіі чалавека: 1) стадыя пераходных істот — аўстралапітэкаў ("Homo habilis" — чалавек умелы) — 5—4 млн гадоў назад; 2) стадыя архантрапаў ("Homo erectus" — чалавек прамаходзячы) — 1,6 млн — 360 тыс, гадоу назад; 3) стадыя палеаантрапаў, або неандэртальцау ("Homo neandertalensis") — 150—50 тыс, гадоў назад; 4) стадыя неантрапаў, або краманьёнцаў ("Homo sapiens") — 50—40 тыс. гадоў назад.

Разуменне фактара развіцця чалавека i грамадства грунтуецца на тэорыі нямецкага вучонага Ф. Энгельса (1820— 1895) пра галоную ролю працы у працэсе ператварэння малпы чалавека. Гэта тэорыя была выкладзена у працах "Роля працы у працэсе ператварэння малпы у чалавека" (1873— 1876) i "Паходжанне сям’і, прыватнай уласнасці i дзяржавы" (1884). Паводле яго тэорыіі, важным фактарамі антрапа­генезу былі прыстасаванне да навакольнага асяроддзя праз працоўную дзейнасць i пераход ад расліннай ежы да мясной, выключна пагаршэннем умоу жыцця у ледавжовую эпоху. У адрозненне ад навукі, рэлігія, у тым лшу i хрысціянства, гаворыць, што паходжанне чалавека — гэта акт боскага тварэння, адмаўляючы, такім чынам, эвалюцыйную тэорыю. Рэлігія i навука — два важныя аспекты грамадскага жыцця. Рэлігія адыгрывала вялікую ролю ужо з самага пачатку вядомай нам гісторыі чалавецтва. Навука ж, пасля зус1м нядоз^га-га 1снавання у грэкау i арабау, адрадз1лася тольк1 у XVI ст., хоць з тых часоу i аказвае усё больш моцны уплыу на ifl3i i усё жыццё сучаснага грамадства. У той час кал1 навука у сваей аснове абашраецца на факты, для рэл1ги значна больш важным з'яуляецца асабктая вера чалавека.

Асабл1ва абражвала веруючых сцвярджэнне прых1льшкау эвалюцыйнай тэорьп пра паходжанне чалавека ад шжэйшых жывёл. 3 тэорыяй Дарвша на працягу мнопх дзесящгоддзяу вялася сапраудная вайна. Напрыклад, яшчэ у 30-я гг. XX ст. у штаце Тэнес1 у ЗША эвалюцыйнае вучэнне было афщыйна забаронена, бо л1чылася, што яно супярэчыць слову Божаму. Тэолап сцвярджал1, што чалавек валодае бессмяротнай ду­шой, якой няма у малиау, што у людзей ёсць дадзенае 1м Богам разумение дабра i зла, а малпы к1руюцца шстынктам. Яны задавал! пытанне: кал1 людз1 паступова разв1вал1ся з малпау, у як1 ж менав1та момант яны набыл1 гэтыя значныя прыкметы?

Разам з тым з развщцём чалавечага грамадства навуко-выя i рэл!пйныя уяуленн1 паступова страчваюць той непры-м1рымы, антаганктычны характар, як1 адных прыводз1у да атэ1зму, а друпх вымушау запальваць вогшшчы шкв1зщьп. Мнопя сусветна вядомыя вучоныя з'яулял1ся адначасова глы-бока веруючым1 людзьм1, а з таго часу, як у XIII ст. тэолаг Ф. AkbIhckI абвясщу аб магчымасц1 апраудання веры розу-мам, усё больш i больш ирадстаун1коу розных рэлтй бяруць на узбраенне навуковыя веды. У нашы дт рэл1г!я прыстаса-налася да вучэння аб эвалюцы1 i нават адшуквае у iM новыя аргументы на сваю карысць. Гаворыцца, што з цягам часу усё больш дакладна ираступае нязменная мэта Творцы, што эвалюцыя ёсць разгортванне 1дэ'1_у якая увесь час прысутшча-ла у Божым розуме.

М1фалапчныя уяуленш. Уяуленш старажытных людзей аб паходжанш чалавека i навакольнага свету адлюстравешы у м1фах. М1фы — гэта творы народнай фантази, яшя у на1унай форме тлумачаць факты рэальнага свету. Яны нараджаюцца з імкнення чалавека пазнаць свет, першапачаткова на аснове працоуыага вопыту, 3 ростам матэрыяльнай вытворчасш па-шыраецца i кола м1фалапчнай фантази, ускладняецца яе змест. Нараншх этапах развщця чалавецтва м1фалапчныя уяуленш был1 цесна пераплецены з рэлтйным!. У сучаснай ыавуцы пануе меркаванне аб цеснай сувяз! иам1ж м1фалопяй i рэлтяй, пры гэтым яны застаюцца самастойнымь Крыш цы м1фалогп i рэл!гп розныя. Корн! рэл1гп у бясс1лл1 чалавека перад сляпым1 прыродным1 i сацыяльыым1 стыхь ямг, корн1 м1фалоги — у элементарней патрэбе чалавечага розуму зразумець i растлумачыць ыавакольную рэча1снасць. Цэытральную групу М1фау, па крайняй меры у народау з разв1тым1 м1фалапчным1 С1стэмам1, складаюць м1фы к схема ганЫныя (аб паходжанш свету) i антрапалагЫныя ( аб па ходжанш чалавека). У народау, яюя знаходзипся на шзк!м узроуш развщця, мала касмагашчных М1фау. Так, у ауст-ралшсшх М1фах толью зрэдку сустракаецца 1дэя аб тым, што зямная паверхня некал1 мела шшы выгляд, аднак пытанняу, як з'явШся зямля, неба i шшае, не ставщца. Аб паходжанш людзей гаворыцца у мнопх аустрал1йск1х м1фах, але матыву тварэння тут няма: гаворыцца аб ператварэнш жывёл у лю­дзей або выступае матыу "даробкГЧ

У параунальна культурных народау з'яуляюцца розныя касмш ан1чныя i антрапаган1чныя м1фы. Вельм1 тыповыя м1фы аб паходжанн1 свету i людзей вядомы у пал1нез1йцау, пау-ночнаамерыканск1х 1ндзейцау, народау старажытнага Усхо ду i М1жземнамор'я. У гэтых м!фах вылучаюцца дзве асноу-ныя 1дэ1 — 1дэя тварэння i 1дэя разв1цця. Паводле адных М1фалаг1чных уяуленняу, свет створаны якой-небудзь звыш-натуральнай 1стотай богам-творцам, дэм1ургам, вял1К1м чарадзеем i г. д, Паводле шшых свет паступова разв1уся з нейкага першабытнага бясформеннага стану хаосу, змро ку або вады, яйка i г.д. Да касмагашчных М1фау далучаюцца эсхаталагЬчныя м1фы ■— расказы-прароцтвы аб "канцы све­ту" (вядомы у старажытных майя i ацтэкау, у 1ранскай, герма-на-скандынаускай м1фалогИ, хрысщянстве, 1уда1зме, 1сламе).

Антрапалапчныя м1фы не заусёды дакладна адрозн!ва-юць стварэнне усяго чалавечага роду i асобнага чалавека, Часта гаворыцца аб вылучэнш чалавека з 1ншых чалавекападоб-ных icTOT або з асобных органау чалавека. Bari ствараюць людзей з розных матэрыялау: касцей жывёл, дрэва, гл1ны. М1ф аб стварэнн1 чалавека з зямл1 у 1ндаеурапейскай М1фа-логи захавауся у эп1тэце чалавека "зямны".

 

 

4.Перыядызацыя гісторыі першабытнага грамадства. У адпаведнасці з агульнапстарычнай перыядызацыяй гісторыя першабытнага грамадства прайшла наступныя стадыі станаўлення i развіцця: 1) першабытны чалавечы статак, або пра абшчына; 2) ранняяродавая абшчына; 3) позняя родавая абшчына; 4) разлажэнне першабытнага грамадства i пачатак утварэння класау.

Акрамя агульнагістарычнай шырока распаўсюджана археалагічная перыядызацыя. У адпаведнасщ з тым, які матэрыял выкарыстоувалі старажытныя людзі, ранняя псторыя чалавецтва падзяляецца на наступныя перыяды.

1.Каменны век. Гэта самая старажытная эпоха ў развіцці
чалавецтва. Каменны век пачауся 3—2,6 млн гадоу назад i
закончыуся 2,5—1,8 тыс. гадоу да н.э. У сваю чаргу камен­
ны век падзяляецца на шэраг этапаў:

а) палеаліт (старажытны каменны век) — 3 — 2,5 млн — 10 тыс. гадоў да н.э. Палеаліт з-за вялікай яго працягласці падзяляюць на ніжні
(ранні — 2,5 млн – 150 тыс. гадоў да н.э.), сярэдні (мусцьерская эпоха) — 150 — 35 тыс. гадоу да н.э. i верхш (позн1) —
35 — 10 тыс гадоу да н.э.;

б) мезалгт (сярэдні каменны век) —
9 — 5 тыс. гадоу да н.э.;

в) неальт (новы каменны век) —
4 — 2 тыс. гадоу да н.э. Мнопя вучоныя апошш перыяд
каменнага веку вылучаюць у асобны энеалЬт (медна-ка-
менны век), кал1 разам з каменным! выкарыстоувал!ся так-
сама медныя прылады працы, упрыгожанш, зброя. На тэры-
торы1 Беларус1 у сярэдз1не 4-га — сярэдз1не Зга тысячагод-
дзя да н.э. кшавала некальк1 энеал1тычных культур.

Бронзазы век. Перыяд у псторьп чалавецтва, кал1 па-
шырылася металурпя з бронзы, з якой выраблял! прылады
працы, зброю, уирьп'ожанн1. У некаторых рэг1ёнах свету (Пя
рэдняй Ази, Ег1пце, 1ндьп, Kixai) бронзавы век пачауся ужо
у 4-м — 3-м тысячагоддз1 да н.э., у Еуропе ён прыпадае на
2-е — пачатак 1-га тысячагоддзя да н.э. На тэрыторы1 Бела pyci броызавы век пачауся на мяжы 3-га — 2 га тысячагоддзя

да н.э.

3. Жалезны век. Завяршальны иерыяд у псторы1 перша-бытнага грамадства, як характарызуецца з'яуленнем i шы-рок1м расиаусюджваннем металургп жалеза i вырабау з яго прылад працы i зброк Шырокае распаусюджванне железных вырабау пачалося у канцы 2-га тысячагоддзя да н.э. у Малой Ази. На тэрыторыі Беларусі жалезны век прыпадае на VII VI ст. да н.э. — VIII ст. н.э.

Даіндаеурапейскі перыяд этнічнай гісторыі Беларусі. Па водле сучасных навуковых даных, найбольш старажытныя людз (архантрапы) з^эяв1л1ся ва Усходняй Афрыцы звыш 1,6 млн гадоу назад. Ирыбл1зна каля 1 млн гадоу назад чала-век пранш у рэпён МИжземнамор'я. Людз1, июя з'явипся у тэты иерыяд, яшчэ мала чым адрозшвалшя ад жывёл, аднак 1снавала ужо галоунае адрозненне — чалавек навучыуся ства-раць прылады працы. Спачатку гэтыя прылады был1 вельм1 ирым1тыуным1. Найстаражытны В1д каменнай прылады, ство-ранай чалавекам, — так званае рубит — уяуляу сабой кавалак каменю, груба абабггага, крыху завостранага, вагой звычайна каля 2 юлаграмау. Чалавек карыстауся гэтай прылад аи унь версальна — i у якасщ збро1, i у якасщ прылады ирацы.

У тэты перыяд чалавек здабывау сабе сродш для жьихпя галоуным чынам зб1ральнщтвам ужо гатовых прадуктау пры-роды (илады, арэх1 i шш.) i паляваннем на дробных жывёл. Аднак людз1 был1 у значнай ступеш бездапаможныя иерад сшам1 прыроды, таму вымушаны был1 жыць, працаваць i абараняцца разам.

У выніку узніклі аб'яднанні иершабытных людзей, якія знаходз1л!ся на так1м н1зк1м узроун1 грамадскага разв1цця, што ix вызначаюць тэрм!нам "першабытны чалавечы статак". Гэта было давол1 устойл1вае аб'яднанне з некальюх дзесят-кау дарослых шдьтдау. Той, хто быу па за статкам, л!чыуся чужынцам, а значыць, ворагам. Вось чаму людз11мкнул1ся трымацца разам, жыццё па-за статкам для кожнага асобнага

чалавека было небяспечным i немагчымым.

Першыя людзі, якія з'явіліся на тэрыторыі Беларус ў мусцьерскую эпоху (150 — 35 тыс. гадоу назад), был! неан- дэртальцамь Аб иран1кненн1 неандэртальцау на тэрыторыю Беларус1 сведчаць археалаг1чныя знаходю каля вёсак Свяцілавічы, Абідавічы, Бердыж. Яны карысталіся грубаабабітымі прыладамі працы востраканечнікамі, рубілам, нажамі i іншымі, навучыліся паляваць на маманта, здабываць агонь, будаваць прымітыўнае жытло са скур жывёл. Прагрэс у вытворчай i гаспадарчай сферах быў такі, што неандэрталец ужо мог часам адысці ад паўсядзённых клопатаў аб ежы i цяпле, што паглыналі усе фізічныя i разумовыя сілы яго папярэднікау. У гэты час зараджаюцца пачаткі першабытнага мастацтва, абрады. З'явіўся, у прыватнасці, пахавальны рытуал, у якім адлюстравана шырокае кола уяўленняў першабытных людзей: Сусвет з чатырма бакамі свету; Сонца — крыніца жыцця, цяпла i святла; шанаванне самога чалавека, яю пасля смерці заставаўся жыць у памяці суродзічаў.

У иерыяд позняга палеаліту (35 – 10 тыс. гадоў назад) на тэрыторыі Беларусі з^’явіўся чалавек сучаснага фізічнага тыпу — неаантрап, або краманьёнец. Гэта была эпоха росквйту родавага ладу. Краманьёнцы будавалі жытло са скур i касцей жывёл, жэрдак, засялялі пячоры. 3 крамя-нёвых пласц1н выраблял1 нажы, разцы, свёрлы, праколк1, екрабш i iHm. Вялося паляванне на маманта, пауночнага аленя, шарсц1стага насарога, дзжага каня i iHui. Вельмі уражвае выяуленчае мастацтва позняга палеаліту. Да нас дайшло больш за 10 тыс. познапалеал1тычных выяу: гpaвipoўкi на косц1 i камяш з выявамі жывёл, малюнкі на сценах гротаў i пячор са сцэнам1 палявання; статуэтки жан-чын — так званых иалеал1тычных "Венер". Мастацк1я тво-ры, наиэуна, адыгрывал1 важную ролю у жыцщ i уяулен-нях жыхароу 3noxi палеал1ту. Мног1я вучоныя звязваюць палеал1тычныя малюнк1 з маг1чным1 абрадам1, у як1х ужо прысутнічалі пачаткі першых рэлігійных вераванняў — анімізму (вера у духаў i душы), татэмізму (вера у звышнатуральную роднасць паміж родам i жывёлай або раслінай) i фетышызму (пакланенне неадухоўленым прадметам, якім надаюцца звышпрыродныя якасці)..

Вядучую ролю у познапалеалітычнай абшчыне адыгры-вала жанчына. Яна займалася зб1ральшцтвам, прыгатаван-нем ежы, была захавальшцай хатняга ачага, традыдый ка-лектыву, тых культа^, легенд i м1фау_э якая складал1ся у ася-роддз1 першабатных паля^шчых i зб1ральншау. 3 ей была звязана будучыня калектыву — нараджэнне i выхаванне па-

томства.

У мезалще чалавек прашк на тэрыторыю Пауночнай Бе­ларусь Мезал1тычныя стаяши выяулены не тольк1 на Па лесс1, Панямонш, але i у Падзвшш i Верхн1м Падняпроуь Засяленне тэрыторьи Беларус1 адбывалася у двух асноуных напрамках: а) з пауднёвага усходу хшло засяленне Усходняга Палесся i Верхняга Падняпроу'я; б) з пауднёвага захаду за-сялял1 Заходняе Палессе i Панкмонне. Падзвшне было засе­лена як з поудня, так i з захаду. У сярэдзше мезал1ту на тэрыторьп Беларус1 бьип ужо заселены далшы буйных рэк.

У перыяд мезал1ту для адных рэпёнау характэрны выраб макрал1тау — машуных, грубаабабггых прылад працы, як1я служьип сякерам1, цёслам1, к1ркам1, для 1ншых — мькраль may — дробных крамянёвых вырабау, кавалкау пласц1н, з як1х складалася лязо прылад працы. У тэты час шырока выкарыстоувал1ся лук i стрэлы, драуляныя чоуны, быу пры-

ручаны сабака.

Неал1т пачауся каля 8 тыс. гадоу да н.э. на Бл1зшм Ус-ходзе, а у Еуропе — на Балканск1м паувостраве каля 6 тыс. гадоу да н.э. i иаступова пашырауся на пауночны усход. На тэрыторы1 Беларус1 значна павял1чылася колькасць насель-шцтва. Яно пражывала у асноуным на тэрыторьп Палесся, Панямоння i Пасожжа. У 3-м тысячагоддз1 да н.э. на тэрыто-рьи 11адзи1ння i Пасожжа з'явшся ф'та угры. Аб гэтым свед-чаць настуиныя факты: 1) асноуным! заняткам1 насельн1цтва бьип ааляванне i рыбалоуства; 2) найстаражытныя геаграф1ч-ныя назвы у гэтай мясцовасцд был1 ф1на-угорск1я назвы рэк i aj3ep Пауночнай Беларус1 (Дзв1на, Ceip, Мардва i 1нш.); 3) у заешшм выглядзе мясцовага насельн1цтва захавал1ся некаторыя мангало1дныя прыкметы, што характэрна для фша-

уграу-,

У цачатку неал1ту на тэрыторы1 Беларус1 наибольшую

ролюф гаснадарцы адыгрывала рыбалоуства. 3 4-га тысяча-годдзя да н.э. на пауднёвым захадзе Беларус1 адбываецца паступовы пераход ад прысвойваючай (зб1ральн1цтва, паля-ванне, рыбалоуства) да вырабляючай (земляробства, жывёла-гадоуля) гаспадарю, як1 на астатняй тэрыторы1 расцягнууся амаль на два тысячагоддз1. Пачал1 вырабляць гл1няны посуд, удасканалены выраб каменных прылад (плоскае рэтушаван-не, шлйфаванне, св!драванне). Была прыручана буйная рага-тая жывёла i свшш, пача/п сеяць ячмень i лён.

Пераход старажытнага насельшцтва ад прысвойваючай да вырабляючай гаспадарю атрымау у пстарычнай навуцы наз-ву неалгтыянай "рэвалюцьи". Тэрм1н уведзены англ1йск1м археолагам Г. Чайлдам (1892 — 1957). Гэта найбольш глыбою i значны за усю г1сторыю чалавецтва гаспадарчы уздым, як1 ыыкл!кау глабальныя перамены ва узаемааднос1нах чалавека i ирыроды, прывёу да 1стотных змеи у сацыяльна-эканам1ч-ным ладзе, рэл!пйных уяуленнях, дэмаграф1чных працэсах i дау штуршок да узнжнення старажытных цыв1л1зацый.

3. Старажытная эпоха, якую яшчэ называюць дагісторыяй, дапісьмовай гісторыяй, першабытнаабшчьшным ладам, у нашай мінуўшчыне ахоплівае працяглы перыяд амаль у 100 тысячагоддзяў — ад першага з’яўлення у краі чалавека і да 2-й паловы 1-га тысячагоддзя нашай эры (пасля нараджэння Ісуса Хрыста), гэта значыць да пачатку ранняга сярэднявечча.

3-за адсутнасці пісьмовых крыніц звесткі пра найдаўнейшыя перыяды гісторыі Беларусі мы маем толькі з раскопан археалагічных помнікаў — стаянак і селішчаў, гарадзішчаў, могільнікаў. Навукоўцы-археолагі на падставе здабытых з зямлі рэчаў рэканструююць самыя розныя бакі жыцця першабытнага чалавека — яго заняткі, побыт, вераванні і нават часам знешні выгляд.

Заўважана, што у асобныя перыяды старажытнасці для вырабу прылад працы і зброі людзі выкарыстоўвалі розны матэрыял. На падставе гэтага першабытная эпоха была падзелена на вякі — каменны, бронзавы і жалезны.

Каменны век на Беларусі займаў каля 90 тыс. гадоў, на працягу якіх таксама адбываліся прыкметныя змены ў чалавечым жыцці. Таму ён у сваю чаргу дзеліцца на старажытны каменны век — палеаліт (ад гр. палаес — старажытны, літос —камень), сярэдні каменны век — мезаліт (ад гр. мезос — сярэдні) і новы каменны век — неаліт (ад гр. нэо — новы). Каменны век змяніўся бронзавым і жалезным, якія ў гісторыі чалавецтва займаюць адносна мізэрны прамежак часу, толькі два з паловай тысячагоддзі, але сталі падмуркам для развіцця цывілізацыі.

Першае пранікненне чалавека на тэрыторыю Беларусі якое адбылося яшчэ у палеаліце, супала з рэзкім пахаладаннем. На гарах Скандынавіі пачалі ўтварацца ледавікі таўшчынёй у многія сотні метраў, якія раз-пораз насоўваліся на Паўночную Еўропу, у тым ліку і на наш край. Вечная мерзлата скавала зямлю, якую накрывала тундравая халоднастэпавая расліннасць. Распаўсюдзіліся жывёлы прыледавіковай зоны, сярод якіх вылучаліся валасаты насарог і паўночны слон — мамант.

У некаторых месцах паўднёва-усходняй Беларусі знойдзены аднолькавыя каменныя (крамянёвыя) вырабы архаічнага выгляду, якія датуюцца 100 — 35 тысячагоддзямі да нашых дзён. У тэты час Еўропу засялялі людзі даволі прымітыўнага тыпу — неандэртальцы. Аднак яны ужо маглі вырабляць з крэмню прылады працы, валодалі членападзельнай мовай, пастаянна карысталіся агнём, будавалі сховы-жытлы. Менавіта неандэртальцы і рабілі спробы асвоіць абшары на ўзбярэжжах Дняпра, Сажа і Прыпяці.

Несумненныя сведчанні сталага засялення першабытным чалавеісам паўднёвай Беларусі адносяцца да перыяду 27 — 24 тысячагоддзі назад, калі тут з’явіліся людзі сучас-нага тыпу — краманьёнцы. Да гэтага часу адносяцца рэшткі доўгачасовых паселішчаў-стаянак, пгго захаваліся пад тоўшчамі земляных адкладаў у Юравічах Калінкавіцкага і каля Бердыжа Чачэрскага раёнау.

Асноўным заняткам краманьёнцаў было загоннае паляванне, асабліва на мамантаў. 3 костак мамантаў, жэрдак і скур яны будавалі доўгачасовае жыллё з агнішчамі пася-рэдзіне, запасы ежы захоўвалі у ямах, выкапаных у вечнай мерзлаце, цела свае прыкрывалі скураной вопраткай, што было неабходна у суровым клімаце. Тагачасныя людзі выраблялі разнастайныя прылады працы і зброю — драўляныя дзіды, да якіх часам мацаваліся крамянёвыя наканечнікі, крамянёвыя скрабкі для апрацоўкі скур, разцы для работы па косці, нажы, праколкі. Некаторыя вырабы, асабліва іголкі, былі касцяныя. Пераважна з косці вырабляліся ўпрыгажэнні для цела і вопраткі. Жыхары познепалеалітычных стаянак выпрацавалі сістэму рэлігійных вераванняў, звязаных пераважна з паляўнічай магіяй, жаночай плоднасцю, уяўленнямі пра замагільнае жыццё.

Каля 10 тысячагоддзяў назад ледавік растаў нават у Скандынавіі. 3 канцом ледавіковай эпохі завяршыўся старажытнакаменны век. Пачаўся сярэднекаменны век — мезаліт. У сярэдзіне мезаліту на землі Беларусі з поўдня і паўднёвага захаду начало перасяляцца новае насельніцтва, якое карысталася прыладамі працы, састаўленымі з дробных рэтушаваных крамнёў, так званых мікралітаў. Ужывалі і буйныя крамнёвыя вырабы, найбольш сякеры.

3 позняга палеаліту паходзяць толькі два паселішчы, пакуль што выяўленыя археолагамі на паўднёва-ўсходнім ускрайку Беларусі. У канцы палеаліту і у мезаліце край наш нарэшце быў заселены цалкам, праўда, пакуль што па бера-гах буйнейшых вадаёмаў. На Дняпры, Прыпяці, Немане і іх значных прытоках знойдзены дзесяткі стаянак гэтага часу.

У 4-м тысячагоддзі да н.э. у развіцці першабытнага грамадства Беларусі пачынаецца заключны этап каменнага веку — неаліт. У гэты час, пераважна з нашчадкаў познемезалітычнага насельніцтва, пачынаюць фарміравацца супольнасці новакаменнага веку са сваей адметнай матэрыяльнай і духоўнай культурай. Жыхары Беларусі навучыліся ляпіць гліняны посуд, які прызначаўся для гатавання ежы і захоўвання яе запасаў. У канцы эпохі ужо выраблялі шліфаваныя каменныя прылады працы. Але галоўнае — у краі пачалі распаўсюджвацца прынцыпова новыя формы гаспадарання — земляробства і жывёлагадоўля. Яны значна папаўнялі запасы харчавання чалавека, рабілі яго болып незалежным ад прыроды. Усе тэта вяло да павелічэння колькасці жыхароў, а часам і да перанаселенасці і міграцый у пошуках урадлівейшых глеб. Змянялася матэрыяльная і духоўная культура, ускладняліся ўзаемаадносіны паміж чалавечымі калектывамі і асобнымі людзьмі. Праўда, у адрозненне ад Паўднёвай і Заходняй Еўропы на Беларусі земляробства і жывёлагадоўля засвойваліся і распаўсюджваліся запаволена. У азёрна-лясной Беларусі і без іх працяглы час хапала спажывы з палявання, рыбалоўства і збіральніцтва.

У 3-м тысячагоддзі да н.э. у размераным гістарычным працэсе на тэрыторыі Беларусі наступілі радыкальныя змены. На ўзбярэжжы азёр і рэк нашай поўначы з-пад далёкай Фінскай затокі прасочваюцца групы насельніцтва з кругладонным тоўстасценным посудам, якіх лічаць далёкімі продкамі сённяшніх эстонцаў.

Прыкладна у гэты ж час назахад Беларусі з тэрыторыі Полынчы пранікае насельніцтва цэнтральнаеўрапейскіх культур, якое валодала даволі развітымі формамі земляробства і жывёлагадоўлі. 3 іх з’яўленнем распачынаецца і мясцовая горназдабываючая справа. Уплыў прышлага люду быў адчувальны і спрычыніўся да далейшага развіцця позненеалітычнага насельніцтва берагоў Немана і Верхняй Прыпяці.

У неалітычны час ужо праяўляецца нераўнамернасць у развіцці асобных рэгіёнаў. На поўдні раней з’явілася вытворная гаспадарка (земляробства, жывёлагадоўля), прышліфаваныя, а затым і цалкам загладжаныя сякеры, жніўныя нажы, трохкутныя наканечнікі стрэл. На поўначы на працягу ўсёй эпохі дамініравалі традыцыйныя для лясной зоны формы прысвойваючай гаспадаркі. Тут жа з-за адсутнасці мясцовых радовішчаў крэменю асабліва шырока апрацоўвалі косць і рог, з якіх выраблялі наканечнікі стрэл, кінжалы, гарпуны, рыбацкія кручкі, шылы, рубячыя прылады, а таксама ўпрыгажэнні — падвескі з зубоў жывёл, розныя арнаментаваныя пласцінкі.

У пачатку 2-га тысячагоддзя да н.э. жыхары Беларусі пазнаёміліся з першымі металічнымі рэчамі — спачатку меднымі, затым і бронзавымі. Такім чынам, у нашай першабытнай гісторыі наступіў бронзавы век, які працягваўся амаль паўтара тысячагоддзя.

Аднак цэнтры старажытнай металургіі знаходзіліся далека, таму медных і бронзавых вырабаў у край трапляла мала і цаніліся яны вельмі высока. Гэта былі пераважна упрыгажэнні, сусгракаліся таксама сякеры, наканечнікі дзідаў, далоты і цяслы, тылы, зрэдку нават мячы. Пераважная ж большасць прылад працы і зброі па-ранейшаму выраб-лялася з крэмню.

Адной з самых характерных адзнак бронзавага веку на Беларусі стала паўсюднае з’яўленне пласкадоннага глінянага посуду. Значыць, у інтэр’еры жытла ужо былі дашчаныя палійьі і сталы, а таксама агнішчы з роўным чэранем. Посуд стаў разнастайны. Вядомы гаршкі, збаны, міскі, кубкі, цадзілкі. Гэта сведчыць аб росце побытавай.культуры.

Новая эпоха азнаменавалася значнымі поспехамі у гаспадарцы. Земляробсгва і жьшёлагадоўля з дапаможных за-няткаў ператварыліся, асабліва у пазнейшы час, у вядучыя. Патрэба у вялікай колькасці сякер для высечкі лясоў выклікала росквіт крэмнездабываючай справы на Краснасельскіх шахтах. Больш распаўсюджанымі сталі прадзенне і ткацтва, пра што гавораць знаходкі гліняных праселак для верацёнаў і кроснаў, адбіткі тканіны і пляцёнкі на кераміцы. Земляробства і жывёлагадоўля, першабытная металургія і крэмнездабыча спрыялі зараджэнню маёмаснай няроўнасці, вылучалі мужчьшу перад жанчьшай у сацыяльна-гаспадар-чым жыцді роду і племя. Ужо у раннебронзавых пахаваннях з Падняпроўя сустракаюцца надзвычай багатыя пахаванні мужчын-ваяроў з вялікай колькасцю лікай колькасцю ых рэчаў, з імпартаванымі бурштынавымі і шклянымі ўпрыгажэннямі.

Нераўнамернасць развіцця розных рэгіёнаў, попыт на карысныя выкапні, якія таксама залягаюць вельмі нераўнамерна, спрыялі развіццю абмену. 3 Беларусі у Прыбалтыку ішоў крэмень, у адваротным кірунку — бурштын. Пераважна каўказскага і прыкарпацкага паходжання нашы першыя металы, а ўпрыгажэнні са шклопадобнай масы траплялі аж з усходніх берагоў Міжземнага мора.

Новыя формы гаспадарання, з’яўленне прышлага насельніцтва вялі да змен і ў духоўным жыцці. У пачатку эпохі памерлых пачалі хаваць у магільных ямах, нярэдка насыпаючы над імі курганы. 3 сярэдзіны 2-га тысячагоддзя да н.э., пад уплывам земляробча-жывёлагадоўчых культаў, звязаных з абагаўленнем сонца і агню як жыватворных сіл, распаўсюджваецца звычай спальвання нябожчыкаў, які на Беларусі пратрымаўся больш за два з паловай тысячагоддзі — аж да ўсталявання хрысціянства. На некаторых стаянках знойдзены рэшткі адмысловых бажніц. Культавыя абрады у іх ужо маглі практыкаваць "прафесіяналы" — язычніцкія святары.

Бронзавы век на Беларусі распачаўся з радыкальнай змены культурнай і этнічнай сітуацьгі. У гэты час на прасторах ад Рэйна на захадзе да сярэдняй Волгі на ўсходзе, ад Швецыі і Фінляндыі на поўначы да цэнтральнай Украіны распаўсюдзіліся ваяўнічыя плямёны, так званыя шнуравікі, характэрнейшымі адзнакамі якіх былі баявыя лодкападобныя сякеры і посуд, аздоблены адбіт-камі шнура. Шнуравікі трапілі і на нашу тэрыторыю. Мясцовае насельніцтва начало паступова змешвацца з імі. У вышку ўтварыўся шэраг культур шнуравой керамікі. Найбольш прадстаўнічай і даследаванай з іх з’яўляецца сярэднедняпроўская, плямёны якой засялялі Беларускае Падняпроўе І суседнія раёны Украіны.

У 7 — 6-м стагоддзях да н.э. у гісторыі старажытнага грамадства Беларусі наступіла новая і надзвычай важная памеры лсылля сведчаць пра захаванне архаічнай вялікай сям’і — роду, у той жа час на Палессі асноўнай гаспадарчай адзшкай становіцца невялікая сям’я.

Сярод носьбітаў культур жалезнага веку Беларусі вучоныя шукаюць карані сучасных народаў. Найболып спрэчным з’яўляецца этнічнае вызначэнне паўднёвабела-рускіх культур. Мілаградцаў і зарубінцаў адносяць то да старажытных балтаў, то да славян, то да плямён невядомай мовы, што затым растварыліся сярод суседзяў. Аднак маецца шмат сведчанняў, што нашчадкі зарубінцаў ужо мелі сувязь са славяншчынай. Менш спрэчак пра штрыхавікоў і днепра-дзвінцаў. Яны засялялі землі, дзе назвы большасці вадаёмаў балцкія, гэта значыць лета-літоўскія. Па гэтай прычыне большасць даследчыкаў насельніцтва жалезнага веку сярэдняй і паўночнай Беларусі лічаць продкамі сённяшніх латышоў і літоўцаў.

У 455 г. вандалы зруйнавалі сталіцу калісьці непераможнай Рымскай імперыі. Дым пажараў абвясціў заняпад бліскучай антычнай цывілізацыі, заснаванай на рабаўласніцтве. Аднак агонь, што пажыраў палацы нобіляў і халупы гарадскога плебсу, высвеціў набліжэнне новай эпохі ў еўрапейскай гісторыі — сярэднявечча. Беларусь таксама не мінулі тагачасныя бурлівыя падзеі. Развіццё гаспадаркі, масавыя пера-мяшчэнні насельніцтва, уплыў суседніх супольнасцяў пасту-пова трансфармавалі першабытны лад у феадальны. Аднак гэты працэс у нас зацягнуўся на некалькі стагоддзяў.

Пачатак беларускага сярэднявечча супаў са славянізацыяй большая часткі нашага края, чым закладвалася аснова для фарміравання тут старабеларускага этнасу. У V — VI стст. славяне, падхопленыя вірам вялікага перасялення народаў, здзейснілі імклівую экспансію да ўсходняй Германіі, Балтыкі, на берагі Чорнага і Адрыятычнага мораў. Іх паселішчы і могільнікі з крэмацыяй памерлых, аб’яднаныя археолагамі у пражскую культуру (па могільніку каля сталіцы Чэхіі), з’яўляюцца і на паўднёвым захадзе нашага Палесся. Людзі тут жылі у вёсках, часам вялікіх, якія месцамі абводзіліся драўляна-землянымі ўмацаваннямі. Жытламі былі паўзямлянкі з печкамі-каменкамі на покуце.

Тагачасная славянская культура не вылучалася багаццем, адмысловымі ўпрыгажэннямі, прывазнымі рэчамі — разгромленыя варварамі паўднёвыя прыморскія гарады ўжо не распаўсюджвалі свой добратворны ўплыў на поўнач. Аднак славяне мелі даволі высокі ўзровень гаспадаркі, дзе дамінавалі ворнае земляробства на выгарынах і стараполлі і жывёлагадоўля з перавагай у статку кароў. Нават зерне на муку яны перараблялі не на зерняцёрках, а у жорнах. А ячшэ славяне вылучаліся вялікай жыццёвай энергіяй, якая давала імпэт іх распаўсюджванню на вялізныя прасторы Еўропы.

У VI ст. невялікія, але добра ўзброеныя групы славянскага насельніцтва, у якіх, мяркуючы па знаходках, пераважалі мужчыны-ваяры, распачынаюць рух на поўнач ад Прыпяці да Дняпра і яго прытокаў, у далёкае Падзвінне. Сляды пажараў на некаторых гарадзішчах штрыхавікоў і днепра-дзвінцаў сведчаць аб тым, што гэта пранікненне не абыходзілася без сутыкненняў.

У пачатку ранняга сярэднявечча, у прыватнасці ў VI — VII ст. н. э., кампактна, суцэльным масівам славяне жылі толькі ў самых паўднёвых раёнах сучаснай тэрыторыі Беларусі, у басейне р. Прыпяць, пераважна на поўдзень ад яе. Славянскімі з’яўляюцца археалагічныя помнікі гэтага часу — Хатомель, Сямурадцы, Хільчыцы, Петрыкаў. Асноўным тыпам славянскіх пасяленняў былі селішчы (неўмацаваныя пасяленні). Звычайна яны размяшчаліся групамі (па 3 — 4 у адной групе). Характерны тып жытла славян — паўзямлянка. У славян панаваў абрад трупаспа-лення. Крэмацыя адбывалася па-за межамі магільнікаў. Попел змяшчалі ў бескурганных магілах або ў невысокіх акруглай формы курганах, вакол якіх выкопвалі ровікі.

3 VI — VII стст. н.э. славяне пачынаюць пранікаць на поўнач — у балцкі арэал. Аб гэтым сведчаць славянскія культурныя элементы, якія знаходзяць у старажытнасцях тыпу Калочын — Банцараўшчына. У балцкім арэале ў гэты час з’яўляюцца паўзямлянкі з тыповым славянскім інтэр'-ерам.

Масавае рассяленне славян у балцкім арэале на тэрыторыі Беларусі адбываецца у VIII — IX стст. н.э. Вялікімі групамі яны пасяляюцца спачатку у раёнах, размешчаных на поўначы ад р. Прыпяць. На гэтыя землі славяне прыйшлі з паўднёвага боку басейна р. Прыпяць. А6 гэтым сведчаць аднолькавыя водныя назвы права- і левабярэж най частак Прыпяцкага Палесся і басейна р.Бярэзіна, Случ, Грыўка, Стаў і інш. У VIII—XI стст.н.э. славяне пасяляюцца у Пасожжы. Гэтымі стагоддзямі датукщца славянскія археалагічныя помнікі — круглыя курганы з пахаваннямі па абраду трупаспалення. У IX ст. н.э. славяне рассяляліся і ў Падзвінні.

Такім чынам, у VIII — IX стст. н.э. адбыліся істотныя змены у этнічным складзе і культуры насельніцтва на тэрыторыі Беларусі. Вялікія трупы славян пасяліліся ва ўсіх яе рэгіёнах. Пачаліся цесныя кантакты славян з мясцовым балцкім насельніцтвам. Узаемадзеянне славян і балтаў істотна змяніла іх культуру. Балцкае насельніцтва было асімілявана. Ранейшая культура тыпу Калочын — Банцараўшчына ў VIII ст. знікла. У выніку славяна-балцкага сінтэзу к IX—X стст. н.э. сфарміраваліся новыя славянскія этнічныя супольнасці, што неаднаразова ўпамінаюцда у сярэдневяковьгх пісьмовых крыніцах, — дрыгавічы, крывічы і радзімічы. Яны займалі у гэты час асноўную частку тэрыторыі Беларусі.

Дрыгавічы першапачаткова займалі значную частку Папрыпяцця. Паўднёвая мяжа дрыгавічоў праходзіла за Прыпяццю на поўдзень ад яе. Ад суседніх драўлян дрыгавічоў аддзялялі балощстыя мясцовасці. Потым дрыгавічы прасунуліся на поўнач, апынуліся ў вярхоў’ях Немана. Асобныя іх групы, магчыма, рассяляліся і на болып паўночнай тэрыторыі. Мова дрыгавічоў была славянскай. Славянскімі па паходжанні былі і такія элементы іх культуры, як буйныя мегалічныя пацеркі, пакрьггыя зерню, пярсцёнкападобныя скроневыя кольцы. Славянскімі былі сярпы, нажы, кераміка. Да элементаў балцкага паходжання у культуры дрыгавічоў адносіліся спіральныя пярсцёнкі, змяінагаловыя бранзалеты, зоркападобныя спражкі. Аб змешаным славяна-балцкім паходжанні дрыгавічоў, верагодна, сведчыць і сама назва гэтай супольнасці. Корань гэтай назвы, магчыма, балцкі. У літоўскай мове шмат слоў з такім коранем (dregnas — сыры, вільготны, dregme — сырасць, вільготнасць і інш.). Словы з гэтым коранем адлюстроуваюць адну з асаблівасцяў мясцовасці, у якой жыла вялікая група дрыгавічоў, менавіта вільготнасць, забалочанасць зямель у парэччы Прыпяці.

Такога ж змешанага славяна-балцкага паходжання былі і радзімічы, якія сфарміраваліся ў Пасожжы і займалі гэгу тэрыторыю і у пазнейшы час. Мова радзімічаў была славянскай. Славянскімі па паходжанні у культуры радзімічаў былі таксама сяміпрамянёвыя кольцы, бразготкі, кераміка. Разам з тым у культуры радзімічаў былі і элементы балцкага паходжання. Да іх адносіліся бранзалеты са змяінымі галовамі на канцах, бронзавыя спіралькі, касцяныя прывескі у выглядзе качак, зоркападобныя спражкі. Назва "радзімічы", верагодна, таксама змешанага славяна-балцкага паходжання. Самымі блізкімі да гэтай назвы з’яўляюцца балцкія (літоўскія) словы radimas (знаходжанне), radimviete (месцазнаходжанне). У славянскай і балцкай назвах аснова (радзім) агульная, адрозніваюцца толькі канчаткі. Назва ўсходнеславянскай супольнасці заканчваецца на славянскае "-ічы".

Змешанага славяна-балцкага паходжання была і самая вялікая ўсходнеславянская супольнасць таго часу — крывічы, што сфарміраваліся на тэрыторыі, размешчанай на поўначы ад дрыгавічоў і радзімічаў. Крывічы рассяляліся вельмі шырока. Паўночная мяжа крывічоў дасягнула вярхоўя Волгі. Арэал іх рассялення, апрача Падзвіння, уключаў таксама і верхняе Падняпроў’е. Як адзначаецца у старажытным летапісе, "кривичи иже седять на верх Волги, и на верх Двины, и на верх Днепра". Мова крывічоў была славянскай. Славянскімі па паходжанні элементамі культуры крывічоў з’яўляліся бранзалетападобныя скроневыя кольцы з завязанымі канцамі, крывіцкія бранзалеты, кераміка. Адначасова у культуры крывічоў ёсць і элементы балц­кага паходжання. Да іх адносяцца бранзалеты са змяінымі галовамі, шыйныя грыўны балцкага тыпу, галаўны вянок і інш. Змешанага славяна-балцкага паходжання, магчыма, і сама назва гэтай супольнасці. Верагодна, яна адлюстроўвае своеасаблівасць той значнай часткі іх тэрыторыі на Міншчы-не і Смаленшчыне, дзе шмат узгоркаў і мясцовасць як бы крывая. Высокія мясціны чаргуюцда з больш нізкімі. Такі характар мясцовасці асабліва тыповы для поўдня і ўсходу іх тэрыторыі. У адрозненне ад балоцістай мясцовасці дрыгавічоў яе маглі назваць крывой. Шмат слоў са значэннем крывізны ёсць не толькі у славянскіх, але і у балцкіх мовах, напрыклад літоўскай (kreivas — крывы, kreivinti — крывіць, kreivis, kreivimas — крывізна, kreivuzas — крывая рэч). Паколькі першапачаткова на тэрыторыі крывічоў жылі не славяне, а балты, можна меркаваць, што тэрмінам з перша-пачатковай асновай "крыў" (kreiv) тут назвалі балцкае насельніцтва. У балцкіх мовах па-ранейшаму захавалася некалькі змененая балцкая форма, якой балты называл! славянскіх суседзяў на ўсходзе, — kreivs, krievai. Да цяперашняга часу яна захавалася ў латышскай мове для абазначэння велікарусаў (рускіх): kreivs — рускі, Kreivja — Расія.

Да нядаўняга часу навукоўцамі заніжаўся ўзровень развіцця крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў. Іх лічылі плямёнамі ці саюзамі плямёнаў і адносілі да родаплемянной стадыі чалавечага грамадства. Але гэга не так. К IX—X стст., калі сфарміраваліся гэтыя супольнасці, яны, асабліва крывічы і дрыгавічы, ужо дасягнулі болын высокая стадыі развіцця, падняліся на ступень раннекласавага грамадства і стварылі дзяржавы, якія можна назваць прадзяржавамі (протадзяржавамі). Для такой высновы ёсць шмат доказаў. А6 гэтым сведчыць узровень развіцця іх гаспадаркі, у прыватнасці земляробства і рамёстваў. У земляробсгве пачалі выкарыс-тоўваць больш дасканалыя прылады, у якіх з’явіліся жалезныя наканечнікі. Апрацоўка жалеза і гліны паступова становіцца прафесійным відам дзейнасці, асобным заняткам. Рамёствы пачынаюць аддзяляцца ад земляробсгва. Гэга стварае спрыяльныя ўмовы для ўзнікнення пастаяннага гандлю. У IX—X стст. у крывічоў і дрыгавічоў з’яўляецда ўстойлівае грашовае абарачэнне. На тэрьггорыі крывічоў, у прыватнасці на Полаччыне знойдзены клад гэтага часу, у якім было звыш 7500 манет. У выніку такіх важных змен у гаспадарчых занятках у крывічоў і дрыгавічоў узнікаюць першапачатковыя гарады (прагарады, протагарады). На тэрьггорыі крывічоў у IX ст. узнікае Полацк, у X ст. — Віцебск, а на тэрыторыі дрыгавічоў у X ст. з’яўляецда Тураў.

У гэты час змяняецда і сацыяльны склад насельніцтва. Яно падзяляецца на знаць (князёў) і астатніх жыхароў. Першыя адрозніваліся сваімі функцыямі і становішчам, якое адлюстравана у пахаваннях. На Полаччыне, у адным з курганоў каля в. Баркі, знойдзена каля 200 упрыгажэнняў. У крывічоў і дрыгавічоў у адрозненне ад папярэдніх балцкіх супольнасцяў усталявалася другая сістэма кіравання. Рода-племянное кіраванне змянілася палітычным. Узніклі перша­пачатковыя дзяржавы, якія называліся княжаннямі. У полацкіх крывічоў і дрыгавічоў кіраванне ўзначальвалі князі, якія атрымлівалі гэтыя пасады па спадчыне. Старажытныя пісьмовыя крьшіцы называюць нават імёны такіх князёў (Рагвалод — у полацкіх крывічоў, Тур — у дрыгавічоў). У княжаннях быу дзяржаўны апарат для збірання даніны.

Такім чынам, у выніку шырокага рассялення славян на тэрыторыі нашага края і змешвання іх з усходнімі балтамі ўтварыліся першасныя ўсходнеславянскія этнічныя супольнасці — крывічы, дрыгавічы і радзімічы. Пашыраны да гагата часу погляд, што яны з самага пачатку былі чыста славянскімі этнічнымі супольнасцямі, а не змешанага паходжання, не мае грунтоўных доказаў. Значка больш аргументаў у карысць погляду, што дрыгавічы, крьшічы і радзімічы сфарміраваліся на тэрыторыі Беларусі як славяна-балцкая супольнасць. У параўнанні са старажытным фіна- і балтамоўным насельніцтвам яны гістарычна бліжэй да беларусаў. Але і ў аргументацыі погляду, што непасрэднымі продкамі беларускага народа з’яўляюцца крывічы, дрыгавічы і радзімічы, ёсць спрэчныя моманты.

Шмат схематычнага ва ўяўленнях "старажытнарускай" канцэпцыі паходжання беларусаў. Спрэчна лічыць старажытную Русь агульнай калыскай беларускай, украінскай і велікарускай супольнасцяў, таму што яна распалася, знікла раней, чым ўтварыліся беларускі, украінскі і велікарускі народы. Рэгіянальныя асаблівасці культуры і мовы ўсходніх славян, як ранняй, так і больш позняй пары, не адпавядаюць усходнеславянскім этнасам — беларусам, украінцам і велікарусам. Заходняя частка тэрыторыі ўсходніх славян, якая стала арэалам фарміравання бела­рускага этнасу, у час існавання старажытнай дзяржавы — Русі — не вылучалася у асобную лінгвістычна-этнаграфічную зону. Уяўленне аб тым, што старажытная Русь з’яўляецца калыскай трох усходнеславянскіх этнічных супольнасцяў, у якой яны знаходзіліся як тры дзіцяці, а потым сталі дарослымі, самастойнымі этнасамі, дэманструе спрошчаны падыход да складанага гістарычнага працэсу.

Верагодна, асноўнымі продкамі сучасных беларусаў былі групы насельніцтва, якія жылі ў нашым краі пасля таго, як зніклі крывічы, дрыгавічы і радзімічы. Імі сталі перш за ўсё насельнікі падзвінска-дняпроўскага рэгіёна, і старажытныя палешукі, што знаходзіліся ў Папрыпяцці. Першыя сфарміраваліся ў выніку трансфармацыі крывічоў, вяцічаў і паўночнай часткі радзімічаў, а другія — дрыгавічоў, драўлян і паўднёвых радзімічаў. Старажытныя палешукі і днепра-дзвіны мелі таксама агульную назву "русіны", "рускія" (у значэнні ўсходніх славян). Яны адрозніваліся ад крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў новымі рысамі культуры і мовы.

4. Прычыны занянаду Рымскай Lwiiepbii, асноуныя рысы i перыядызадыя Сярэднявечча. Еурапейская цывШзацыя у Сярэдшя вяк! узнжла як вышк аб'яднання трох асноу: Рым­скай iMnepbii, хрысщянства i варварскага свету.

Рымская 1миерыя апынулася на парозе крыз1су яшчэ да канца III ст. Асыоуным1 прычынам1 яе заняпаду был1 на-ступныя.

Па-першае, крыз1с у пытанш аб пераходзе у спадчыну прастола, брэмя непамерных падаткау, як1я пастаяына узрастал1, эканамйчныя i сацыяльыыя цяжкасщ. У мэтах най-больш дасканалага юравання 1мперыя была падзелена на Ус-ходнюю i Заходнюю. На некаторы час магутнасць Рымскай iMnepbii была адноулена. Аднак у другой палове IV ст. зно^ пачалкя унутраныя беспарадю.

Па-другое, узн!кненне хрысщянства значна пауплывала на вераванш i культуру Еуропы. Нягледзячы на праследаванш хрысщянсюх аиостала^, у Рымскай iMnepbii мелася дастат-кова умоу для распаусюджвання хрысщянства. Рашучы зва рот адбыуся у IV ст. Пасля доугай i беспаспяховай барацьбы з хрысщянствам 1мператары дaзвoлiлi спавядаць веру у Icyca Хрыста. Рымская iмпepыя стала хрысшянскай.

Спачатку хрысц1янства pacпaycюдзiлacя у гарадах. Пер-шапачаткова xpыcцiянcкiя абшчыны у гарадах узначальвалкя enicKanaMi, якгя выбipaлicя вepyючымi. Егпскап станов1цца першай асобай у горадзе, яго улада выходз1ць за межы улады рэлтйнай. Рымсю eiiicKan мае вышэйшую духоуную уладу, пaкoлькi з'яуляецца "nepaeMHiKaM апостала Нятра". Аднак тольк1 у канцы VI ст. ён aтpымлiвae асабютае права называц-ца Папам i станон1цца галавой царквы. Падзенае iMiiepbii ператварыла хрысщянскую царкву, i асабл1ва enicKana^, у законных nepaeMHiKay грэка-рымскай цывiлiзaцыi. Па-трэцяе, «Bялiкae перасяленне народау» аж да X ст. сатрасала усю Еураз1Ю. Еурапейсюя варвары рэгулярна уры-вал^я f 1мперыю. У 378 г. готы разграмип рымскую apMiro, у 410 г. яны разрабавал! Рым, як! на працягу папярэдн1х 800 гадоу быу недаступны для заваёуншау. У 445 г. вандалы з Па^ночнай Aфpыкi яшчэ болыи жорстка, чым готы, paзpaбaвaлi Рым. У 476 г. правадыр герулау Адаакр зверг апошняга iMnepaTapa Заходняй Рымскай 1мперьп Р. Аугус-тула i адирав1у у Канстанщнопаль (Усходняя Рымская 1мперыя) знаш — шмвалы iMuepaTapcKaii улады. На тэрыторы1 Заходняй Рымскай iMnepbii заснавал!ся дробныя i буйныя варварск1я каралеуствы.

Заваёушю i прышэльцы колькасна значна cacTynajii на­сел ьнщтву рымск1х або дауно раман1заваных абласцей. Гэта — адна з прычын устойл1васщ рымскай культуры на болыпай частцы былой Заходняй Рымскай iMnepbii.

Правадыры германсюх плямёнау лiчылi сябе пераем-HiKaMi Рымскай iMnepbii. Вестготы, як'гя рассялШся у AKBi-тани, а потым у IciiaHii, заснавал! Таледскае каралеуства. Яны поунасцю аб'яднал1ся з раман1заваным насельн1цтвам пасля адмаулення ад арыянства — разнав^насщ хрысщян-скага вучэння. Астатшя германсюя илямёны, за выключэн-нем франкау, таксама першапачаткова был1 арыянам1, яюя адмаулял1 дагматы рымскай царквы.

У 481 г. кароль Хлодзв1г заснавау каралеуства франкау. У 496 г. ён хрысщуся па заходнерымскаму абраду разам са CBaiMi дружынн1кам1. Хлодзвп^ стау першым з германск1х каралёу, якi ирыняу веру гала-рымлян, асталявауся сярод ix i 3pa6iy Парыж сваей сталщай. Разам з 1дэям1 хрысщянства у палацы франксюх каралёу пран1кла рымская цывШзацыя.

1ншае становш1ча склалася у Бpытaнii. Сляды рымскай цывШзацьп зшкл1 тут амаль поунасцю над нащскам фры-зау, ютау, англау i саксау, якiя прыйшл1 з берагоу Пауноч-нага мора, i скотау з 1рланды1. На тэрыторьп Бpытaнii к канцу VI — пачатку VII ст. утварылася некалью англасаксонск1х каралеуствау. У канцы VI ст. пачалася xpыcцiянiзaцыя англасаксау. У тэты перыяд Рымсю Папа Грыгорый I Вялж1 пасыла^ туды манаха Аугусц1на, якi аба-

ращу караля Кеыта у хрысщяыства (597) i заснавау Кентар-берыйскае абацтва. У сярэдз1ые VIII ст. свецкая цырымон1я узвядзення караля на прастол была дапоуыеыа рэлтйным элементам "памазання" ыа царства i уручэннем каралю адпа-ведыых атрыбутау улады. Увядзеные цырымонп "памазання" мела вялшае зыачэнне — яно зыаменавала умадаваные саюза царквы i дзяржавы. Кароль усведамляуся як "памазан!к Божы", а каралеуская улада — як "дадзеная Богам". У X ст. формула "кароль Божай мйласцю" увайшла у прававыя зборн1К1.

Псторыя народау i дзяржау сучаснай Еуропы пачалася у эпоху, якая умоуна вызначаецца у пстарычнай Л1таратуры як Сярэднявечча. Тэрм1ы "сярэдшя вякГ' быу упершыню выкарыстаны ггальянсшм! гумашстам! у XV ст. для абазна-чэння перыяду пам1Ж клас!чнай старажытнасцю i ix часам. У заходняй пстарыяграфи шжняй мяжой Сярэдшх вякоу так-сама традыцыйна л1чыцца V ст. н. э. — падзенне Заходняй Рымскай iMnepbii, а верхняй — XV ст. (пачатак Вял!к!х геаграф1чных адкрыццяу).

У развщщ заходнееуралейскага грамадства вылучаюць тры этапы:

1) ранняе Сярэднявечча (V — X стст.); у гэты перыяд
1дзе працэс фарм1равання асноуных саслоуяу, як1я был1 ха
рактэрны для Сярэднявечча;

2) высокае Сярэднявечча (XI XIII стст.); час
макшмальнага развщця сярэднявечных 1нстытутау;

3) позняе Сярэднявечча (XIV — XV стст.); узшкненне
крызасных з'яу, пачатак фарм1равання новага кагптал1стыч-
нша грамадства.

Гэты падзел у значнай ступеы! умоуны. Аднак нрыведзе-ная перыядызацыя дазваляе высветлщь асноуныя змены, як1я адбывал!ся у заходнееурапейск1м грамадстве у залежнасц1 ад этапу.

Усяму иерыяду Сярэднявечча уласщвы настунныя най-больш важныя рысы:

иеравага аграрнага сектара над гандлёвым i прамысло-вым; аснову эканомшй складала сельская гаспадарка;

панаванне натуральней гаспадарк1, слабае разв1ццё та-варна-грашовых адносш; нязначная роля гарадоу; моцная роля царквы i высокая ступень 1дэалапзацьп гра­мадства (рэл1г1йнасць);

1ерарх1чная структура грамадства, с1стэма васал1тэту;

панаванне буйной зямельыай уласыасщ, якая знаходзЬтся у руках класа феадалау, умоуны характер феадальнай уласнасц! на зямлю;

своеасаблйвы статус сялян, як1я не з'яулял1ся уласн1кам1 зямл1, а бьип яе трымальн!кам1 на розных умовах;

карпаратыуны характар сярэднявечнага грамадства;

адпаведная ментальнасць людзей, характар грамадскага светапогляду, жорстка звязаны з 1м нэуны уклад жыцця;

1дзе працэс фарм!равання нацыянальных дзяржау, як!я 1снуюць у выглядзе манарх1й як саслоуна-прадстаушчых, так i абсалютных.

У перыяд ранняга Сярэднявечча значна пашыраецца тэ-рыторыя, на якой 1дзе складанне заходнееураиейскай пывппзацьи. Kajii аснову антычнай цыв1л1зацьп складал1 ста-ражытныя Грэцыя i Рым, то сярэднявечная цывипзацыя ахопл1вае ужо практычна усю Еуропу.

Найбольш важным працэсам у сацыяльна-эканам1чнай сферы было усталяванне феадальных адносш, асновай як1х з'яулялася феадальная уласнасць на зямлю. Фарм1раванне яе адбывалася двума шляхам1: па-першае, шляхам канцэнтрацьп зямл! у руках вярхушю абшчыны, якая ужо выступае як частка класа феадалау; па-другое, шляхам зямельных па дараванняу каралём або шшыма буйным1 землеуладальн1кам1-феадалам! сва1м прыбл!жаным. Спачатку участак зямл! (бенефщый) давауся тольш нры умовах нясення службы i на час службы. Пастунова правы васалау на падараваныя iM земл! иашырал1ся, иакольк1 сыны мнопх васалау працягвал1 слу-жыць сеньёру свайго бацью. Акрамя таго, васалы, як прав1ла, был1 верным! i адданым! свайму валадару. Адданасць цан!лася дорага, i бенеф!цый усё часцей станав!уся амаль поунай улас-насцю васалау, иераходзячы ад бацьк! да сына. Зямля, якая перадавалася па спадчыне, называлася лен, або феод, уласнж феода феадал, а уся с!стэма гэтых грамадска-эканам1чных аднос!н феадал1зм. Бенефщый становщца феодам да IX — XI стст. Гэты тлях станаулення феадальных адносш яснапрагледжваецца на прыкладзе Франкскай дзяржавы, якая аформ1лася у VI ст.

У Сярэднявеччы фарм!руюцца таксама два асноуныя кла-сы феадальнага грамадства: 1) феадалы (духоуныя i свецшя) -уласнпо зямл1; 2) сяляне — трымальнш1 зямль Сярод сялян выдзялял!ся дзве асноуныя трупы: асаб1ста снабодныя i асаб1ста-залежныя сяляне. Асабаста-свабодныя сяляне магл1 па свайму жаданню пак1нуць гаспадара, адмовщца ад ceaix зямельных трыманняу. Яны плащл1 фшсаваныя натураль ныя i грашовыя падатю i выконвал1 иэуныя работы у гаспа-дарцы свайго гаспадара. Залежныя сяляне абкладалася ад-вольным! падаткам1, не карыстал1ся свабодай перамяшчэн ня. Да канца перыяду ранняга Сярэднявечча усе сяляне мел! гаспадара. Феадальнае права не прызнавала шнавання проста свабодных i Hi ад каго не залежных людзей. Грамадсюя аднось ны будавал!ся па прынцыпу: "Няма чалавека без валадара".

Утварэнне хрысшянска варварсюх дзяржау у Заходняй Еуропе. Першыя каралеуствы, як1я прыйшл1 на змену Рым-скай iMnepbii, был! нетрывалым! утварэннямь Першым зшкла каралеуства остготау, якое было заснавана Тэадорыхам Вял1к1м. Вестготам прыйшлося абмежаваць сферу свайго уплыву Шрынейсюм паувостравам. Найбольш буйным i моц-ным стала каралеуства франкау, якое за адно стагоддзе зацвердз1лася на большай частцы тэрыторьп Заходняй i Цэн тральнай Еуропы. У V — VII стст. тут юравала дынастыя Меравшгау, а з канца VII ст. да сярэдзшы IX ст. — Каралш­гау. Пачатак юруючай дынастьп Каралшгау паклау Шп1н Каротк1, як1 затачыу у манастыр апошняга Мерав1нга i стау каралём франкау. Шшн Каротш быу каранаваны Папам, насля чаго дапамог Рыму весщ барацьбу з дзяржавай лангабардау. Лангабардск1 кароль заваявау амаль усе уладанш В1зантьй f Сярэдняй 1талИ i падышоу да Рыма. У 755 — 756 гг. Шшн Каротк1 здзейсн1у два паходы супраць лангабардау. Зазая ва^шы захопленую лангабардам! Равенскую вобласць, Шшн п^радау яе Папе Рымскаму. Перадачай Равенскай вобласц! быу пакладзены пачатак свецкай улады Папы Рымскага. Узншла тэакратычная дзяржава — Панская вобласць. Гэта дзяржава 1снавала у 756 870 гг. i адыгрывала важнуюпал1тычную ролю на працягу Сярэдн1х вякоу, яна прывяла да узмацнення рымскай каталщкай царквы i садзейн1чала умацаванню дзяржавы Карал1нгау.

Пасля смерщ Шшна Кароткага (768) улада перайшла да яго сына Карла (742 814), якг атрымау пачэснае прозвшча Вял'гкА. У 774 г. ён далучыу да каралеуства дзяржаву ланга-барда^, пакарыу арабау на ноуначы IcnaHii, разграм1у аварау у 11анонИ (сучасная Венгрыя) i заснавау самую буйную франк­скую дзяржаву Сярэдшх вякоу. У 800 г. Папа Леу III кара-навау Карла 1мператарскай каронай,

Пры Карле Вялш1м франкская дзяржава рэаргашзуецца, феадальнае права распаусюджваецца на ycix падданых. Kipay-н1кам1 абласцей назначаюцца графы, якя падпарадкоувалйся 1мператару. Каралеусюя 1нспектары ажыццяулял1 кантроль за дзейнасцю мясцовых улад. Карл Вялш1 прымус1у уплыво-вых асоб нрымаць прысягу на вернасць 1мператару. Пры два-ры был1 сабраны самыя выдатныя вучоныя таго часу, яюя садзейшчал1 разв1ццю адукацы1.

11ераемн1К1 Карла Вялжага не здолел1 захаваць тэту спад чыннасць. Распад 1мперы1 быу аформлены Вердэнсшм дата-ворам (843), як1 у агульных рысах пазначау утварэнне трох будучых буйных дзяржау Еуропы — Францьп, ГерманН i 1талН.

Пасля раздзелу 1мперы1 Каралшгау герцап Усходне-франкскага каралеуства (Гермашя) на правым беразе Рэйна выбрал1 ceaix каралёу. Адз1н з ix, прадстаун1к саксонскай дынасты1, Атон I (936—973) лжв1давау ycix прэтэндэнтау на трон i умацавау сваю уладу. 1мкнучыся замацаваць свае па-наванне над духавенствам унутры ГерманН, Атон I жадау авалодаць царкоунай сталщай Рымам. У пачатку 962 г. Атон быу каранаваны Папам 1мператарскай каронай. Новы 1мператар у якасщ заступн1ка царквы патрабавау, каб папы выб!рал1ся на ^ьычаю, але пасвячал1ся не раней, чым ирыня-суць прысягу 1мператару. Аф1цыйная назва новай iMiiepbii была "Свяшчэнная Рымская 1мперыя". У XII ст. да гэтай назвы было дададзена: "германскай нацьй".

В1зантыйская 1млерыя i яе геапал1тычнае станов!шча. На Усходзе працэс станаулення сярэднявечных 1нстытутау адбывауся больш павольна, чым на Захадзе. Пасля раздзелу Рымскай 1мперы1 на Заходнюю i Усходнюю у канцы IV ст. у склад апошняй увайшлк Балкансш паувостра^, Малая Аз1я, Пауночная Месапатамая, частка Арменп i грузшсюх зямель, (Лрыя, Палесщна, Егшет, Шрэнадка, Kinp, Крыт, Радос i шшыя астравы Усходняга М1жземнамор'я, а таксама Пау-днёвае узбярэжжа Крыма. В1зантыйская 1мперыя атрымала сваю назву ад горада В1зантыя, куды у 330 г. 1мператар Канстанщн I перанёс сталщу Рымскай iMiiepbii. Новую сталщу назвал! у гонар Ьмиератара — Канстанцшоиаль.

У В1зантьп, у адрозненне ад Захаду, 1снавала цэнтрал1-заванае дзяржаунае юраванне. Важную ролю ва умацаванш В1зантыйскай iMiiepbii адыграла хрысц1янская царква. Вяр-хоуная улада у В1зантьп (заканадаучая, выканаучая i судо­вая) належала 1мператару. У IV — V стст. склауся саюз дзяржаунай улады з хрысщянскай царквой. Дарадчым орга­нам пры 1мператары быу Сенат. Усё свабоднае насельшцтва падзялялася на сасло$п. Вышэйшым саслоуем было сена-тарскае.

Адметнай рысай пачатку генезису феадалдзму у В1зантьп было спантаннае развщцё феадальнага ладу унутры рабаула-дальнщкага грамадства, якое начало распадацца. Асабл1васщ аграрных аднос1н у ранняй В1зантьп — захаванне значных мае свабоднага еялянства i еялянскай абшчыны, шырокае рас-паусюджанне каланата i доугатэрм1новай арэнды, больш 1нтэнс1уная, чым на Захадзе, раздача рабам участкау зямл1 у выглядзе пекул1яу. У VII ст. у В1занты1 было падарвана, а месцам1 л1кв1давана буйное рабауладальнщкае землеуладан-не. На тэрыторыях былых маёнткау усталёувалася ианаванне еялянскай абшчыны, праца калонау i рабоу пачала выцяс-няцца працай свабодных еялян-арандатарау.

Апагея сваей пал1тычнай i ваеннай магутнасщ В1зантыя дасягнула у час шравання 1мператара Юсщн1ана I (527—565), як1 умацавау дзяржауную уладу, стварыу модную арм1ю i правёу шэраг заваяванняу. Пры iM быу распрацаваны "Звод грамадзянскага права", у яюм, з аднаго боку, адлюстравалюя рысы рабауладальнщкага ладу, а з другога феадальных аднос1н, якгя тольш зараджал1ся. Перыяд з сярэдз1ны VII ст. i да пачатку IX ст. характа-рызуецца 1нтэнс1уным развщцём феадал1зму: 1дзе працэс маёмаснай дыферэнцыяцьп у суседсюх абшчынах, што свед-чыць аб пачатку ix разлажэння.

Другая палова IX — X ст. - перыяд стварэння у В1занты1 цэнтр^лазаванай феадальнай манархп з моцнай дзяржаунай уладай. У адрозненне ад заходнееурапейсшх дзяржау, васаль-на-ленная с1стэма тут засталася неразв1тай.

Да XII ст. у В1зантьп завяршылася фарм^раванне асноу-ных 1нстытутау феадал1зму: еяляне ператварыл1ся у феадаль-на-залежных людзей, паступова распа^сюдз1лася прон!я — форма умоунага феадальнага землеуладання.

3 другой паловы IX ст. пачауся пад'ём в1зантыйсюх га-радоу. В1зантыйск1 горад да X ст. набыу рысы, характэрныя для еярэднявечных гарадоу: дробная рамесная вытворчасць, утварэнне гандлёва-рамесных карпарацый, рэгламентацыя ix дзейнасщ дзяржавай.

У другой палове IX ст. узрос уплыу царквы. В1зантыйская царква пачала адста1ваць 1дэю раунапрауя духоунай i свец-кай улады. Яна закл1кала да актыунага ажыццяулення хрысщян1зацы! суседн1х народау з дапамогай царкоуных Micift, спрабавала увесщ праваслауе у Mapaeii, выкарыстоува-ючы Miciro К1рыла i Мефодыя, правяла хрысщяшзацыю Балгары1 (каля 865 г.). Скарачэнне сувязяу Канстанщнопаля з 1тал1яй, з аднаго боку, i рост пал1тычнай магутнасщ Рымсюх Пап на Захадзе - с другога, мел1 выншам раздзя-ленне адз1най да таго хрысщянскай царквы на заходнюю — каталщкую i усходнюю — праваслауную. Яны адрозшвал1ся ад на ад адной ужо да таго часу MHoriMi абрадамй, мовай бога-служэння i с1стэмай самога к1равання: на Захадзе Папа i кардыналы, на Усходзе — патрыярх1 на чале са стал1чным канстанц!нопальск1м патрыярхам. Разрыу цэрквау адбыуся у 1054 г., кал1 паслы — легаты Папы Рымскага — пашнул1 Канстанщнопаль, адлучыушы грэчаскую царкву ад знос1н з рымскай. Канстанцшопальск! патрыярх у адказ на тэта прак-ляу рымскую царкву разам з яе галавой — Папам.

Знешняя пал1тыка В1зантьп у другой палове IX - XI ст. характарызуецца няспынным1 войнам! з арабам1, славянам!, пазней — з нарманам1. У IX — XI стст. вялшую ролю у знешняй палггыцы В1заытьи стал1 адыгрываць узаемаадносшы з Шеускай Русею. Са старажытным1 pycaMi в1зантыйцы сутыкал1ся ужо на рубяжы VIII — IX стст. Русы нападал! на уладанш 1мперьп у Крыму (Херсон) i на Пауднёвае узбярэж-жа Чорнага мора. У 911 г. В1зантыя заключыла з pycaMi ганд-лёвы дагавор, яю еадзейшчау развщцю гандлёвых сувязяу Pyci i В1зантьп па вялжаму шляху "з вараг у грэкГ'. У дру­гой палове X ст. пам1ж В1зантыяй i Русею наладзШся дру-жалюбныя аднос1ны. У 988 г. к1яулянам1 было нрынята хрысщянства, а потым i жыхарам1шшых гарадоу i мясцш. Шырою доступ на Русь больш высокай в1зантыйскай культу­ры быу адкрыт. Разам з аргашзацыяй царквы сюды пачала прашкаць не толью грэчаская, але i славянамоуная л1таратура. Русь таксама актыуна пераймала вопыт амперьп у каменным дойл1дстве, жывашее, кшжнай справе, ювел1рнай i шкляной вытворчасщ. У пачатку XI ст. на Афоне быу заснаваны pycKi манастыр, яю стау важным цэнтрам руска-в1зантыйск1х куль­турных сувязяу. Гандлёвыя i культурныя сувяз! Pyci з В1зан тыяй i яе уладаннямй у Крыму не перапынял1ся да канца XI ст. Амаль поунае спыненне на доуп тэрмш руска-в1зан-тыйсюх сувязяу было абумоулена спачатку захопам Канстан-цшопаля крыжакам1 у 1204 г., а потым разарэннем Kieea мангола-татарам1 у 1240 г. Так1м чынам, В1зантыя аказала вял1ю уплыу на разв1ццё культуры усходнеславянск1х зямель.

У цэлым у V — X стст. у Заходняй Еуропе i В1занты! адбывалася усталяванне феадальных аднос1н: зямля канцэнт-равалася у вышэйшых слаёу грамадства, фарм!равауся слой залежнага еялянства, усталёувал1ся васальна-ленныя адносшы, зараджал1ся дзяржавы. Паралельна iuioy працэс усталявання аднаго з асноуных 1нстытутау Сярэднявечча — заходне-хрысц1янскай (каталщкай) царквы у Заходняй Еуропе i усходнехрысщянскай (праваслаунай) у В1занты1.

 

Феадальная Еурона. У разглядаемы перыяд амаль для усёй тэрыторы1 Еуропы характэрна панаванне феадальна-леннай с1стэмы. Можна яшчэ раз нагадаць характэрныя рысы гэтага ладу: па-першае, асабл1васщ зямельнша уладання, якое, нягледзячы на яго спадчыннасць, атрымл1ваецца ад вышэй-шай асобы з шэрагам асаб!стых абавязкау (на практыцы гэта вьиплася у абрад амажа i фуа¹); па-другое, зл1ццё уладных паунамоцтвау з зямельнай маёмасцю: землеуладальн1к меу над жыхарам1 гэтай зямл1 амаль усе правы, яюя зараз завуць вышэйшай уладай; па-трэцяе, 1ерарх1чная пабудова закана-даучых, судовых i ваенных устаноу, як1я структуравал! гра-мадства на дастаткова добра вызначаныя групы — саслоу! i перашкаджал! сацыяльнай маб1льнасщ пашж iMi; па-чацвёр-тае, панаванне аграрнага сектару эканом1ш; па-пятае, пера-важал1 натуральная гаспадарка i тэндэнцыя да эканам1чнай аутаркИ.

Адным з арган1чных феноменау феадал1зму з'яуляецца феадальная раздробленасць. 1снуе вял!кая колькасць тлума-чэнняу прычыны гэтай з'явы, але, як падаецца, галоуныя з ix эканам1чная аутарк1я, занядбанасць шляхоу знос1н, натуральная гасиадарка, лакальная этшчная свядомасць i ба-рацьба за уладу i аутанам1зм сярод феадалау. Феадальная раз­дробленасць мела як адмоуныя, так i станоучыя выншь Ста-ноучым можна л1чыць стварэнне у лакальных асяродках больш спрыяльных умоу для разв1цця культуры, рамёствау i транс-фармацый натуральнай гаснадарк1, адмоуным — большую неабароненасць дробных дзяржауных утварэнняу ад штэр-венцьц, перашкоды для стварэыня агульнаеурапейскага i eye ветнага рынкау, кансал1дацьп этшчных супольнасцей у нацыі.

У XIV ст. статус агульнаеурапейскай з'явы набывае кан сал1дацыя дзяржау пад уладай больш-менш буйных манар хау (за выключэннем тольк1 Свяшчэннай рымскай iMnepbii rep манскай нацьп, якая засталася паза кансал1дацыйным! пра цэсам1). Пры гэтым, каб набыць большую уплывовасць сярод свалх падданых, манарх1 наюроуваюцца па двух шляхах: пер шы шлях аиора на ирадста^ншоу саслоуяу (парламент у Англп, генеральныя штаты у Францьп, картэсы у 1спанп i т.д.), яюя ухваляюць памеры падаткау, выступаюць у якасщ вышэйшай судовай жстанцьп i кантралююць заканатворчую дзейнасць манарха. Друп шлях — л1кв!дацыя, часцей за усё Зшичная, старой феадальнай элггы i стварэнне новай, асабь ста абавязанай сва1м уздымам манарху. Новая С1стэма пана-вання атрымала назву саслоуна прадстаупгчай манархи.

Перыяд XIII — XIV стст. — тэта перыяд сялянсшх иау-станняу, хваляванняу i бунтау. У якасщ прыкладу можна прывесш паустанне Уота Тайлера у 1381г. у Англп. Пау-станцы патрабавал1 ад караля иаменшыць падатк1, замянщь натуральный павшнасщ грашовым чыншам, лшв1даваць аса б1стую залежнасць сялян i дазвол!ць свабодны гандаль па усёй Англи. Кароль Рычард II (1367 — 1400) быу вымушаны суст-рэцца с юраунщтвам паустанцау i narafl3i4qa на ix патраба ванш. Аднак частка найбольш радыкальна нак1раваных ся­лян высунала новыя умовы (секулярызацыя касцёльнай маё-масш, надзяленне беззямельных зямлёй, адмена саслоуных прыв!леяу). Гэта было ужо не прымальна як для пал1тычнага 1стэбл1шменту, так i для англшскага грамадства, традыцый-на упэуненага у свяшчэннасщ прыватнай уласнасщ. У выш­ку паустанне было жорстка падаулена. Але асноуныя лозунг! гэтага паустання был! рэал1заваны: усе сяляне атрымал1 волю i бьип пераведзены на чынш,

Асноунай характарыстыкай разв1цця ai рарнай сферы у гэты перыяд быу працэс хуткага засваення новых зямель, як1 атрымау назву унутранай калапьзацьи. Ён садзейн!чау не тольш колькаснаму разв1ццю эканомш1, але i якаснаму ирагрэсу, бо павшнасщ сялян на новых землях мел1 грашовы характар. Гэты працэс, вядомы як камутацыя рэнты, са-дзейшчау разв!ццю таварна грашовых аднос1н, росту сялян-скага прадпрымальн1цтва i павышэнню вытворчасщ ix працы.

Найбольш адукаванай i кв1тнеючай кра1най гэтага часу у Еуропе з'яулялася 1тал1я. Яна была пал1тычна раздробленай, але аб'ядноувала гэты рэпён культурная i моуная агульнасщ. Найбольшых посиехау у дзяржауным будаунщтве дасягнула Францыя, якая здолела аб'яднаць усе этшчна французск1я тэрыторы1 у адз1ную дзяржаву. С пункту гледжання абароны правоу чалавека i асобы найбольшых поспехау дасягнула Анг-ля, у якой замацоуваецца прымат права над памкненням! каралеускай улады.

Феодальная раздробленасдь на Pyci. Некалью 1ншьш па-л1тычныя рэалИ склал1ся на землях Заходняй Pyci. Раздзе-леныя на мноства дробных удзелау i аслабленыя Полацкая i Турауская зeмлi з канца XII ст. ужо амаль не тp8шлялi у поле зроку леташсцау. Лiтoycкiя плямёны паступова пазбав^ся усялякай залежнасщ ад Полацка i пaчынaлi caMi щснуць на беларусюя зeмлi, ажыццяуляючы адз1н рабаушчы набег за друпм. Перад знешняй небяспекай Иолаччына спрабавала пераадольваць унутраны кpызic. Пра пэуную пaлiтычнyю ста-бiлiзaцыю у ей можа сведчыць ужо само трыццашгадовае княжанне аднаго князя Валодшы — Улaдзiмipa Уcяcлaвiчa, якi займау пoлaцкi пасад з 1180 х гг. да 1216 г. Пад кантро-лем Полацка тады заставауся яшчэ увесь басейн Дзвшы — ад Земгальскай заток1 да Смаленшчыны. Археалапчныя дасле-дaвaннi пацвярджаюць, што зямля перажывала i бурнае гас-падарчае разв1ццё. Аднак менавгга тады на захадзе полацк1х уладанняу з'яв1лася ciлa, якая ужо у XIII ст. стала адным з найважнейшых фактарау пал^ычнага жыцця пауночнай частш Усходняй Еуропы.

Яшчэ у 1184 г. у вусц1 Дзвдны на бераг cышлi першыя нямецшя мiciянepы на чале з манахам Майнгардам. Яны па-upac^i дазволу у князя Валодшы на хрышчэнне залежных ад Полацка Л1вау i, атрымаушы яго, збyдaвaлi иершы у Пры-балтыцы кaтaлiцкi храм. Так, лацшская Micifl у вусш Дзеты пачалася у ноуным napa3yMeHHi з Иолацкам. У 1198 г. на-

5. Канцэлцы1 лаходжання Юеускай Pyci. У сучаснай пстарыяграфи паняццем "К1еуская Русь" абазначаюць ран-нефеадальную дзяржаву усходн1х славян IX — XII стст. Яна склалася на тэрыторьп, якая прылягала да воднай маг1страл1 шляху "з вараг у грэк!". Шеуская Русь узншла у вын1ку аб'яднання двух усходнеславянсюх дзяржауных утварэнняу — "Куявы¹¹ (палггычны саюз плямёнау палян, севяран i вящчау з цэнтрам у Kieвe) i "Слави" (чудзь, славене, мера, крыв1чы з цэнтрам у Ноугарадзе).

Важнай крын!цай, якая апавядае аб расеяленш усходн!х славян i утварэшп старажытнаславянскай дзяржавы, з'яуля-ецца леташены звод "Аповесць мшулых гадоу". Летапіс складзены манахам Нестарам у пачатку XII ст., але у аснову яго ляглі больш раншыя крыніцы. Складальнж "Ановесщ шнулых гадоу" на падставе вядомых яму пстарычных звестак i па-данняу расказвае аб 1снаванн1 ва усходшх славян шэрагу са-мастойных племянных княжанняу яшчэ да утварэння стара­жытнаславянскай дзяржавы. Паляне мел1 свае княжанне на чале з Юем, "а в древлях (у драулян) свое, в дреговичи свое, а словене свое в Новгороде, а другое на Полоте иже полочане". Племянныя княжанш был1 папярэдн1кам1 К1еускай Pyci i уяулял1 сабой пачатковую форму дзяржаунасц1 на яе тэрыто-рьп. Некаторыя з племянных княжанняу захавал!ся i у час 1снавання гэтай дзяржавы. Напрыклад, мясцовыя княжацк1я дынасты1 захавал1ся у драулян да еярэдзшы X ст., у вящчау i радз1м1чау — да пачатку XI ст. Захоувала сваю самабыт-насць i незалежнасць Полацкая зямля.

У "Аповесщ м1нулых гадоу" утварэнне усходнеславян­скай дзяржавы звязана з варагам1 (так называл! скандына-вау, як1я у IX — XI стст. ажыццяулял1 паходы амаль на усёй Еуроие). Далей летап1сец Нестар сцвярджау, што варожыя илямёны и1ьменск1х славян, крыв1чау i чудзь занрас1Л1 ва ражскага конунга (князя) для навядзення парадку. Князь Рурык (? — 879) прыйшоу са сваей дружынай дзве ас-ноуныя тэорьп иаходжання Шеускай Pyci: нарманская i ан-тынарманская. i паклау пача-так велікакня1/1чаакай дынастьп Рурыкав1чау.

Авапяданне летахпеца Нестара аб запрашэнн! варагау на зямлю усходн1х славян знайшло у далейшым дастаткова супярэчл1вую 1нтэрпрэтацыю гісторыкау. Існуюць прыхілхьнікі нарманскай тэорьи, якая была сфармулява-на у другой чвэрщ XVIII ст. Г. Байерам, Г. М1лерам i А. Шлецарам, иерабольшвалі ролю скандынаўкіх воінау ва усталяванні дзяржаунасі на Pyci. М1ж тым дзяржава як пра-дукт унутранага развщця не можа быць прыунесена знадвор-ку. Гэта працэс доуп i складаны. Для узншнення дзяржау-насщ неабходны адпаведныя умовы: маёмаснае расслаенне, зараджэнне племянной знаш, узншненне дружын i г. д. Давол1 спрэчным з'яуляецца аргумент нарманістау аб тым, што варажскі князь Рурык быу запрошаны з братамі Сіневусам i Труворам, аб факце існавання якіх псторыя больш нічога не паведамляе. Як лічаць некаторыя даследчыкі, была дапушчана памылка праз неразуменне фразы: "Рурык прыйшоу са сваякамі i дружынай". На старажытнашведсюм яна гучыць так: "Рурык прыйшоу са сваякам1 (sine hus — cінe хус) i дружынай (thru varing — тру вор)». Вынікам гэтай памылкі стала з'яуленне не існуючых імёнау (Сіневус i Трувор.

Антынармашсты даказваюць абсалютную самабытнасць славянскай дзяржаунасш, адмауляюць ролю скандынавау у пал1тычных прадэсах. Аднак нелы а поунасцю адмауляць ролю варагау у станауленш Шеускай Pyci. Большасць спецыял^тау дауно прызнала, што Рурыкавачы i сама назва "Русь" скан-дынаускага паходжання. Не трэба i перабольшваць гэтай роль Вядома, што пэуны тып дзяржаунасщ ва усходшх славян склауся ужо у дaвapaжcкi перыяд.

Паводле некаторых іншамоуных крын1ц IX — XI стст., назва "Русь" axoплiвae амаль усю усходнеславянскую тэрыторыю. Аднак гэта назва не была этнонимам ycix ycxoflHix славян. Этн1чна гэта слова спачатку азначала тольш варагау. Летагисец сведчыу: "И от тех варяг прозвася Руская земля". Першапачаткова паняцце "русь" азначала тoлькi дружыну князя, яго "рыцарства" i адмшктрацыю, а "Руская зямля", "Русь" — падуладную iM тэрыторыю, дзяржаву. У геагра-фiчным сэнсе з X ст. так назывался зeмлi Сярэдняга Па-дняпроуя з гарадам! Шевам, Чарн1гавам i Пераяславам. Гэты тэрм1н часта выкapыcтoyвaлi apaбcкiя i грэчаск1я аутары у дачыненн1 да ycix усходнеславянсюх народау дзеля таго, кабадрозн1ваць ix ад 1ншых славян. Акрамя таго, увесь усходнеславянсю свет яны aтaяcaмлялi з самым моцным кня-ствам KieycKiM, якое называлася "Русею". Полацк, Сма-ленск, Ноугарад i шэраг шшых гарадоу усходн1х славян яшчэ не лiчылicя "Русею" у лeтaпicax XII ст. Напрыклад, "Аповесць М1нулых гадо^" нават супрацьпастауляе "Рускай зямлi" Полацкую i Смаленскую. У nicbMOBbix кpынiцax ас-ноунае насельн1цтва тагачаснай Бeлapyci да сярэдз1ны — другой паловы XII ст. мае племянныя назвы: найменне "дрьи^^чы" у леташеах выкарыстоувалася да 1149 г., крывЬ чы — да 1162 г., paдзiмiчы — да 1169 г.

Раней у пстарыяграфи агульнапрынятай была тэорыя ста-ражытнарускай народнасц1. Згодна з ей у Шеускай Pyci сфар-мipaвaycя адз1ны усходнеславянсю народ, яю быу раздзеле-ны пазней пал^ычнь»^ межам! на украшцау, беларусау i вел1карусау. У сучаснай навуцы 1снуе i !ншы пункт гледжан-ня. Сцвярджаецца, што адзшай этнакультуры на Pyci у XI — XII стст. не было. У этшчным плане iMnepbia Рурыкав!чау была вельм! неаднародная. Яе насялял! акрамя усходн1х сла­вян балты, угра-фты i народы цюркскага паходжання. Про­стая мова жыхароу розных гарадоу адрозшвалася. Напрык­лад, мова жыхароу Ноугарада, мяркуючы на берасцяных гра-матах, у XI ст. 1стотна адрозн1валася ад мовы К1я^лян. У культурным сэнсе Шеуская Русь уключала у сябе вял!ю ком­плекс лакальных культур.

У 882 г. пераемнш Рурыка князь Алег з дружынай, яш княжыу у Ноугарадзе, рушыу на Kiey, перамог варагау Ас-кольда i Дз1ра i 3pa6iy горад сваей рэз!дэнцыяй. Так была аб'яднана Русь пауночная з пауднёвай (KieycKafi). Пасля Алег заняу Смаленск i Любеч, падначал!у Юеву драулян, севяран i радз!м!чау. У залежнасць ад Юева на некаторы час Tpaniy i Полацк. Дзяржава, створаная Алегам, была своеасабл!вым пал^ычным утварэннем. Аб'яднанне усходнеславянск!х зя-мель было вельм! нетрывалым i трымалася выключна на сгле 36poi. Пры пераходзе улады ад аднаго князя да друго-га асобныя плямёны, як правила, адмаулял1ся падпарадкоу вацца новаму князю i ix патрэбна было зноу заваёуваць. Так, пасля смерш Алега драуляне паустал1 супраць Шеваi Irapy спатрэбЬтся зноу пакарыць ix i абкласц1 дашнай.

К1еуская дзяржава уяуляла сабой своеасабл1вую федэра-цыю напалову незалежных княствау, якая падиарадкоувал1ся вялжаму князю еускаму. У некаторых з ix доуги час захоувалйся мясцовыя княжацюя дынастьи. Kieycicia княз1 1мкнул1ся замацавадь сваю уладу i па магчымасщ лшв1даваць мясцовыя княжанш, але барацьба за гэта была доугай i pacцягнулася на усё X стагоддзе.

Аб'яднальнжам жа ycix усходнеславянсшх зямель у скла-дзе Шеускай Pyci стау наугародсю князь Улaдзiмip (960 — 1015). Ён лжв^авау мясцовыя княжaннi i nacafl3iy у палиычных цэнтрах Pyci CBaix сыноу. Пры Улaдзiмipы было таксама распачата умацаванне пауднёвых рубяжоу Pyci для абароны ад качэнікау. Дзяржаунае адзшства у той час за-бяспечвалася за кошт рэлтйнай i aдмiнicтpaцыйнaй рэфор-мы. У 988 г. князь Улaдзiмip прыняу хрышчэнне па грэчас-каму узору. У выбары веры немалую ролю адыграл1 практыч-ныя меркаванш князя. 3 ycix суседшх дзяржау толью В1зантыя мела унутраную стаб1льнасць i вяла паспяховую знешнюю палггыку. Акрамя таго, грэчаская царква пад-тpымлiвaлa i умацоувала неабмежаваную уладу iMnepaTapa, з'яуляючыся поунасцю залежнай ад яе. Прыняцце xpыcцiян-ства садзейшчала умацаванню улады феадалау над cялянaмi, паколью сва1м вучэннем асвячала феадальную уласнасць i падпарадкаванасць уладзе. Хрысщянства садзейшчала ума­цаванню дзяржаунай улады i тэрытарыяльнага адз1нства Шеускай Pyci, аказала вял^ уплыу на фapмipaвaннe i paзвiццё культуры усходшх славян. Яно мела i мiжнapoднae значэнне, иаколыи з гэтага часу Шеуская Русь станавится роунай 1ншым хрысщянсшм крашам.

Пал! гычны лад К1еускай Pyci. Спачатку у KieycKafl Pyci склалася cicT3Ma к1равання дзяржавай, у многим падобная ^а заходняга iнcтытyтa вacaлiтэтy, яю уключау паняцце свабоды, ayTaHOMii васалау. Так, баяры — вышэйшы слой грамадства з'яулял1ся васалам1 князя i был! абавязаны 'елужыць у яго войску. У той жа час яны заставался noyHbiMi гаспадарам1 на сваей зямл i мел! васалау менш знатных На чале дзяржавы етаяу ыиик'г князь KieycKi. Ад яго iмя заключалйся дагаворы Pyci з iншымi KpaiHaMi , яго улада была вярхоунай. Вял^ князь Kipaeay тэрыторыяй пры дапа-мозе савета (Баярскай думы), у яю yвaxoдзiлi старэйшыя дpyжыннiкi мясцовая знаць, прадстаушю гарадоу, часам духавенства. На савеце як дарадчым органе пры князю вырашал^я найважнейшыя дзяржауныя пытанш: выбранне князя, аб'яуленне вайны i Mipy, заключэнне дагавароу, вы-данне законау, разгляд шэрагу фшансавых i судовых спрау i iHUi. Баярская дума ciмвaлiзaвaлa права i ayraHoiviira васалау i валодала правам "вета". Малодшая дружына, як правит, у савет князя не уваходзыа. 3 удзелам князёу, знатных баярау i нрадстаун1коу гарадоу збipaлicя i феадальныя з'езды. На ix разглядал^я пытaннi, якiя 3aKpaHa^ii iHTapacbi ycix княствау. Фарм1равауся аларат к1равання, як1 ведау судаводствам, збо рам падаткау. В1давочна, што мясцовая земляробчая знаць у спалучэнш з вышэйшым слоем княжацкай дружыны скла-дала тое асяроддзе, якое разам з князем шравала дзяржавай.

Фактычна дзяржауны лад трымауся на дагаворы пам1ж князем i народным сходам (вечам). Склад веча быу дэмакра-тычны. Усё дарослае мужчынскае насельнщтва шумным адаб-рэннем або пярэчаннем прымала найважнейшыя рашэнш па нытаннях вайны i Mipy, распараджалася княжaцкiм прасто лам, ф1нансавым1 i зямeльнымi pacypcaMi, caнкцыянipaвaлa грашовыя зборы, абмяркоувала заканадауства i г. д.

Важнай acaблiвacцю Шеускай Pyci, якая склалася у вынжу иастаяннай знешняй He6flcneKi, стала усеагульнае узбройванне народа. Яно было аргашзавана па дзесятковай cicT3Me (coTHi; тысячы). У гарадсюх цэнтрах icнaвaлi тысяц-К1я KipayHiKi ваеннага гарадскога апалчэння. Менав1та на-роднае аналчэнне часта вырашала BbiHini б1твы. Падпарадкоу-валася яно не князю, а вечу. Але як практычны дэмакратыч-иы 1нстытут яно ужо у XI ст. паступова страчвае юруючую ролю, захаваушы сваю моц на некалью стагоддзяу тольш у Ноугарадзе, Шеве, Пскове i 1ншых гарадах.

Асноуную ячэйку грамадскага ладу Pyci складала абш ч,ына замкнутая сацыяльная Ыстэма, якая паишна была apraHi3oyea4b усе в^ы fl3eUHac4i чалавека працоуную, аб- калектыв1зму i урауняльнасщ, з'яулялася калектыуным уласнжам зямл1 i угоддзяу. Свае унутранае жыццё абшчына аргашзоувала на прынцыпах ирамой дэмакратьп (выбарнасщ, калектыунага прыняцця рашэнняу),

У X — XII стст. у Шеускай Pyci складваецца буйное прыватнае землевладение. Яно магло быць княжацкае, баяр скае, манастырскае або царкоунае. Сяляне, якгя жьип на зямл1, не толыа плащл1 даншу дзяржаве, але i станавШся пазя-мельна залежным1 ад феадала (баярына), выплачваючы яму за карыстанне зямлёй натуральную рэнту або адпрацоуваю-чы паншчыну. Аднак значную колькасць жыхароу па-раней-шаму складал1 незалежныя ад баяр сяляне-абшчыннж1, яшя плацШ даншу на карысць дзяржаве, г. зн. вялшаму князю.

Асабл1васщ сацыяльна-эканам1чнага ладу Шеускай Pyci знаЙ1шп адлюстраванне у "Рускай праудзе" — сапраудным зборы старажытнарускага феадальнага права.

Узмацненне магутнасщ феадалау, рост гарадоу як цэнт-pay мясцовых княжанняу вял1 да змен у палггычнай сигтэме. У IX ст. на чале дзяржавы па-ранейшаму стаяу вялш1 князь. Аднак залежныя ад яго княз1 i баяры набыл! буйныя зямель-ныя уладанш у розных частках Pyci (у Ноугарадзе, Чаршгаве, на Валын1 i iHUj.). Княз1 асобных феадальных цэнтра^ умацавал1 уласны апарат улады i пачал1 разглядаць свае княжанш як спадчынныя уладанш.

Адзнак1 нетрываласщ дзяржаунага адз1нства выявШся яшчэ пры Уладз1м1ры. Яго сын Яраслау, як! npaeiy у Ноуга­радзе, незадоуга да смерщ Уладз1м1ра, абан1раючыся на наугародсшх баяр, перастау плащць дан1ну вял1каму князю К1еускаму.

Пасля смерщ Уладз1м1ра у Шеве пачау княжыць яго сын Святаполк, яш распачау упартую барацьбу з Яраславам. Ярас­лау, яю быу падтрыманы наугародск1м1 гараджанам1, нанёс Святаполку паражэнне i заняу Kiey. Пры Яраславе (каля 978— 1054), як1 потым быу названы Мудрым, Русь дасягнула шка сваей магутнасщ, была абаронена ад печанежск1х набегау. У гады яго княжання у Шеве быу уведзены грандыёзны 13-ку-пальны Саф1йск1 сабор, заснаваны Пячорск1 манастыр. Шы- рока праводзшася навучэнне шсьменнасщ, nepanicKa i ne-раклад KHir з грэчаскай на рускую мову, у Сафшсюм саборы было уладкавана кн!гасхов1шча. 3 1мем Яраслава звязваюць складанне "Рускай ирауды". Пры iM упершыню у 1051 г. KieycKiM м1трапал1там станов1цца не в1зантыйск1, а руск! дзяр-жауны дзеяч i П1сьменн1к 1ларыён.

Старажытнаславянская дзяржава была адной з буйней-шых еурапейсюх дзяржау. Барацьба Pyci з Ha6eraMi Ka43yHi-кау мела вялшае значэнне для бяcпeкi KpaiH як Пярэдняй Ази, так i Еуропы. Юеуская Русь пaдтpымлiвaлa пaлiтыч-ныя, гандлёвыя i культурныя cyвязi з Чэxiяй, Польшчай, Венгрыяй i Балгарыяй, мела дыпламатычныя aднociны з 1Шантыяй, Гepмaнiяй, Hapвeгiяй i Швецыяй, наладжвала кантакты з Францыяй i Англ1яй.

Аб мiжнapoдным пpызнaннi дзяржавы сяедчаць таксама шыpoкiя дынастычныя cyвязi пам1ж KieycKiM i eypaneficKiMi кipyючымi дамами. Так, вялiкi князь KieycKi Яраслау Мудры быу жанаты на шведскай прынцэсе, а яго дачка Ганна была замужам за французсюм каралём, дачка ,Шзавета — за венгерсюм каралём, дачка Анаста^я была жонкай нарвежс-кага караля. Яго сын Усевалад стау зяцем вiзaнтыйcкaгa 1мператара Канстанц1на Манамаха, таму унук Улaдзiмip ат-рымау npo3Biui4a Манамах.

Перад смерцю Яраслау падзял^ дзяржаву па^ж пяццю cbmaMi, спадзеючыся на тое, што цяпер юраваць дзяржавай будзе не асобны чалавек, а увесь княжацш род. Але ycoбiцы не cuixajii, кожны з сыноу ймкнууся авалодаць KieycKiM княствам. Y3Hiicaa шмат суверэнных зямель — княствау. Колькасць ix расла: да cяpэдзiны XII ст. 15, да пачатку XIII ст. — ужо каля 50. Па 1нщыятыве князя Улaдзiмipa Манамаха (1053— 1125) на Любецюм з'ездзе у канцы XI ст. (1097) была прыз-нана иоуная самастойнасць мясцовых феадальных цэнтрау.

Так1м чынам, як i шшыя дзяржавы падобнага тыну, ^еуская Русь IX — XI стст. не уяуляла сабой маналггнага цэлага, а з'яулялася мехашчным злучэннем зямель з розным узроунем эканам1чнага i культурнага развщця. Гэта i прывя-ло яе у далейшым да иадзелу на асобныя частю з самастойныш княжацк1м1 дынастыям1.

6. Полацкае княства было першай дзяржавай, якая сфарміравалася на беларускіх землях. Падчас яе ўтварэння вялікая роля належала геаграфічнаму, этнічнаму і сацыяльна-эканамічнаму фактарам.

Да з’яўлення у Прыдзвінні славян-крывічоў тут жылі балцкія плямёны. Гэтыя плямёны пакінулі пасля сябе шматлікія гарадзішчы, курганы, тапанімічныя і гідранімічныя назвы. Ужо ў VI ст. на Беларусь пранікаюць першыя славяне. Пачаўся працэс сумеснага пражывання розных этнасаў і паступовае іх змешванне — асіміляцыя. Крывічы, якія прыйшлі ў Прыдзвінне і Верхняе Падняпроўе, мелі больш высокі ўзровень сацыяльнай арганізацыі — зародкі дзяржаўнасці. Іх культура стала дамінуючай.

Полацк упершыню згадваецца крыніцамі пад 862 г. Да з’яўлення крывічоў тут існавала гарадзішча днепра-дзвінцаў, якія і далі гораду назву ад ракі Палаты. У IX—X стст. ён уяўляў сабой паселішча масавага тыпу. Плошча ўмацаванага дзяцінца складала каля 1 га, навакольнага горада-падграддзя — каля 7,5 га. У горадзе магло жыць на той час да 1 тыс. чалавек.

У другой палове X ст. летапісы згадваюць першага полацкага князя Рагвалода, які прыйшоў з-за мора, "трымаў, валадарыў і княжыў Полацкую зямлю". Вызначэнне, якое далі летапісцы полацкаму князю, сведчыць аб завяршэнні першага этапа ва ўсталяванні полацкага гаспадарства: з’яўленне межаў, зацвярджэнне палітычнай сістэмы, упарадкаванне ўнутраных гаспадарчых адносін. Працэс утварэння першай полацкай дзяржавы Рагвалода супаў з усталяваннем многіх славянскіх еўрапейскіх дзяржаў сярод чэхаў і мараваў, харватаў і славенцаў, палякаў, а таксама першых дзяржаў у Скандынавіі — Даніі, Швецыі, Нарвегіі. На землях Усходняй Еўропы ўсталяваліся тры моцныя дзяржаўныя цэнтры: акрамя крывіцкага Полацка палянскі Кіеў і славянскі Ноўгарад.

Каля 970—980 гг. да полацкай князёўны Рагнеды — дачкі Рагвалода — пасваталіся два браты: Уладзімір наўгародскі і Яраполк кіеўскі. Рагнеда абрала Яраполка. Абражаны адмоваю Уладзімір робіць напад на Полацк і прымусам бярэ Рагнеду у жонкі. Пасля ён забівае падманам свайго брата і становіцца валадаром Кіева. На перыяд каля 20 гадоў утвараецца "імперыя Рурыкавічаў" з цэнтрам у Кіеве, якая часам атаясамліваецца з Кіеўскай Руссю. Але гэтае штучнае ўтварэнне не мела надзейных ўнутраных мацуючых ніцяў і трымалася на даніне, якую выплачвалі Кіеву астатнія землі.

Пасля спробы забіць Уладзіміра полацкая княжна Рагнеда была выслана на Бацькаўшчыну, дзе для яе быў заснаваны новы горад Ізяслаўль — у гонар сына Ізяслава (сучаснае Заслаўе). У канцы жыцця Рагнеда пастрыглася ў манашкі пад імем Анастасіі. Памерла у 1000 г.

Князь Ізяслаў памёр у 1001 г. Ён паклаў пачатак полацкай княжацкай дынастыі. Пераемнікам стаў князь Брачыслаў Ізяславіч (1001 — 1044). Пры ім пачала складвацда другая полацкая дзяржава, росквіт якой прыпаў на сярэдзіну — другую палову XI ст. У часы Брачыслава пашыраюцца межы Полацкай зямлі, у першую чаргу на захад і поўнач. Паўстаюць новыя гарады і сярод іх Брачыслаўль (названы так у гонар князя — сучасны Браслаў) і гарады па сярэднім рэчышчы Дзвіны — Кукейнос, Герсіка (зараз на тэрыторыі Латвіі). Палачане цалкам кантралююць гандлёвы шлях па Дзвіне аж да Варажскага (Балтыйскага) мора, збіраюць даніну з балтыйскіх плямён.

Разам з тым абвастраліся адносіны паміж Полацкам і Ноўгарадам. Гэта было выклікана, верагодна, барацьбой за прыярытэтнае права кантролю над скандынаўска-візантыйскім экспартам-імпартам па шляху "з варагаў у грэкі". Два буйнейшыя адгалінаванні гэтага шляху праходзілі праз Полацк і Ноўгарад. У першай палове XI ст. актыўнасць на гэтым шляху рэзка зменшылася, адпаведна – і колькасць тавараў і дабрабыт дзяржаў-саперніц. Да таго ж узніклі тэрытарыяльныя спрэчкі на памежжы, спрэчкі за кантроль над Кіевам.

У 1021 г. Брачыслаў полацкі нападае на Ноўгарад і захоплівае яго. Тады ж паміж Брачыславам і Яраславам адбылася бітва на р.Судамір. У выніку была заключала мірная дамова паміж князьмі як паміж братамі і Полацкай зямлі вернуты гарады Віцебск і Усвяты. У 1026 г. Яраслаў стаў кіеўскім князем і мірная дамова была парушана. Пасля 1036 г. на тэрыторыі Ўсходняй Еўропы засталіся толькі два княжацкія радаводы: Яраславічы і Рагвалодавічы. Абодва па жаночай лініі вялі пачатак ад Рагнеды з Полацка.

Пасля смерці Брачыслава на яго месца заступіў сын Усяслаў, празваны Чарадзеем (каля 1029 — 1101), бо, па паданні, быў народжаны ад чарадзейства. Да 60-х гг. XI ст. уся дзейнасць полацкага князя была скіравана на ўладкаванне сваей дзяржавы. Да Полацкай зямлі у XI ст. належаць Віцебск, Заслаўе, Друцк, Браслаў, Менск, Орша, Лагойск, Лукомль і згаданыя вышэй Кукейнас і Герсіка. Растуць плошчы гарадоў, часам нават адбываецца іх перанос на новыя месцы. Уласна Полацк займае у гэтыя часы больш за 20 га з насельніцтвім 10—15 тыс. чалавек. Тут хутка развіваюцца гандаль і рамяство.

Але з 1065 г. аднаўляецца зацятая барацьба з Ноўгарадам і Кіевам. Яна абумоўлена тым, што пасля смерці Яраслава Мудрага ў 1054 г. землі ўласна Кіеўскай Русі былі падзелены паміж усімі яго сынамі (іх было сем), але з цягам часу ўлада апынулася у руках траіх: Ізяслава, Святаслава і Усевалада. Гэтыя браты Яраславічы пачалі прыбіраць да рук землі малодшых князёў — траюрадных пляменнікаў, парушаючы тым самым запавет бацькі. Мелі яны намер захапіць і Полацкую зямлю. У такіх абставінах Полацк выступаў гарантам спадчыннага права і захавання справядлівасці.

У перыяд з 1065 па 1078 г. адбываюцца бітвы паміж Усяславам Чарадзеем і Яраславічамі за Пскоў, Ноўгарад, Менск, Смаленск. У 1067 г., пасля знакамітай бітвы на Нямізе, полацкі князь трапляе у палон і 14 месяцаў сядзіць у кіеўскай турме-порубе разам з двума сынамі. У выніку паўстання кіяўлян 15 верасня 1068 г. ён становіцца вялікім князем кіеўскім, але у хуткім часе вяртаецца да сябе у Полацк. Пасля гэтага аж да смерці у 1101 г. ён знікае са старонак летапісаў.

У XII — першай палове XIII ст. Полацкая, Тураўская землі і іншыя дзяржаўныя ўтварэнні на Беларусі перажывалі этап феадальнай раздробленасці. Гэта быў заканамерны і прагрэсіўны крок на шляху станаўлення і далейшага развіцця беларускай дзяржаўнасці. Аналагічныя працэсы адбываліся паўсюдна ў Еўропе. Самастойнае развіццё зямель і княстваў спрыяла росту гарадоў і ўнутраных рынкаў.

У пачатку XII ст. у грамадска-палітычным жыцці Полацкай зямлі пачалі адбывацца вялікія зрухі. Актывізавалася веча — агульны сход гараджан для вырашэння рознабаковых пытанняў. Веча выганяла і запрашала князёў, заключала мірныя дамовы і аб’яўляла войны, рэгулявала адносіны паміж рамеснікамі, заключала гандлёвыя дагаворы. Веча стала таксама і вышэйшай судовай інстанцыяй. Гэта было абумоўлена паглыбленнем і развіццём шматукладнай гаспадаркі у грамадстве. Феадальны уклад паступова перамагаў традыцыйную родаплемянную вытворчасць і рабаўладальніцкую эксплуатацыю. Паступова на першы план выступалі баяры і дружыннікі, якія праз пачатковае права збіраць даніну з дазволу князя падпарадкоўвалі сабе свабодных вытворцаў. Даніна змяняецца феадальнай рэнтай, з’яўляюцца вотчыны і воласці, разбураецца патрыярхальны уклад, у гарадах ствараюцца першыя цэхавыя арганізацыі па узоры "братчын". Паміж "старэйшымі" і "малодшымі" князямі ўсталёуваюцца васалітэтныя (падпарадкаваныя) адносіны. Узрастае актьгўнасць царквы як буйнога землеўладальніка. Але гэты час быў менавіта пераходным да феадалізму, бо захоўваліся і вольныя сяляне-абшчыннікі, і вольныя рамеснікі, і рабы — "халопы", "смерды". Рамяство яшчэ не аддзялілася канчаткова ад сельскай гаспадаркі. Разам з тым інтарэсы новых класаў, якія нараджаліся, і старых княжацка-патрыярхальных інстьггутаў усе часцей прыходзілі ў супярэчнасць.

У пачатку XIII ст. над Полацкай зямлёй начала навісаць новая небяспека — на поўначы і захадзе з’явіліся нямецкія рыцары-крыжакі. Пачалася паступовая і настойлівая акупацыя зямель балтаў, якія былі у саюзніцкіх адносінах з палачанамі ці плацілі ім даніну, і ўласных полацкіх зямель. Ордэн мечаносцаў, які з 1237 г. называўся Лівонскім, узяў пад свой кантроль землі латгалаў і ліваў па ніжнім цячэнні Дзвіны, былі захоплены полацкія гарады Кукейнос (1208) і Герсіка (1209), у 1224 г. імі быў заняты эстонскі горад Тарту (Юр’еў). Крыжацкая пагроза прымушала ісці на ваенны саюз Полацка з Ноўгарадам і Полацка з Літвой. Дачка полацка-віцебскага князя Брачыслава — Параскева стала жонкай Аляксандра Яраславіча наўгародскага (Неўскага) у 1239 г. Але пераможныя бітвы з крыжакамі на р.Нява у 1239 г. і Чудскім возеры ў 1242 г. карэнным чынам сітуацыю не змянілі. Полацкая зямля паступова губляла сваю магутнасць і былую веліч. У такіх абставінах палачане і пайшлі на саюз з землямі Верхняга Панямоння, сталіцай якіх быў Наваградак, праз запрашэнне на свае княжанне літоўскіх князёў. У канцы 50 — пачатку 60-х гг. XIII ст. на полацкім княжанні з’яўляецца першы літоўскі князь Таўцівіл. Пачынаецца перыяд існавання Полаччыны ў саюзе з Літвой у новай дзяржаве — Вялікім Княстве Літоўскім.

Тым часам у вышку мангольскіх паходаў 40—50-х гг. практычна ўся Усходняя Еўропа была падначалена ім. Тумены хана Бурундая дайшлі да Віслы. Вольнымі заставаліся толькі княствы-дзяржавы на Беларусі і Ноўгарад, ды і то апошні на чале з князем Аляксандрам быў выму­шаны плаціць манголам даніну. Акрамя таго, у 30-я гг. XIII ст. у Прусіі пачаў уладкоўвацца яшчэ адзін крыжацкі ордэн — тэўтонаў. Пачынаўся новы "наступ на ўсход" праз прусаў, яцьвягаў, ліваў на Навагародскую і Віленскую землі, на маладую дзяржаву — Вялі­кае Княства Літоўскае.

Толькі кааліцыя ўсіх сіл паўночнай часткі Усходняй Еўропы дала магчымасць не без пераменнага поспеху адстаяць незалежнасць не толькі Полацкага і Наўгародскага княстваў, але і ўсіх іншых усходнесла-вянскіх зямель. Гэтыя вольныя астраўкі у моры разрабаваньгх і спаленых манголамі гарадоў і вёсак сталі падмуркамі кансалідацыі і адраджэння славянскіх княстваў. Беларускія землі, не зведаўшыя ўсіх жахаў мангольскага пагрому, адстаяўшыя у цяжкай барацьбе з крыжакамі сваю незалежнасць, пайшлі сваім, толькі ім характэрным шляхам з да новай дзяржаўнасці — Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага.

 

Б) Тураўскае княства

У 988 г. Уладзімір выдзеліў Тураўскую зямлю свайму трэцяму сыну Святаполку. Гэта сведчыць аб вялікай значнасці і ролі Тураўскага княства. Акрамя… Пасля смерці Уладзіміра Святаславіча у 1015 г. менавіта Святаполк тураўскі…

Напрыканцы свайго жыцця Яраслаў Мудры — князь кіеўскі – аддаў Тураўшчыну свайму сыну Ізяславу. Верагодна, гэта адбылося да смерці вялікага князя у 1054 г. і сведчыць пра ўстойлівасць дзяржаўна-княжацкай традыцыі у Тураве, таксама як і пра пастаянства тэрыторыі гэтай дзяржавы. Пасля смерці Яраслава Ізяслаў становіцца вялікім князем кіеўскім, але пакідае за сабой і Тураў. Два сыны Ізяслава — Яраполк і Святаполк — трымалі за сабой Тураў. Але у 1113 г. са смерцю Святаполка ўлада Ізяславічаў у Тураве скончылася і сталіца разам з княствам перайшла да роду Манамахавічаў. Яны трымалі княства у якасці дадатку да сваіх асноўных уладанняў — Кіева, Пераяслаўя і іншых зямель. Але гэта было права сілы, а не вынік прыналежнасці Тураўскай зямлі да Кіеўшчыны.

У сярэдзіне XII ст. паміж паўднёва-рускімі кпязямі адбывалася зацятая барацьба за валоданне Кіевам. Разам з Кіевам з рук у рукі пераходзіў і Тураў — то да суздальскіх, то да валынскіх князёў. Але у 50-я гг. XII ст. на тураўскім троне апынуўся князь Юрый Яраславіч, які вярнуў зямлю ва ўладанне дынастыі Ізяславічаў. 3 гэтым не жадалі мірыцца кіеўскія князі. Аб’яднаўшыся у 1158 г., яны зрабілі паход на Тураў, каб адабраць яго ў Юрыя. Відавочна, што Юрый Яраславіч быў не толькі ўдалым военачальнікам, але і карыстаўся павагай тураўцаў, іх поўнай падтрымкай. Ён клапаціўся ў першую чаргу пра жыхароў зямлі, разглядаючы княства як сваю законную спадчыну. Толькі гэтым і моцнай фартыфікацыяй горада можна растлумачыць, што дзесяцідзённая аблога была паспяхова вытрымана. Таксама быў адбіты напад на Тураў валынскіх князёў у 1160 г. На гэты раз варожыя войскі прастаялі пад сценамі горада тры тыдні.

Праз цяжкую барацьбу Тураўскае княства аднавіла сваю самастойнасць і незалежнасць. На Тураўшчыне аднавілася самастойная княжацкая дынастыя — неабходная ўмова дзяржаўнага існавання. У гэты час Тураўская зямля падзялілася на ўдзельныя княствы: Тураўскае, Пінскае, Клецкае, Слуцкае, Дубровіцкае. Сярод гарадоў Тураўскага княства найбуйнейшымі былі Пінск і Бярэсце, меншымі — Кобрын, Камянец, Драгічын, Вельск, Мельнік, Мазыр, Рагачоў, Брагін. У крыніцах XII — XIII стст. досыць часта згадваюцца першыя два. Недалёка ад Бярэсця прайшлі мангола-татары і на навакольных палях было "многа пабітых". Аб зруйнаванні самога горада звестак няма. З’яўляючыся пагранічнымі, гарады часта адбівалі напады польскіх і літоўскіх дружын. Разам з галіцка-валынскімі князямі тураўцы і пінчукі хадзілі паходамі на Літву (1251 — 1252, 1275). Але неўзабаве, у канцы XIII — пачатку XIV ст., Тураўская зямля была цалкам далучана да Вялікага Княства Літоўскага. Адбылося гэта падчас праўлення Віценя і Гедыміна.

 

В) княствы-дзяржавы на Панямонні

Гарадзенскае княства, верагодна, зарадзілася у XI ст. Пад 1116 г. летапісы апавядаюць, што князь гарадзенскі Усевалад Давыдавіч узяў шлюб з дачкой… Другім буйным беларускім княствам у Верхнім Панямонні было Навагарадскае… Характар эканамічнага жыцця беларускіх зямель ранне-сярэднявечнага часу ў асноўным вызначала сельская гаспадарка.…

Пасля прыняцця хрысціянства беларускія землі былі з'арыентаваны на засваенне візантыйска-праваслаўных духоўных каштоўнасцяў, якія сталі адной з крыніц развіцця нацыянальнай культуры.

Аднак дзяржаўныя мужы, культурныя дзеячы, што пайшлі ў свой час на збліжэнне з Візантыяй, не маглі прадбачыць аддаленых вынікаў свайго кроку. Візантыя, якая ў Х-ХІ стст. знаходзілася на ўздыме, у далейшым хіліцца да заняпаду. Заходняя Еўропа апярэдзіла яе як у эканамічных, так і ў культурных адносінах і дасягнутай перавагі ўжо не саступала. Між тым праваслаўе па-ранейшаму збліжала Беларусь з адставаўшай Візантыяй.

Праваслаўная царква прыўнесла ў культурна-рэлігійнае жыццё ўсходнеславянскага свету палітыку ізаляцыянізму. Ідэалагічны бар'ер на многія стагоддзі адгарадзіў Беларусь ад Заходняй Еўропы.

Развіццё культуры ў ІХ-ХІІІ стст. ішло ў цеснай сувязі з працэсам фарміравання дзяржаўнасці на Беларусі. Магутны штуршок для з'яўлення культуры новага тыпу і культурнага ўздыму на беларускіх зямлях дало прыняцце хрысціянства. Яна развівалася на аснове культурных традыцый усходнеславянскіх плямёнаў і культуры Візантыі, якая падвяргалася творчай перапрацоўцы. У духоўным жыцці плямёнаў дзіўным чынам спалучаліся і перапляталіся язычніцкія і хрысціянскія традыцыі.

Ускладненне грамадскай і гаспадарчай дзейнасці разам з прыняццем хрысціянства абумовілі развіццё з канца Х ст. пісьменства. Матэрыялам для пісьма служыў пергамент, пакрытыя воскам дошчачкі і бяроста, на якіх стылямі (пісаламі) надрапвалі надпісы. Надпісы рабілі таксама на камянях, цэгле, металічных пячатках, званах, прасліцах, касцяных вырабах і інш. У аснову беларускай азбукі пакладзены алфавіт, створаны ў 60-я гг. ІХ ст. знакамітым балгарскім асветнікам, візантыйскім царкоўнікам Кірылам Салунскім і адаптаваны яго вучнямі пад славянскую фанетыку. Самым старажытным помнікам пісьменства на Беларусі і першым датаваным надпісам на ўсёй тэрыторыі Усходняй Еўропы з'яўляецца надпіс на пячатцы полацкага князя Ізяслава (канец Х ст.). Імя князя перададзена на ім кірылічнымі літарамі, але ў грэчаскім гучанні - "Ізяславос". Пісьменства ХІІ-ХІІІ стст. прадстаўлена таксама надпісамі на так званых "Барысавых" і "Рагвалодавых" камянях (ХІІ ст.), берасцянымі граматамі (ХІІІ - першая палова ХІV ст.), знойдзенымі ў Віцебску і Мсціславе; на крыжы Ефрасінні Полацкай (ХІІ ст.), на цаглінах полацкага Сафійскага сабора (надрапаны імёны яго будаўнікоў). Паступова ў ХІІ ст. пісьмом сталі карыстацца не толькі князі і вышэйшае духавенства, але і простыя гараджане.

Top of Form 8

Bottom of Form 8

У ХІ-ХІІ стст. на тэрыторыі сучаснай Беларусі пачалася перапіска кніг. Яна вялася ў майстэрнях - скрыпторыях, якія ствараліся пры манастырах. Самая старажытная рукапісная кніга - Тураўскае Евангелле (ХІ ст.). Перапіскай кніг займалася асветніца ХІІ ст. Ефрасіння Полацкая. У другой палове ХІІІ - першай палове ХІV стст. на Беларусі з'яўляецца першая ілюстраваная кніга - Лаўрышаўскае Евангелле. Яно ўтрымлівала 19 малюнкаў - мініяцюр. Першымі збіральнікамі кніг былі храмы і манастыры, якія на працягу многіх стагоддзяў з'яўляліся ачагамі асветы і культуры на нашых землях. Самая першая бібліятэка была створана пры Сафійскім саборы ў Полацку.

Да ліку ранніх помнікаў пісьменства адносяцца Полацкі (ХІІ ст.), Тураўскі і Навагародскі (ХІІІ ст.) летапісы, якія, аднак, да нашага часу не захаваліся. Шмат якія падзеі беларускай гісторыі адлюстраваны ў "Аповесці мінулых гадоў", створанай у пачатку ХІІ ст. кіеўскім манахам Нестарам. Гэта помнік агульнаўсходнеславянскага летапісання. Мяркуюць, што звесткі пра некаторыя падзеі на Беларусі ў яго папалі з Полацкага летапісу.

Літаратура ХІІ-ХІІІ стст. прадстаўлена царкоўна-павучальнымі творамі і жыціямі святых. Выдатныя кніжнікі, высокаадукаваныя людзі і царкоўныя прапаведнікі тых часоў - Кірыла Тураўскі, Клімент Смаляціч і Аўрамій Смаленскі.

Top of Form 9

Bottom of Form 9

Кірыла Тураўскі (каля 1130 - каля 1182) - выдатны для свайго часу пісьменнік, красамоўны прамоўца, аўтар шэрагу "слоў", малітваў-споведзяў, аповесцей-прытчаў. Ён паходзіў з заможнай гарадской сям'і, атрымаў добрае хатняе выхаванне, пазней спасціг вышэйшыя навукі. Добраахвотна стаў манахам. Быў першым вядомым на Русі "стоўпнікам" - зачыніўся ў манастырскай вежы, каб поўнасцю аддацца роздуму і малітвам. Карыстаўся вялікай павагай тураўцаў, што яны нават прасілі яго стаць епіскапам тураўскім. Сваю епіскапскую пасаду разглядаў як нялёгкі абавязак хрысціяніна і асветніка, бо яго ўзнёсла-паэтычная натура не была схільнай да іерархічнай кар'еры і царкоўнага адміністратарства.

Творы Кірылы Тураўскага набылі вялікую папулярнасць на Русі, распаўсюджваліся ў спісах ХІІ-ХVII стст., неаднаразова друкаваліся ў ХVI-ХХ стст. Найбольш вядомымі з'яўляюцца "словы" Кірылы, у якіх ён расказвае пра розныя выпадкі з дзейнасці Хрыста, выказваючы да іх свае адносіны. Пяру Кірылы Тураўскага даследчыкі прыпісваюць больш за 60 літаратурных твораў, частка якіх, аднак, толькі гіпатэтычна звязваецца з яго імем - унікальны выпадак, калі захавалася такая багатая спадчына ад пісьменніка ХІІ ст. Пісьменнік па-майстэрску валодаў народнай вобразнай і стараславянскай мовамі, глыбока ведаў візантыйскую культуру, асабліва паэзію і красамоўства. Творам Кірылы Тураўскага ўласцівы алегарычнасць, іншасказальнасць. Летапісец назваў Кірылу "рускім Златавустам". Памяць Кірылы царква шануе 18 красавіка па старому стылю.

Зоркай першай велічыні ззяе на небасхіле старабеларускай культуры Ефрасіння (свецкае імя Прадслава) Полацкая (каля 1101-1167). Яна паходзіла з дынастыі князёў Рурыкавічаў па мужчынскай лініі і з дынастыі Рагвалодавічаў па жаночай. Унучка знакамітага Усяслава Чарадзея, дачка князя Святаслава-Георгія, яна мела сваякоў сярод візантыйскіх імператараў, князёў кіеўскіх, тураўскіх, пераяслаўскіх, смаленскіх і інш. Звестак пра жыццё Ефрасінні мала. Адзінай крыніцай інфармацыі з'яўляецца "Жыціё святой і найпрападобнейшай Еўфрасінні", створанае ў канцы ХІІ ст. Да гэтай крыніцы далучаюцца звесткі з летапісаў гэтага перыяду.

Прадслава была здольнай дзяўчынкай, мела ахвоту да вучэння, цікавілася рукапіснымі кнігамі, да якіх князёўна мела доступ, атрымала добрую для таго часу адукацыю пры двары. У 12-гадовым узросце (узрост, калі, паводле кананічнага права, дзяўчына магла ўступаць у шлюб) яна адмовілася ад дынастычнага шлюбу і пастрыглася ў манашкі. У манастыры яна занялася шматграннай асветніцкай дзейнасцю. Па яе замове вядомы дойлід Іаан пабудаваў мураваны храм святога Спаса, а жывапісцы распісалі яго фрэскамі. Рэшткі фрэсак, якія захаваліся да сённяшняга дня, ўяўляюць вялікую гістарычную і мастацкую каштоўнасць. У храме размяшчалася келля Ефрасінні. Па просьбе Ефрасінні візантыйскі імператар Мануіл Комнін падарыў ёй абраз Адзігітрыі (Маці Божай) Эфескай, асвечаны канстанцінопальскім патрыярхам Лукою. Цяпер гэты абраз знаходзіцца ў Санкт-Пецярбургу ў фондах Рускага музея.

Па заказе Ефрасінні ў 1161 г. майстар-ювелір Лазар Богша зрабіў настольны крыж (даўжыня 51 см) для Спаскай царквы. Ён быў выраблены з кіпарысу, на пярэднім і адваротным баку абкладзены залатымі пласцінамі, з бакоў - срэбнымі. Крыж упрыгожвалі каштоўныя камяні і выявы святых, зробленыя ў тэхніцы перагародчатай эмалі. Каштоўным элементам крыжа з'яўляюцца надпісы на яго бакавых пласцінах з інфармацыяй пра час вырабу крыжа, заказчыка і выканаўцу і з праклёнам таму, хто асмеліцца яго скрасці. У гістарычнай літаратуры ўсталявалася назва - крыж Ефрасінні Полацкай. Ён з'яўляецца шэдэўрам дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва ХII ст. і па тэхніцы выканання і мастацкаму афармленню быў роўным аналагічным лепшым тагачасным візантыйскім узорам. У ХІІІ ст. крыж быў вывезены ў Смаленск, адтуль папаў у Маскву, у 1563 г. вернуты Іванам Грозным у Полацк, у ХІХ ст. дэманстраваўся ў абедзвюх расійскіх сталіцах як рэліквія. З часам крыж Ефрасінні стаў нацыянальнай святыняй беларусаў. Аднак, вывезены ў савецкі час у Магілёў, ён знік адтуль напярэдадні ўварвання ў горад фашыстаў ва ўсходнім ці заходнім накірунку. У канцы ХХ ст. на Беларусі зрабілі копію крыжа.

Заснаваныя Ефрасінняй Полацкай манастыры сталі асяродкамі асветы ў Полацкім княстве. У іх былі створаны школы. Яна, асветніца, памнажала кніжнасць, стварыла майстэрню па перапісцы кніг.

На схіле жыцця асветніца вырашыла здзейсніць паломніцтва ў Святую Зямлю і ў 1167 г. адправілася ў Іерусалім. Але, знясіленая падарожжам, захварэла і памерла. Была пахавана непадалёку ад Іерусаліма, адкуль рака з яе рэшткамі як каштоўнейшая рэліквія была ў 1187 г. вывезена у Кіева-Пячорскую лаўру.

Дабрачыннасць і самаадданасць у служэнні Бацькаўшчыне і царкве сталі падставай да яе пасмяротнага ўшанавання, якое пачалося ўжо ў канцы ХІІ ст. Да ХVI ст. культ Ефрасінні дастаткова распаўсюдзіўся ў праваслаўным свеце. Яна стала першай жанчынай, кананізаванай рускай праваслаўнай царквой (1547). Яна прызнана святой і каталіцкай царквой. У 1910 г. рака з мошчамі святой была ўрачыста перавезена з Кіева ў Полацк. Зараз святая Ефрасіння Полацкая лічыцца нябеснай заступніцай, апякункай Беларусі. Яе вобраз натхніў многіх пісьменнікаў, паэтаў і мастакоў на стварэнне літаратурных і жывапісных твораў.

З прыняццем хрысціянства звязаны пачатак мураванага дойлідства на Беларусі, хоць першыя хрысціянскія цэрквы былі драўлянымі. Самым старажытным з'яўляецца Сафійскі сабор у Полацку, які па духу і ўнутраным змесце паўтараў храмы ў Ахрыдзе і Канстанцінопалі. Полацкая Сафія была сястрой і ў пэўнай ступені саперніцай аналагічных храмаў у Кіеве і Ноўгарадзе. Як і там, яна з'яўлялася ўвасабленнем ідэі магутнасці, адзінства і непадуладнасці. Гісторыя захавала імёны першых беларускіх муляроў - Давыд, Таума, Мікула і Капес.

У ХІІ ст. адбываецца росквіт мураванага будаўніцтва. Узнікаюць мясцовыя арцелі муляроў і дойлідаў, якія ствараюць мясцовыя архітэктурныя школы - полацкую і гарадзенскую з самабытнымі архітэктурнымі стылямі. Кожны горад - цэнтр удзельнага княства - імкнецца займець свае мураваныя бажніцы. У ХІІ ст. узводзяцца манументальныя культавыя будынкі ў Віцебску, Гародні, Наваградку, Ваўкавыску, Мінску, Тураве, Пінску. У Гародні ў ХІІ ст. меліся ўжо тры мураваныя царквы, у тым ліку знакамітая Каложа. У Полацку з ваколіцамі іх было каля дзесятка, у Смаленску - сем. Сярод дойлідаў ХІІ ст. вядома імя Іаана, які ўзвёў у Полацку Спаскую царкву Ефрасіннеўскага манастыра.

11. Канцэпцыі ўтварэння ВКЛ. У гістарычнай навуцы здаўна існавалі розныя тэарэтычныя падыходы да праблемы ўтварэння і асаблівасцей фарміравання Вялікага княства Літоўскага, яго этнічнай прыналежнасці. Інтэрпрэтацыя працэсу ўзнікнення ВКЛ у значнай ступені залежала не толькі ад наяўнасці і знаходак новых дакументаў, але і ад палітычных прыхільнасцей навукоўцаў, а больш за ўсё ад геапалітычных рэалій, палітычнай кан'юнктуры ў тыя ці іншыя часы. Можна выдзеліць шэсць асноўных канцэпцый утварэння ВКЛ.

1.Канцэпцыя «літоўскага заваявання» (або «літоўская») у адпаведнасці з якой заходнія землі старажытнай Русі былі захоплены літоўскімі князямі падчас аслаблення Русі міжусобіцамі і мангола-татарскім заваяваннем, Гэта канцэпцыя, як лічыў вядомы беларускі гісторык М. Ермаловіч, узнікла ў XVI ст. у Расіі і абгрунтоўвала неабходнасць «вызвалення спрадвечна рускіх зямель» ад літоўскіх і польскіх заваёўнікаў. Раскрытыкаваная ў 20-я гг. XX ст. падчас «бе-ларусізацыі», гэта канцэпцыя ўсё ж засталася пануючай у савецкія часы. Канцэпцыя «літоўскага заваявання» падтрымлівалася і літоўскімі адраджэнцамі, таму што надавала вагу і гонар літоўскаму адраджэнскаму руху.

2.Канцэпцыя «Русі Літоўскай» мела месца ў рускай гістарычнай літаратуры, у прыватнасці ў працах аднаго з буйнейшых расійскіх гісторыкаў XIX ст. С. Салаўёва. Канстатуючы пануючае становішча ў ВКЛ усходнеславянскага элемента (насельніцтва, тэрыторыі, мовы), ён выкарыстоўваў назвы "Русь Літоўская" і "Русь Маскоўская", падкрэсліваючы іх геапалітычнае саперніцтва, і адзначаў перамогу ў гэ-тай барацьбе Русі Маскоўскай.

3.Канцэпцыя «Літоўскарускай дзяржавы» не выключала літоўцаў з працэсу ўтварэння і развіцця ВКЛ, але па сутнасці ігнаравала ўтварэнне ў складзе ВКЛ беларускага этнасу і ролю яго продкаў ва ўтварэнні дзяржавы. Усе ўсходнеславянскія народы, якія мелі дачыненне да ВКЛ, называліся «рускімі». Гэтай канцэпцыі прытрымліваўся расійскі гісто-рык М. Любаўскі. Тэрмін "Літоўска-руская дзяржава" ўжываўся У. Шчэтаіуі.

4. Канцэпцыя «Беларуска літоўскай дзяржавы» абгрунтоўвалася Ў 20-я гг. XXст. У. Ігнатоўскім. Беларускі ўплыў, на думку прыхільнікаў канцэпцыі, пераважаў па тэрыторыі, насельніцтву, узроўню эканамічнага і культурнага развіцця беларускіх зямель, праяўляўся ў афіцыйным статусе старажытнай беларускай мовы. Літоўскі ўлыў, на думку прыхіль-нікаў каннэпцыі, пераважаў у палітычным жыцці (літоўская княжацкая дынастыя і пераважны ўплыў літоўскіх магнатаў у органах улады), у войску.

5. Канцэпцыя «беларускай дзяржавы» («беларуская» ) сцвярджае, што з самага пачатку ВКЛ фарміравалася як дзярзкава продкаў беларусаў, якія ў той час называліся ліцвінамі. Гэта канцэпцыя ўзнікла ў 20-х гг. XXст. Яе прыхільнікамі былі В. Ластоўскі, У. Доўнар-Запольскі. У канды XXст. канцэпцыю найбольш поўна абгрунтаваў М. Ермаловіч, які на падставе вывучэння дакументаў пісаў, што гістарычныя крыніцы не пацвярджаюць літоўскага заваявання беларускіх зямель, а наадварот, сведчаць аб заваяванні сучасных літоўскіх зямель Новагародскім княствам. На думку М. Ермаловіча, значнай перашкодай для аб'ектыўнага асвятлення працэсу ўтварэння ВКЛ з'яўляецца атаясамліванне сучаснай тэрыторыі Літвы з летапіснай Літвой, якая, як даказваў М. Ермаловіч, знаходзілася на тэрыторыі сучаснай Беларусі, паміж Слонімам і Маладзечна і была часткаю тэрыторыі, на якой фарміраваўся беларускі этнас.

6. Канцэпцьія поліэтнічнай, найперш беларуска-літоўс-
кай або літоўска-беларускай, дзяржавы («цэнтрысцкая»)
імкнецца пераадолець крайнасці іншых канцэпцый. Так,
удзельнікі міжнароднага "круглага стала" па тэме «Беларусь
у Вялікім княстве Літоўскім", які адбыўся ў Мінску ў 1992 г.,
адзначылі, што ў першай палове XIIIст. у Верхнім Паня-
монні ўзнікла беларуска-літоўскае гаспадарства з цэнтрам у
Новагародку, якое стала ядром магутнай шматнацыянальнай
еўрапейскай дзяржавы — Вялікага княства Літоўгкага, Рус-
кага, Жамойцкага і іншых зямель (скарочана — Вялікага
княства Літоўскага). У Вялікім Княстве назва «Літва» тады адносілася да тэрыторыі Верхняга і Сярэдняга Панямоння, а пад «Руссю» разумелася Верхняе Падзвінне і Падняпроўе. Сучасныя заходнія этнічна літоўскія землі — Жмудзь — былі канчаткова далучаны да ВКЛу першай палове XVст. У яго склад з другой паловы XVст. да 60-хгг. XVIст. уваходзіла частка ўкраінскіх зямель (Валынь, Падолле, Кіеўшчына). Усе народы, як адзначалася ў выніковым дакуменце "круглага стала", якія прымалі ўдзел у палітычным, эканамічным і культурным жыцці Вялікага Княства, а найперш беларускі і літоўскі, з'яўляюцца гістарычнымі спадкаемцамі гэтай дзяржавы. Таму было вырашана называць супольнае дзяржаўнае ўтварэнне як беларуска-літоўскае, або, што раўназначна, літоўска-беларуская дзяржава, улічваючы пры гэтым вялікі ўклад, які ўносіў і ўкраінскі народ у яе налітычнае і культурнае развіццё¹.

У дыскусіі па праблемах утварэння і этнічнай прыналежнасці Вялікага княства Літоўскага апошняя кропка яшчэ не пастаўлена. Будуць вывучацца новыя крыніцы, асэнсоўваюца назапашаныя веды, але бясспрэчнай з'яўляецца вялікая роля нашых продкаў як ва ўтварэнні Вялікага княства Літоўскага, так і ў яго гістарычнай спадчыне. На балцкіх землях на сярэдзіну XIII ст. сталай дзяржаўнасці яшчэ не было. Як сведчыць гісторыя, такі пераддзяржаўны стан мог праіснаваць даволі працяглы час. Але пагражальная для самога выжывання балтаславянскага насельніцтва знешняя небяспека вымушала суцішаць міжкняжацкія ўнутраныя разборкі і вылучала ідэю кансалідацыі на першы план. Ордэн мечаносцаў далека не прапаведніцкімі метадамі насаджаў хрысціянства. Рэальная пагроза паўставала для палачан, пскавічоў, Ноўгарада Вялікага, ды і для той жа Жмудзі і Літвы. Не меншая пагроза навісала для нашых продкаў у сярэдзіне XIII ст. з паўднёвага ўсходу – мангола-татарскае нашэсце.

У такой сітуацыі дзеля абароны сваей незалежнасці, у рэшце рэшт дзеля выжывання, насельніцтва балта-ўсходнеславянскага памежжа павінна было аб’яднаць свае намаганні. Але спраўдзіць ідэю кансалідацыі балта-славянскіх зямель было не так проста, бо на лідэрства у гэтым рэгіёне прэтэндавалі па меньшай меры тры цэнтры: Наваградак, літоўска-жмудскі асяродак і Полацк.

Здаецца, Полацкае княства, якое ў свой час першым вылучылася са складу Кіеўскай Русі і мела багатыя традыцыі незалежнага і самастойнага існавання, павінна было стаць тым цэнтрам, які б аб’яднаў вакол сябе знямоглыя ад феадальных усобіц і іншаземных набегаў навакольныя землі. Але ж Полаччына XIII ст. не была ўжо настолькі багатай і магутнай, як у папярэднія стагоддзі, бо страта выхаду да Балтыкі, цяжкая зацяглая барацьба з крыжацкай агрэсіяй падтачыла сілы гэтага волата. I ў сярэдзіне XIII ст. цэнтр палітычнага жыцця на беларускіх землях пераходзіць у Наваградак.

Узвышэнне Наваградка ў сярэдзіне XIII ст. вынікае з яго геапалітычнага становішча на гэты час. Toe, што багацце і раскоша пацяклі сюды — натуральная з’ява, бо пацяклі яны ў самае бяспечнае месца, аднолькава аддаленае ад гарачых крывавых межаў, дзе сутыкаліся балты і славяне з крыжацкай і мангола-татарскай наваламі.

Менавіта ў верхнім Панямонні разгортваліся асноўныя падзеі, якія паклалі пачатак Літоўскай дзяржаве. Трэба мець на ўвазе, што летапісная Літва размяшчалася на сённяшніх усходнелітоўскіх і паўночна-заходніх беларускіх землях. Першым князем выступіў літоўскі князь Міндоўг. У 1246 г. "прия веру Христову от Востока (г.зн. праваслаўную) со многими своими баяры".

Як князь Наваградка Міндоўг выконвае волю і памкненні наваградскіх баяр, якія, паміж іншым, супадалі з яго асабістымі інтарэсамі. 3 дапамогай сілы Міндоўг напрыканцы 40-х — пачатку 50-х гг. XIII ст. адваёўвае для сябе Літву, далучыўшы яе да Наваградка.

Добра разумеючы, што гэты крок прыдзецца не даспадобы магутным галіцка-валынскім князям, Міндоўг шукае падтрымку на Захадзе. Ён прымае каталіцтва і ў 1252 ці 1253 г. карануецца ў Наваградку з бласлаўлення папы рымскага Інакеція XIV. Тым самым валадар Літвы мяркуе спыніць крыжацкі ўціск і здабыць саюзнікаў у супрацьстаянні з галічанамі. Але надзеі Міндоўга не спраўдзіліся. Тройчы абрушвалася моц галіцка-валынскага войска на землі Наваградчыны, несучы з сабой смерць, рабаванне, гвалт.

Няўдачы, што праследавалі Міндоўга, выклікалі незадаволенасць ім у баярскім асяродку наваградчан. У хуткім часе на княжацкі пасад яны запрашаюць сына Міндоўга — Войшалка. Гэта быў таленавіты, дальнабачны, жорсткі палітык-валадар. У ходзе жорсткай барацьбы з супернікамі, якімі з’яўляліся перадусім галіцка-валынскія князі, жмудскі князь Трайнята, князь наваградскі Войшалк стварыў тое ядро дзяржавы, якое з цягам часу абрастала суседнімі землямі і пераўтварала княства Літоўскае, Літву у Вялікае Княства Літоўскае, Рускае, Жамойцкае. Можна з упэўненасцю канстатаваць, што сярод заснавальнікаў княства Літоўскага былі разам з балцкімі і заходнебеларускія землі. Прычым у існаванні такога палітычнага аб’яднання было зацікаўлена насельніцтва як тых, так і другіх зямель.

Але ў апошнія тры дзесяцігоддзі XIII ст. перад маладой дзяржавай стаяла адна задача: выжыць у акружэнні суседзяў, што былі не зацікаўлены у з’яўленні новага дзяржаўнага ўтварэння, да якога хінуліся яшчэ не падуладныя крыжакам ці ардынцам землі. I з гэтай задачай уладары Літоўскай дзяржавы паспяхова справіліся. Гэга стала мажлівым, па-першае, з прычыны гістарычнай мэтазгоднасці, калі толькі яднанне сіл дазваляла балтаславянскаму насельніцтву верхняга і сярэдняга Панямоння адстаяць сваю свабоду і жыццё. Па-другое, з’яўленне на авансцэне гісторыі магутных дзяржаўных дзеячаў — Міндоўга, Войшалка, Тройдзеня, Віценя — не дазволіла згінуць дзяржаве ў крыві міжусобных дынастычных звадак.

Ды урэшце рэшт да княства Літоўскага у гэты час павярнулася тварам гістарычнае шанцаванне. Станаўленне дзяржаўнасці Літвы прыпала на той перыяд, калі гэтаму працэсу Галіцка-Валынская дзяржава ўжо не магла перашкодзіць, а Ордэн тое ж зрабіць яшчэ не быў у сілах.

Увакняжыўшыйся на літоўскім троне недзе ў 1269/1270 г. Тройдзень энергічна, з дапамогай сілы і подкупаў праводзіў палітыку кансалідацыі зямель, што склаліся у адзіны дзяржаўны арганізм у 50 — 60-я гг. XIII ст. Яму ўдалося стабілізаваць унутрыпалітычную сітуацыю у Літоўскай дзяржаве. Гэта дазволіла адвадзіць на пэўны час ворагаў ад прэтэнзій на незалежнасць Літвы. А што прэтэнзіі такія існавалі, сведчаць летапісныя згадкі..

Толькі ў 1274 г. аднавіліся захопніцкія выправы тэўтонаў на прускія землі і далей на ўсход. Аднак поспех далека не заўсёды спадарожнічаў крыжакам. У 1279 г. яны атрымалі страшэннае паражэнне ад войска Тройдзеня і на некаторы час суцішылі свой уціск на Літву. Але ўсё ж крыжацкай агрэсіі не перапынілі, бо барацьба за жмудскія землі працягвалася і ў 80 — 90-х гг. XIII ст., а ў 1300 — 1315 гг. крыжакі рабілі наезды ў асноўным на Жмудзь ажно 20 разоў.

Тым не менш Літоўская дзяржава пасля смерці Тройдзеня у 1280 г., які, безумоўна, умацаваў яе становішча, атрымала мажлівасць для далейшага развіцця. Што і знайшло свае ўвасабленне ў дзейнасці наступных уладароў. Асабліва яскрава цэнтралізатарскія памкненні выявіліся у палітыцы вялікіх князёў Віценя і Гедыміна. Менавіта за часы іх панавання ў склад Літоўскай дзяржавы ўвайшлі амаль усе беларускія землі, якія не прымалі ўдзелу ў яе заснаванні.

Шляхі іх уваходжання ў склад Літоўскай дзяржавы былі розныя. Скупыя, адрывачныя звесткі, што дайшлі ад той далёкай пары, не дазваляюць вызначыць дакладную карціну гэтага працэсу. Пад 1326 г. у летапісах упамінаецца князь менскі Васіль ужо як васал вялікага князя Гедыміна, але на якіх умовах і пры якіх абставінах гата адбылося, меркаваць цяжка. Сваю ролю ў пашырэнні дзяржаўнай тэрыторыі Літоўскай дзяржавы адыгралі шлюбныя сувязі, недругараднае месца адводзілася і ваенна-палітычнаму ўціску. Але ўсё ж ёсць усе падставы, каб з вялікай доляй упэўненасці гаварыць аб дабравольна-дагаворнай аснове уваходжання у склад Літоўскай дзяржавы наиболын буйных беларускіх зямель — Полацкай і Віцебскай. Аб гэтым сведчаць земскія прывілеі вялікіх князёў літоўскіх. Яны зацвярджалі аўтаномны статус названых зямель у складзе ВКЛ. Па меншай меры можна выдзеліць чатыры характэрныя рысы аўтаномнасці. Першая звязана з правам палачан і віцяблян выказаць сваю думку і самым сур’ёзным чынам уплываць на прызначэнне вялікім князем першай асобы у сваей зямлі. Вялікі князь быў абавязаны "им давать воеводу по старому, по их воли, и который им будет нелюб воевода ... ино нам воеводу им иного дати, по их воли".

Другая — гэта тое, што аўтаномнасць Полацкай і Віцебскай зямель прадугледжвала абмежаванне судовай улады вялікакняжацкіх намеснікаў ці ваявод. Гэта вельмі важны момант, 6о заканадаўчыя нормы і судовыя ўстановы практычна вызначаюць статус асобы у грамадстве. Кантроль за статусам мясцовае баярства захоўвала за сабой.

Трэцяя рыса аўтаномнасці выяўлялася у мажлівасці функцыянавання полацкага і віцебскага веча (сойма). Прычым на гэтых сходах насельніцтва Полацка ці Віцебска вырашаліся многія важныя пытанні мясцовага кіравання: выбранне мясцовых улад, нормы нясення вайсковай службы, гаспадарчыя гарадскія справы, нарэшце, абмяркоўваліся міждзяржаўныя гандлёвыя дагаворы.

Чацвёртая, бадай самая важная з вызначаных рыс пэўнай самастойнасці Полацкай і Віцебскай зямель у складзе ВКЛ заключаецца ў выключным, манапольным праве мясцовага баярства займаць усе пасады мясцовага кіравання. Гэта значыць, мясцовыя землеўладальнікі захоўвалі за сабою права ўладарыць у сваёй зямлі. Зусім нездарма менавіта з Падзвіння выйшла абсалютная большасць родаў беларускага паходжання, прадстаўнікі якіх займалі кіруючыя пасады як у мясцовых, так і у цэнтральных органах улады Вялікага Княства Літоўскага. Тут былі радавыя гнёзды князёў Друцкіх, Лукомскіх, Адзінцэвічаў. Адсюль паходзілі такія вядомыя у гісторыі прозвішчы, як Глябовічы, Ільінічы, Неміравічы, Корсакі, Зяноўевічы і многія іншыя.

13. У першай палове XIV ст. Літоўская дзяржава, што пачыналася на землях верхняга і сярэдняга Панямоння, павялічыла свае абшары не менш як удвая. Пашыралася яна у асноўным за кошт суседніх усходніх і паўднёвых зямель. Гэта, як ужо згадвалася, землі Полацкая, Віцебская і Менская. Недзе да 1340 г. межы княства Літоўскага ва ўсходнім кірунку выйшлі на рубеж Вязьма — Расна, гэта значыць праходзілі па заходняй Смаленшчыне. Да таго ж у гэты час далучаны былі да Княства Пінск з Туравам.

Блізкія добразычлівыя стасункі за панаванне Гедыміна мела Літва з Ноўгарадам Вялікім, Псковам і Цвер’ю. Гэтыя рускія землі бачылі у дзяржаве Гедыміна саюзніцу у барацьбе супраць маскоўскага ўціску, які ўзмацніўся у гады княжання Івана Каліты (1325 — 1340). Бадай, у адзначаны перыяд упершыню сутыкнуліся інтарэсы Масквы і Літвы за права панавання ва ўсходнеславянскім рэгіёне.

Пераважны ўсходнеславянскі зачын Вялікага Княства Літоўскага і Рускага (9/10 тэрыторыі і 8/10 насельніцтва) выразна паўставаў з факту падзелу дзяржавы на ўдзелы пасля пагібелі вялікага князя Гедыміна у 1341 г. Паводле яго волі гаспадарства дзялілася на 7 частак: "Монивиду дал отец Корачев да Слоним, Наримонту — Пинеск, Олгирду... — Крево, да к тому князь витебский, сынов не держал, принял его к дотьце, — Витебск в зяти. Евнутия осадил во Вильни на великом княжени. А Кестутию — Троки. Корияту — Новгородок. А Люборта принял володимерский князь к дотьце — во Володимер и в Луцеск и во всю землю Волын­скую". Як відаць з прыведзенай цытаты з "Летапісца вялікіх князей літоўскіх", большасць цэнтраў дзяржавы размяшчалася на сённяшніх беларускіх і часткова ўкраінскіх землях.

Пасля гедымінавых падзелаў для Вялікага Княства Літоўскага настаў час выпрабаванняў на трываласць. Лес дзяржавы мог пайсці па ужо накатаным класічным узоры развіцця раннефеадальных еўрапейскіх манархій. Гэта значыць, беларуска-літоўскае гаспадарства маглі чакаць удзельная дробнасць і крывавыя міжусобіцы. Але цяжкае знешнепалітычнае становішча (пагроза ў першую чаргу ад крыжакоў) ды наяўнасць сярод гедымінавых нашчадкаў моцных дзяржаўных палітыкаў не дапусцілі шлях развіцця Вялікага Княства па мажліва апісаным сцэнарыі.

Яўнут, сярэдні сын Гедыміна, які згодна з яго воляй стаў вялікім князем і на гэтай пасадзе не праявіў дбайнасці, быў у 1345 г. змешчаны з вялікага княжання. Справу яго змяшчэння арганізавалі браты Альгерд і Кейстут. Са згоды апошняга менавіта Альгерд стаў вялікім князем літоўскім. Ён і пачынае правядзенне адзіна мажлівай палітыкі, якая вынікала з этнатэрытарыяльнай пабудовы Княства. Пры ім Вялікае Княства Літоўскае і Рускае выступае на гістарычнай арэне з праграмай збірання вакол Вільні тых рускіх зямель, якія ў свой час былі аб’яднаныя ва ўладзіміравай Кіеўскай Русі. Паказальна ужо тое, што першую палову жыцця Альгерд пражыў у Полацку (да 1345 г. ён быў жанаты на віцебскай княгіні Марыі Яраслаўне), дзе, верагодна, прыняў праваслаўе і спрабаваў падпарадкаваць сваей уладзе Пскоў.

Калі ж Альгерд стаў вялікім князем, ён з поспехам працягваў ажыццяўляць сваю "агульнарускую" праграму. Пры ім робяцца спробы авалодаць Ноўгарадам Вялікім, практычна далучаюцца да Вялікага Княства Валынь (1352), Бранск і Смаленск (1357), Кіеўшчына ды Падолле (1362 —1364), Чарнігава-Северская зямля (канец 60 — пачатак 70-х гг. XIV ст.).

У тым жа ўсходнім кірунку з боку беларуска-літоўскага гаспадарства не менш адчувальнай была экспансія ідэалагічная. 3 мэтай прадвырашэння першынства палітычнай улады ва ўсходнеславянскім рэгіёне вялікія князі літоўскія (Гедымін, Альгерд) імкнуліся, і часам небеспаспяхова, да ўтварэння праваслаўнай мітраполіі і ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Суперніцтва паміж Альгердавічамі за валоданне віленскім тронам распачалося адразу пасля смерці вялікага князя у 1377 г. Згодна з воляй Альгерда у Вільні ўвакняжыўся яго старэйшы сын ад другога шлюбу — Ягайла. У апазіцыю да новага валадара стаў старэйшы сын ад першага Альгердава шлюбу Андрэй Полацкі. Ягайла, каб пазбавіць свайго апанента апоры, якой з’яўлялася Полаччына, вырашыў у 1377 г. адняць у Андрэя свой удзел. Такія дзеянні маладога вялікага князя прывялі да стварэння антыягайлаўскай кааліцыі у складзе князя полацкага, маскоўскага князя Дзмітрыя Іванавіча, князя смаленскага і бранскага. Моц гэтага хаўрусу быў апрабаваны ў Кулікоўскай бітве, у якой чынны ўдзел прымалі Альгердавічы — "Андрей да брат его Дмитрий" (князь бранскі).

Пасля ад’езду у Маскву полацкага князя Андрэя Ягайла перадае гэтую зямлю брату Скіргайлу. Але палачане не пры-маюць стаўленіка Вільні. На працягу вясны — лета 1381 г. яны не дапускалі ў горад Скіргайлу, а пасля прынялі бок Кейстута ў спрэчцы за ўладу паміж апошнім і Ягайлам.

Нестабільнае становішча у краіне прымушала Ягайлу шукаць надзейную апору як унутры краіны, так і па-за яе межамі. Першыя спробы знайсці моцнага саюзніка ў асобе князя маскоўскага не прынесла Ягайлу плену. Здаецца ужо дамоўлены шлюб дачкі Дзмітрыя Данскога з вялікім князем літоўскім не адбыўся. Прычынай гэтага з’явілася занадта амбіцыйная пазіцыя Масквы. Праект дамовы паміж суседнімі княствамі прадугледжваў не толькі хрьшгчэнне язычніцкай часткі насельніцтва Вялікага Княства Літоўскога ў праваслаўную ("грэцкую") веру, але і меў на ўвазе тое, што "великому князю Ягайле быти в их воли". А гэта значыць, што Ягайла станавіўся васалам Дзмітрыя. Гэта, безумоўна, было непрымальным для ліцвінскага боку.

Зыходзячы з акалічнасці, што ўсходні сусед-княства, а таксама частка ўсходніх зямель Вялікага Княства Літоўскага сталі да Ягайлы ў апазіцыю, ее пачаў набліжаць да сябе язычніцкі набілітэт (знаць), паступова рыхтуючы яго да хрышчэння у "рымскую" (каталіцкую) веру з абяцаннямі значных за тое прывілеяў.

Гэтая палітычная лінія Ягайлы вынікала з яго пачасціўшыхся кантактаў з Польшчай. Менавіта у тэты час (верасень 1382 г.) заходні сусед Княства застаецца без караля. Польская каралева Ядзвіга была заручана з Вільгельмам Габсбургам, меліся і ўласна польскія прэтэндэнты на карону. Але Польскае каралеўства аддавалася Ягайлу. Выйшла так з прычыны зацікаўленасці каталіцкага Захаду ў абмежаванні распаўсюджвання ў Еўропе праваслаўнай веры і недапушчальнасці стварэння новай магутнай апоры ўсходняга хрысціянства, якім была Візантыйская імперыя, Вялікае Княства Літоўскае часоў Альгерда прэтэндавала на гэтую ролю. Таму Польшча дала згоду аддаць каралеўскі трон літоўскаму князю у абмен на каталіцкую Літву з далейшым прыцэлам на акаталічванне ўсходнеславянскіх зямель Вялікага Княства Літоўскага і Рускага.

Ягайла разумеў, што акаталічванне дзяржавы будзе праходзіць у нялёгкіх умовах. Але стаўка была высокая — каралеўства Польскае. Да таго ж на сярэдзіну 80-х гг. XIV ст. для ажыццяўлення гэтага акта склалася даволі спрыяльная сітуацыя. У верасні 1382 г. Ягайла гвалтоўна забівае свайго дзядзьку Кейстута, які не прымаў палітыку пляменніка. У кастрычніку таго ж года вялікі князь літоўскі, ахвяраваўшы палову Жмудзі крыжакам, заключыў з імі часовы мір. У гэты час была страшэнна вынішчана Масква пасля наезду хана Тахтамыша.

Рэалізацыя польска-вялікакняжацкага саюза канкрэтна распачалася у 1385 г. падпісаннем Крэўскай уніі. У 1386 г. Ягайла прымае каталіцтва, бярэ у жонкі каралеву Ядзвігу і займае польскі трон. У лютым 1387 г. ён выдае прывілеі, якія выяўлялі змест польска-ліцвінскіх дамоўленасцяў напярэдадні заключэння ўніі. Па-першае, Уладыслаў-Ягайла заснаваў біскупства у Вільні і адарыў яго землямі. Пачатковы дар вялікага князя каталіцкаму асяродку у Вялікім Княстве складаўся з 50 — 60 вёсак. Па-другое, землеўласнікі каталіц-кай веры атрымлівалі ад гаспадара значныя эканамічныя прывілеі.

Паводле граматы "караля польскага, вялікага князя літоўскага і спадкаемца Русі" (так Уладыслава-Ягайлу велічалі афіцыйныя дакументы) ад 20 лютага 1387 г. феадальная знаць каталіцкага веравызнання атрымлівала неабмежаванае права валодання і распараджэння сваімі вотчынамі, а таксама вызвалялася ад выканання шэрага дзяржаўных павіннасцяў. На праваслаўных феадалаў, што вялі сваю радаслоўную галоўным чынам з беларускіх зямель, тэты прывілей не распаўсюджваўся. Натуральна, такі дыскрымінацыйны закон для знаці "рускага" паход-жання выклікаў у іх асяродку рэзкае незадавальненне палітыкай вярхоўнай улады Вялікага Княства.

3 гэтага часу (з канца XIV ст.) так званае "рускае" пытанне не аднойчы падымалася і выкарыстоўвалася рознымі палітычнамі дзеячамі і групоўкамі. Першым выкарыстаў яго Вітаўт, які ў 90-я гг. XIV ст. выступіў з праграмай стварэння самастойнага "Літоўска-Рускага" каралеўства, якое б супрацьстаяла, з аднаго боку, Польшчы, а з другога — Маскве. Унутры дзяржавы для ажыццяўлення сваей праграмы Вітаўт узяў у саюзнікі апазіцыйную каталіцкай экспансіі Польшчы праваслаўную знаць, за межамі Вялікага Княства — Ордэн, якому было выгадна пагаршэнне адносін паміж Княствам і Польскай дзяржавай, а таксама татарскага эмігранта, ранейшага залатаардынскага хана Тахтамыша. 3 Ордэнам вясной 1398 г. на востраве Салін было заключана пагадненне, па якім Вітаўт абвяшчаўся "каралём Літвы і Русі". Аб сувязях жа Вітаўта з Тахтамышам, які выдаў літоўскаму князю ярлык на кіраванне ўсімі рускімі землямі, чытаем у "Хранографе": "Витовт рече: я тебя (Тахтамыша) посажю на Орде и на Сараи, и на Болгарах, и на Азтархан, и на Озове, и на Заятцькой Орде, а ты мене посади на Московском великом княжении... и на Новгороде Великом, и на Пско­ве, а Тферь и Рязань моа и есть, а Немцы и сам возму".

Аднак гэтым амбіцыёзным задумам здзейсніцца не ўдалося. 12 жніўня 1399 г. на р. Ворскла адбылася рашаючая бітва паміж кааліцыяй Вітаўт — Тахтамыш і правіцелямі Залатой Арды Цімурам і Едзігеем, у якой "попусти бог татаром". Армія Вітаўта была амаль цалкам знішчана, сам жа вялікі князь "побеже в мале дружине".

У пасляворсклаўскі перыяд Усходняя Еўропа аб’ядналася пад эгідай Польскага каралеўства. Гэга дало свой плен у бітве пад Грунвальдам. 15 ліпеня 1410 г. аб’яднаным польска-вялікакняжацкім войскам была разбіта крыжацкая армада. Балта-славянскія народы перамаглі лютага ворага, які пагражаў ім духоўным ды фізічным вьшішчэннем. Разам з тым вынікам паражэння на Ворскле быў дагавор 1401 г. паміж Вялікім Княствам і Полыпчай, які пацвярджаў "польска-літоўскую" ўнію, што была заключа­на за 16 гадоў да гэтага у Крэве.

У 1413 г. адбылося прыняцце пастановы Гарадзельскага сойма 1413 г. аб уніі паміж Вялікім Княствам і Польшчай, паводле якой праваслаўная знаць Княства ставілася практычна ў дыскрымінацыйнае становішча ў гэтай этнічна неаднароднай дзяржаве. Параграф трэці Гарадзельскай пастановы, працягваючы прывілеі 1387 і 1401 гг., устанаўліваў, што толькі "каталікі, Рымскай царкве падуладныя", маглі вало-даць і карыстацца эканамічнымі і палітычнымі прывілеямі і падараваннямі пануючаму класу з боку вярхоўнай улады. У б-м пацвярджалася забарона на шлюбы паміж каталікамі і праваслаўнымі. Асаблівае значэнне у далейшай унутрыпалі-тычнай барацьбе у Вялікім Княстве меў § 9 Гарадзельскага прывілея, па якім на "дастоінсгва, месцы і пасады" прызначаліся "толькі каталіцкай веры прыхільнікі і падуладная святой Рымскай царкве. Таксама і ўсе пасгаянныя ўрады земскія... надаюцца толькі спавядальнікам хрысціянскай каталіцкай веры", § 11 і 12 пазбаўлялі праваслаўных феадалаў права выбрання вялікага князя, якім зноў жа карысталіся толькі "паны і шляхціцы зямлі літоўскае, прыхільнікі хрысціянскай рэлігіі, Рымскай царкве падуладныя, не схізматыкі ці іншыя паганыя".

У 1430 г. вялікім князем літоўскім становіцца малодшы брат Ягайлы Свідрыгайла Альгердавіч, які у свой час выступаў апанентам вымушанай прапольска-каталіцкай палітыкі Вітаўта першых дзесяцігоддзяў XV ст. Прычым цікава, што барацьбу супраць колішняга "гаспадара" Вялікага Княства ён вёў, выкарыстоўваючы праграму Вітаўта 90-х гг. XIV ст. — праграму стварэння Літоўска-Рускай дзяржавы з апорай на праваслаўныя элементы Вялікага Княства. Як заўважаў гісторык XVI ст. Мацей Стрыйкоўскі, Свідрыгайла змагаўся супраць Вітаўта, "абапіраючыся на Русь, што яму спачувала .

Свідрыгайла і на вялікае княжанне ўзышоў пры падтрымцы князёў і баяр беларускіх, украінскіх, рускіх зямель Вялікага Княства. Таму няма нічога дзіўнага, што новапасаджаны "гаспадар" пачаў абапірацца на гэтыя сілы ў кіраванні дзяржавай. Пры ім праваслаўная арыстакратыя "рускіх" абласцей княства займае вышэйшыя пасады, засядае ў "вернай" вялікакняжацкай Радзе (князі Друцкія, Карсаковічы, Хадкевічы, Палазовічы і інш.). Яны ж прымаюць удзел у вырашэнні самых адказных дзяржаўных пытанняў. I гэга нягледзячы на папярэджанні Гарадзельскай пастановы, што розніца у веравызнаннях вядзе да палітычных супярэчнасцяў. На самой справе не розніца ў веры вяла да супярэчнасцяў у палітыцы. Іх нараджала імкненне да манапольнага валодання вышэйшымі дзяржаўнымі пасадамі, якія давалі толькі аднаму крылу феадальнай знаці Вялікага Княства Літоўскага права на ўладу і багацце.

Узрастанне палітычнай ролі феадалаў праваслаўнага веравызнання, страта каталіцкай арыстакратыяй неабмежаванай улады прывялі да змовы апошняй супраць Свідрыгайлы Альгердавіча. У ноч на 1 верасня 1432 г. адбыўся замах на вялікага князя. Змоўшчыкі пасадзілі на віленскі прастол брата Вітаўта, а Свідрыгайла ратаваўся ўцёкамі у Полацк. Полацк, які ўвесь час знаходзіўся ў гушчы палітычных падзей, становіцца сталіцай Вялікага Княства Рускага.

Такім чынам, Вялікае Княства Літоўскае і Рускае распалася на два дзяржаўныя ўтварэнні. Як занатаваў летапісец: "Й Литва же посадиша великого князя Жигимонта Кесьтутевич на великое княжение на Вилни ... и приде Швитригайло на Полотескъ и на Смоленскъ, и князи руськие и бояре посадиша князя Швитригайла на великое княжение на Руское". Апошняя з названых дзяржаў, якая стварылася і дзейнічала на аснове аўтаноміі Полацкай, Віцебскай, Смаленскай зямель у складзе Вялікага Княства Літоўскага існавала недзе 4 гады. Намінальна яна загінула ў выніку ваеннага паражэння войскаў Свідрыгайлы ў бітве пад Вількамірам летам 1435 г., але фактычна Вялікае Княства Рускае спыніла свае існаванне у выніку авантурных, неабачлівых дзеянняў "князя рускага, які не у моцы бьгў адолець тонкай дыпламатыі "вялікага князя на Вільна і Троках", скаардынаванай з польскім каралем. Для таго каб выбіць у Свідрыгайлы апору на праваслаўных феадалаў "рускіх" зямель, 15 кастрычніка 1432 г. каралём Польшчы Уладзіславам-Ягайлам быў выдадзены са згоды Жыгімонта Кейстутавіча прывілей, па якім прадстаўнікі знакамітых радоў беларускага, украінскага, рускага паходжання праваслаўнага веравызнання ўраўноўваліся ў некаторых правах з феадаламі-каталікамі. Праз год і сем месяцаў, 6 мая 1434 г., быў абнародаваны аналагічны прывілей за подпісам аднаго вялікага князя Жьпімонта. Неабходнасць яго выдання тлумачыіща ў прэамбуле тым, што "гаспадар" жадае "нашыя землі Літоўскія і Рускія прывесці ў парадак і справы іх давесці да найлешпага стану... каб паміж народамі гэтых зямель не было ніякага разладу ці непатрэбнага урону... каб яны карысталіся роўнымі міласцямі і тым больш горача і настойліва імкнуліся заўсёды да адзінства душ і дапамагалі захаванню найшчаслі-вейшага стану гэтых зямель". Восем пунктаў, што ішлі ўслед за гэтай прэамбулай, даравалі "рускім князям і баярам права свабоднага распараджэння спадчыннымі маёнткамі па прыкладзе "іншых месц хрысціянскіх"; права атрымання у спадчыну зямельных уладанняў жонкамі і дзецьмі; вызвалялі кияжацкіх і баярскіх падданых ад асобных дзяржаўных падаткаў і павіннасцяў; дазвалялі мець ва ўжытку праваслаўнай шляхце нараўне з феадаламі-каталікамі гербы і знакі шляхецтва.

Прывілей 1434 г., па якім "руская" знаць дабілася саслоўнай роўнасці з каталіцкай арыстакратыяй, — безумоўная перамога праваслаўнай знаці ў барацьбе за раўнапраўе. Але гэта была перамога не канчатковая. Адно з галоўных пытанняў — удзел праваслауных феадалаў у кіраванні дзяржавай — гэтай граматай не вырашалася.

На працягу XV ст. дзяржаўны лад Вялікага Княства Літоўскага эвалюцыяніраваў ад неабмежаванай манархіі да манархіі парламенцкага тыпу, пры якой самаўладства абмяжоўвалася так званым парламентам, што складаўся з дзвюх палат: Рады і Сойма.

На ўнутраную палітыку вялікіх князёў літоўскіх і паноў-радных усе больш уздзейнічала знешнепалітычная сітуацыя. На працягу XVI ст. Вялікае Княства абараняла сваю незалежнасць і багацце ад набегаў крымскіх татар, якіх зведала 45 за першую палову гэтага стагоддзя. Але галоўны вораг беларуска-літоўскага гаспадарства у гэты час паўстаў на ўсходзе. З канца XV ст. Маскоўская дзяржава прыпісвае сабе ролю спадкаемцы Кіева, а пасля жаніцьбы Івана III на дачцэ візантыйскага імператара — спадкаемцы Візантыі і галавою ўсіх праваслауных хрысціян Усходняй Еўропы. Гэта спрычынілася да аб’яўлення усходнеславянскіх зямель Вялікага Княства сваей вотчынай і адкрытай агрэсіі супраць заходняга суседа.

3 пачатку XVI ст. усе выразней праводзіцца лінія на роўнасць у правах прадстаўнікоў шляхецкага саслоўя Вялікага Княства незалежна ад этнічнага паходжання і рэлігійнай прыналежнасці. 3 гэтага часу праваслауных беларускага, украінскага паходжання можна сустрэць сярод радных засядацеляў і кіраўнікоў самага высокага рангу (К.Астрожскі, Р.Хадкевіч). Гарадзельская пастанова ужо не дзейнічала і, як зжыўшая сябе, была адменена ў 1563 г. 3 гэтага часу пасады дзяржаўнага кіравання маглі займаць прадстаўнікі шляхецкага саслоўя як каталіцкага, так і праваслаўнага веравызнання. Надалей заканадаўчае афармленне роўнасці ў правах усей шляхты "веры хрысціянскай" знайшло месца у Статуце Вялікага Княства Літоўскага 1588 г.

У XVI ст. буйныя феадалы Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага рознага этнічнага паходжання — беларускага, літоўскага, украінскага, рускага, розных вер — каталіцкай, праваслаўнай, пратэстанцкай — уяўлялі сабой адну сацыяльную трупу. Яна была аб’яднана агульнасцю палітычных, эканамічных, класа-вых інтарэсаў. Вялікае Княства Літоўскае стала іх супольнай дзяржавай — Айчынай. Нездарма у першай палове XVI ст. у найвышэйшым органе ўлады — Гаспадарскай Радзе — не сустракалася груповак, якія б утварыліся на аснове этнічных ці рэлігійных адрозненняў.

Такім чынам, пасля першага — ваенна-абарончага — аб’яднання у XIII —XIV стст. беларускіх і балцкіх зямель у адзіную дзяржаву і амаль двухсотгадовага перыяду "прыціркі" этнасаў поліэтнічнага дзяржаўнага ўтварэння у XVI ст. адбылося другое — дзяржаўна-палітычнае — аб’яднанне грамадства Вялікага Княства. У гэты час на другі план адыходзяць мясцовыя, этнічныя, рэлігійныя інтарэсы, а найперш усведамляецца агульнадзяржаўны ліцвінскі патрыятызм.

 

Сістэма кіравання краінай у ВКЛ развівалася на аснове старажытнага права, што бытавала ў Полацкім, Менскім, Навагародскім, Тураўскім і іншых княствах. Пасля заключэння Крэўскай уніі і ўсё большага збліжэння з Польшчай у арганізацыю кіравання дзяржавай сталі пераносіцца тыя рысы і формы, якія склаліся ў Польшчы.

Кіраўніком дзяржавы быў вялікі князь (гаспадар), у большасці часу ён з'яўляўся адначасова каралём Польшчы. Вялікі князь з'яўляўся таксама суддзёй, адміністратарам, галоўнакамандуючым узброеных сіл краіны. Галоўным яго абавязкам была абарона ўласнасці і тэрыторыі гаспадарства. Вялікі князь меў шырокія паўнамоцтвы: права весці міжнародныя справы, уступаць у саюзы, абвяшчаць вайну і заключаць мір, ён прызначаў на дзяржаўныя пасады і распараджаўся дзяржаўнымі маёнткамі. Яму належала права заканадаўчай ініцыятывы і за яго подпісам выдаваліся ўсе найважнейшыя заканадаўчыя акты.

Вялікі князь выбіраўся з прадстаўнікоў дома Гедымінавічаў (пазней Ягайлавічаў, ці Ягелонаў) напачатку вузкім колам найважнейшых саноўнікаў, а з канца ХV ст. - вальным (агульным) соймам з удзелам прадстаўнікоў усіх зямель. Інагурацыя (узвядзенне на пасаду, каранацыя) вялікіх князёў адбывалася ў Вільні, у касцёле святога Станіслава. На галаву новаабранага гаспадара ўскладалася мітра Гедыміна, а потым маршалак земскі ўручаў яму меч і скіпетр.

Ажыццяўляў свае паўнамоцтвы вялікі князь не аднаасобна, а з удзелам Рады, сойма і службовых асоб вярхоўнага кіравання. Прававое становішча вялікага князя літоўскага было тыповым для становішча абмежаванага феадальнага манарха.

Дзяржаўны лад ВКЛ можна вызначыць як парламенцкую манархію. Непасрэдны ўплыў вялікага князя, які адначасова быў і польскім каралём, на дзяржаўныя справы аслабляўся яго частымі і працяглымі ад'ездамі ў Польшчу. У час знаходжання ў Польшчы князь не меў права займацца дзяржаўнымі справамі ВКЛ. Імі займалася Рада, альбо Паны-рада. Спачатку Рада была дарадчым органам пры князю і назначалася гаспадаром па яго ўласным выбары. Паступова значэнне і моц Рады раслі, і яна замест дарадчай установы пры вялікім князю зрабілася кіруючым органам, які ўжо юрыдычна абмяжоўваў уладу гаспадара. Яна стала пастаянным выканаўча-распарадчым, заканадаўчым, кантрольным і судовым органам. З цягам часу ўстанавіўся пэўны састаў Рады. Права засядаць у ёй мелі каталіцкія біскупы, ваяводы, кашталяны, некаторыя старосты, самыя важныя службовыя асобы цэнтральнага ўпраўлення (маршалак земскі, канцлер, гетман найвышэйшы, і інш.) і некаторыя буйныя феадалы па асабістых запрашэннях. Поўны састаў Рады налічваў 45 чалавек, а пасля рэформы 1565 г. і стварэння новых ваяводстваў іх стала 65.

Кампетэнцыя Рады была такой жа шырокай, як і самога гаспадара. Яна вырашала пытанні абароны дзяржавы, міжнародных адносін, бягучага кіравання, фінансавай дзейнасці, назначэння на вышэйшыя дзяржаўныя пасады. Толькі з удзелам Рады рыхтаваліся і прымаліся новыя заканадаўчыя акты, выдаваліся граматы і прывілеі. Рашэнні, прынятыя з удзелам Рады, не маглі быць зменены або адменены аднаасобна вялікім князем.

Агульнадзяржаўны (вальны) сойм меў важнае значэнне ў сістэме органаў дзяржаўнай улады. На яго пасяджэнні запрашаліся ўсе буйныя феадалы, што ўваходзілі ў склад Рады, службовыя асобы цэнтральнага і часткова мясцовага кіравання, вярхі каталіцкага і праваслаўнага духавенства, а таксама дэпутаты ад шляхты. Усе шляхцічы мелі права з'яўляцца на соймы, але, паколькі яны ўхіляліся ад яўкі, у 1512 г. быў прыняты закон, паводле якога павятовай шляхтай выбіраліся па 2 дэпутаты ад кожнага павета. Іншыя пласты насельніцтва сваіх прадстаўнікоў на сойме не мелі. На соймах выпрацоўваўся агульны кірунак знешняй і ўнутранай палітыкі дзяржавы. Ён быў форумам вострай палітычнай барацьбы, абмяжоўваў уладу вялікага князя і, часткова, Рады. Інстытут вальных соймаў дазваляў сярэдняй і дробнай шляхце прымаць удзел у палітычным жыцці краіны.

Вышэйшымі службовым асобамі ў дзяржаве былі маршалак земскі, гетман, канцлер і падскарбій. Маршалак земскі старшынстваваў на пасяджэннях сойма і Рады, абвяшчаў пастановы гаспадара і Рады на гэтых пасяджэннях, быў даглядчыкам за парадкам і этыкетам пры двары і падчас афіцыйных цырымоній, кіраваў прыёмам замежных паслоў, дапускаў да гаспадара просьбітаў са скаргамі і чалабітнымі, судзіў за злачынствы, зробленыя на сойме.

Гетман найвышэйшы камандаваў узброенымі сіламі дзяржавы, калі на чале іх не стаў сам вялікі князь. У час ваенных дзеянняў ён меў самыя шырокія паўнамоцтвы адносна ўсіх падначаленых асоб, у тым ліку права караць вінаватых. Яго намеснікам быў гетман польны, той, хто ўзначальваў войска ў паходзе.

Канцлер кіраваў дзяржаўнай канцылярыяй, пад яго наглядам ажыццяўлялася падрыхтоўка законапраектаў, прывілеяў, грамат і іншых дакументаў з дзяржаўнай канцылярыі. У яго знаходзілася вялікая дзяржаўная пячатка, без якой ніводзін закон не мог уступіць у сілу, ён падпісваў і найважнейшыя дзяржаўныя акты. Яго намеснікам быў падканцлер, які пры адсутнасці канцлера выконваў яго абавязкі. Канцлеру падпарадкоўваліся шматлікія пісары, дзякі, талмачы. У канцылярыі пісьмова на беларускай мове (з 1696 г. - на польскай) афармляліся ўсе пастановы і распараджэнні князя і Рады. Дакументы, што выходзілі з канцылярыі і прыходзілі туды, запісваліся ў асобныя кнігі, якія называліся Літоўскай Метрыкай.

Падскарбій земскі быў даглядчыкам дзяржаўнай казны і выконваў абавязкі міністра фінансаў, вёў улік дзяржаўных прыбыткаў і выдаткаў, наглядаў за спагнаннем натуральных і грашовых падаткаў і збораў. Яго намеснік - падскарбій дворны адказваў за грашовыя і матэрыяльныя сродкі, што ішлі на патрэбы гаспадарскага двара.

На ўсе вышэйшыя пасады ў дзяржаве прызначаліся толькі буйныя феадалы некаторых найбольш знатных фамілій, толькі ўраджэнцы ВКЛ, якія мелі пэўную адукацыю ці практычны вопыт дзяржаўнай службы. Усе пасады даваліся пажыццёва, і ні гаспадар, ні Рада не мелі права без віны адабраць іх.

Мясцовае кіраванне на беларускіх землях было складаным. Яно залежала ад гістарычнага мінулага мясцовасці, адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу і ад уладальніка тэрыторыі. Найбольш буйныя старажытныя княствы (Полацкае, Віцебскае, Берасцейскае, Навагародскае) у першай палове XVI ст. былі пераўтвораны ў ваяводствы, іншыя - у паветы, а такія, як Слуцкае, Кобрынскае і некаторыя іншыя, заставаліся княствамі. Асабнае кіраванне было ў гарадах, якія атрымалі магдэбургскае права.

Галоўнай асобай у ваяводстве быў ваявода, які ўзначальваў тут адміністрацыйныя, гаспадарчыя, ваенныя і судовыя органы. Назначаўся ваявода вялікім князем і Радаю пажыццёва з ліку багатых і знатных феадалаў, ураджэнцаў ВКЛ. Ваявода ўваходзіў у склад Рады і быў абавязаны прысутнічаць на пасяджэннях сойма. Бліжэйшымі памочнікамі ваяводы былі: кашталян - па ваенных справах; падваявода - па адміністрацыйна-судовых; ключнік - наглядаў за зборам даніны і чыншаў; гараднічы - камендант замка, які клапаціўся аб яго рамонце і ўтрыманні.

Кіраўніком адміністрацыі ў павеце быў староста. Назначаўся ён, як і ваявода, гаспадаром і Радай з ліку буйных феадалаў. Гэтая пасада вельмі часта разглядалася як дадатковая крыніца даходаў радных паноў, а павіннасці, звязаныя з пасадай, выконваў яго намеснік - падстароста. Прававое становішча старосты залежала ад павета, які ён узначальваў, і ад таго, хто гэту пасаду займаў, ад яго сувязяў і паходжання.

Староста, як і ваявода, абавязаны быў сачыць за парадкам на падведамнай тэрыторыі, наглядаў за гаспадаркай дзяржаўных маёнткаў і за паступленнем дзяржаўных даходаў, клапаціўся пра баявую гатоўнасць замкаў, збіраў апалчэнне ў выпадку ваеннай небяспекі, разглядаў крымінальныя і ваенныя справы, сачыў за выкананнем судовых рашэнняў.

У павеце захоўваліся таксама старыя пасады ключніка, стайніка, гараднічага, ляснічага, цівуна, харужага - павятовага сцяганосца, які збіраў усіх ваеннаабавязаных людзей павета ў выпадку ваеннай небяспекі.

Саслоўна-прадстаўнічымі органамі ў павеце былі павятовыя соймікі. На іх маглі прысутнічаць усе шляхцічы павета. Тут абмяркоўваліся як мясцовыя, так і агульнадзяржаўныя справы. Павятовыя соймікі збіраліся штогод або нават некалькі разоў на год у павятовым цэнтры. Старшынстваваў на сойміку або найбольш высокі па пасадзе пан, або павятовы маршалак.

На павятовых сойміках выбіраліся дэпутаты на вальны сойм, выпрацоўваліся для іх інструкцыі і наказы, а таксама хадайніцтвы і просьбы да ўрада, заслухоўваліся справаздачы і інфармацыі аб соймах, выбіраліся кандыдаты на судовыя і іншыя пасады, вызначаліся памеры падаткаў на патрэбы павета. Пры дапамозе соймікаў павятовая шляхта абараняла свае мясцовыя інтарэсы перад цэнтральнымі органамі.

Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае XVI ст. увайшло ў сусветную гісторыю як адна з першых еўрапейскіх дзяржаў, што стварыла ўнікальны узор палітычнага і грамадскага ладу, прававой дэмакратыі, мірнага суіснавання ды супрацоўніцтва розных народаў і царкоўна-рэлігійных сістэм.

14. Сацыяльна-эканамічнае развіццё ВКЛ.Аснову эканамічнага развіцця беларускіх зямель у другой палове XIII — першай палове XVII ст. складала сельская гаспадарка, з якой былі цесна звязаны рамяство і промыслы. Галоўнымі галінамі сельскай гаспадаркі з’яўляліся земляробства і жывёлагадоўля.

Права ўласнасці на зямлю ў феадальную эпоху манапольна належала класу феадалаў. Буйнейшым феадалам была дзяржава, якая мела ва ўласнасці вялікія зямельныя абшары. Значнай колькасцю фондаў так званых гаспадарскіх зямель валодаў вялікі князь. Усе больш зямельных угоддзяў з рук манарха пападала ва ўласнасць шляхты. У сярэдзіне XVI ст. колькасць шляхты, якая мела землі на Беларусі, складала каля 162 тыс. чалавек (9 % усяго насельніцтва). Валодалі маёнткамі на беларускіх землях царкоўныя ўстановы ды іерархіі.

У XIV — першай палове XV ст. панская гаспадарка насіла натуральны характар, задавальняючы неабходныя патрэбы землеўласнікаў. Але ўжо з другой паловы XV ст. усе больш характэрным для гаспадарання становіцца паглыбленне грамадскага падзелу працы. Самае яскравае сведчанне гэтага — хуткі рост колькасці гарадоў і мястэчак — цэнтраў рамяства і гандлю. У сувязі з гэтым далейшае пашырэнне атрымаў унутраны рынак, дзе збываліся прадукты сельскай гаспадаркі і купляліся неабходныя рамесныя вырабы. Павелічэнне попыту на сельскагаспадарчую прадукцыю ў краінах Заходняй Еўропы садзейнічала і пашырэнню знешняга гандлю. Усе большыя прыбыткі даваў феадалам гандаль збожжам. Каб павялічыць колькасць панскай ворнай зямлі, трэба было прымушаць сялян працаваць на ей. Гэта выклікала неабходнасць карэнным чынам перабудоўваць панскую гаспадарку. На змену ранейшаму панскаму двару, гаспадарка якога забяспечвала толькі унутраныя патрэбы землеўласніка, прыйшоў фальварак, які арыентавауся галоўным чынам на рынак. Вытворчасць у такой гаспадарцы была заснавана на працы не нявольнай чэлядзі, а селяніна-паншчынніка.

Рэарганізацыя панскай гаспадаркі паступова набірала тэмпы. На працягу XV ст. спарадычна з’яўляюцца фальваркі, з пачатку ж XVI ст. усе большае значэнне набываюць двары з панскай ворнай зямлёй. Панямонне і Падзвінне — рэгіёны сплаўных рэк з развітымі знешнімі гандлёвымі сувязямі — сталі тэрыторыяй, дзе ўпершыню сустракаецца панская гаспадарка — фальварак. Да сярэдзіны XVI ст. на той частцы тэрыторыі Беларусі, якая была звязана сплаўнымі рэкамі Буг, Неман і Дзвіна, дзе знаходзіліся буйныя гандлёвыя цэнтры, і якая не пад-вяргалася пастаянным ваенным разбурэнням, фальварак стаў асноўнай формай арганізацыі гаспадаркі феадалаў.

"Устава на валокі" 1557 г. з’яўляецца дакументам, які не распачынаў рэформу, а ужо падсумоўваў пэўны вопыт фальварачнага гаспадарання. Паводле "Уставы" зямля наразалася на валокі (21,36 га). Часцей за ўсё сялянская сям’я не магла ўзяць сабе цэлую валоку, каб выконваць вызначаныя павіннасці. Тады дазвалялася дзвюм — тром сем'ям браць валоку і несці з яе павіннасці. Фальварак ствараўся на лепшых землях, якія адразаліся ад сялянскіх надзелаў, з разлікам на апрацоўку адной фальваркавай валокі — 7. сялянскіх валок. У канцы XVI ст. аднавалочны надзел у сялянскай сям’і быў параўнаўча рэдкай з’явай. У тэты час з 4293 гаспадарак у васьмі паветах Беларусі 1526 (34,9 %) размяшчаліся на плошчы у адну ці болей валок.

Эканамічная эвалюцыя панскай гаспадаркі выклікала істотныя змены у становішчы сялянскіх мае. Развіццё фальварачна-паншчыннай сістэмы паскарала прымацаванне сялян да зямлі. Дзяржава рэагавала на патрэбы пануючага класа, задавальняючы заканадаўчымі нормамі імкненне феадалаў павялічваць колькасць прыгонных. Аб гэтым сведчаць прывілей 1447 г., які паклаў пачатак юрыдычнага запрыгоньвання сялянства, Статуты Вялікага Княства Літоўскага 1529, 1566, 1588 гг., апошні з якіх завяршаў гэты працэс. Раней існаваўшыя катэгорыі сялян ("чэлядзь нявольная", "людзі пахожыя", "непахожыя") паступова ператварыліся ў прыгоннае сялянства.

Па формах рэнты сяляне падраздзяляліся на наступныя асноўныя катэгорыі: "даннікі", "цяглыя", "чыншавыя". Да канца XV ст., у час панавання натуральнай гаспадаркі, першая група пераважала. Даніна натурай была галоўнай у сістэме павіннасцяў. Але па меры ўсталявання фальварачна-паншчыннай сістэмы на захадзе Беларусі на першае месца выходзіць паншчына — праца ў панскай гаспадарцы. Тэксты грамат з Полацкай зямлі ужо называюць "прыгон" у якасці павіннасці.

У пачатку XVI ст. устанавілася паншчына памерам 1 дзень у тыдзень з адзінкі абкладання. Да сярэдзіны стагоддзя яна дасягнула у сярэднім 2 дні на тыдзень. Факты сведчаць, што паншчына ў другой палове XVI — першай палове XVII ст. стала адной з галоўных павіннасцяў сялян на беларускіх землях. Аналіз рэнтавай структуры сялянскіх надзелаў у прыватнаўласніцкіх маёнтках Беларусі паказаў, што на захадзе 58 %, а з улікам складаных надзелаў з цяглай доляй 64,9 % сялянскіх гаспадарак у другой палове XVI — першай палове XVII ст. мелі цяглыя надзелы.

Памер паншчыны землеўласнік вызначаў асабіста, з улікам захавання магчымасці весці гаспадарку сялянам на сваім надзеле, а таксама з улікам вастрыні і размаху супраціўлення эксплуатуемьгх падданых феадальнаму прыгнёту. 3 сярэдзіны XVI ст. паншчына частей за ўсё вызначалася колькасцю рабочых дзён з валокі ці яе часткі. Паншчыну адбывалі зімой і летам, мужчыны і жанчыны. На працу сяляне павінны былі выходзіць ці з рабочай жывёлай, ці без яе — па неабходнасці. Феадалы жорстка каралі сялян, калі тыя спазняліся ці не выходзілі на працу ў вызначаныя дні.

Інакш праходзіў працэс развіцця панскай гаспадаркі на ўсходзе Беларусі. Там фальварак быў рэдкай з’явай, прычым ён ствараўся толькі дзеля задавальнення патрэб феадальнай адміністрацыі. Панская гаспадарка на ўсходзе мела не земляробчы, а пераважна прамысловы характар (вытворчасць лесаматэрыялаў, попелу, дзёгцю, смалы і інш.). Асноўным вытворцам сельскагаспадарчай прадукцыі ва ўсходняй Беларусі з’яўлялася сялянская гаспадарка, якая яшчэ не ведала паншчыны.

Умоўную мяжу паміж захадам і ўсходам Беларусі, дзе у XVI ст. назіралася розніца у эвалюцыі рэнтавых адносін, можна правесці па лініі Орша — Барысаў — Менск- — Слуцк — Пінск.

Акрамя паншчыны сяляне давал і дзякло, якое складалася са збожжа, прадуктаў жывёлагадоўлі, промыслаў і інш., грашовы чынш. Ва ўсходняй Беларусі галоўнай павіннасцю заставалася даніна, прычым большай часткай дарагім футрам, мёдам. У дадзены перыяд у гэтым рэгіёне назіраецца тэндэнцыя да змены натуральнай дані грашовым эквівалентам.

У XIV — XVI стст. на Беларусі назіраўся інтэнсіўны працэс урбанізацыі. Калі да 1500 г. крыніцы падаюць звесткі аб 83 гарадах Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага, то з 1500 па 1600 г. згадваюцца 530 гарадскіх пасяленняў, 387 з якіх знаходзіліся на тэрыторыі нашага края. Населенасць гарадоў была не надта вялікая: ад 1,5 да 3 тыс. .жыхароў. Але меліся і буйныя цэнтры — болын 10 тыс. насельнікаў. Вызначаўся сярод беларускіх гарадоў найстаражытнейшы Полацк.

Некаторыя беларускія гарады XIV — XVI стст. сталі буйнымі цэнтрамі рамяства. Гэта ў першую чаргу Бярэсце, Гародня, Слуцк, Менск, Магілёў. Рамяство тут было прадстаўлена некалькімі дзесяткамі прафесій. 3 мэтай абароны рамеснай вытворчасці ад самавольстваў феадалаў, канкурэнцыі і для наладжвання збыту прадукцыі гарадскія рамеснікі аб’ядноўваліся ў цэхі.

Выдзяленне мяшчанства у асобнае саслоўе спарадзіла імкненне з іх боку ператварыць горад у непадлеглую для ўмяшальніцтва землеўладальнікаў тэрыторыю. Гараджане дамагаліся і ўрэшце дабіваліся ад вярхоўнай улады надання іх населеным пунктам магдэбургскага права. Паводле яго мяшчане выходзілі з-пад юрысдыкцыі землеўласнікаў, вызваляліся ад шэрага феадальных павіннасцяў, выбіралі гарадскія органы ўлады — магістрат, суд. Аднымі з першых беларускіх гарадоў, якія атрымалі права на самакіраванне, былі Бярэсце (1390), Слуцк (1441), Гародня (1496), Полацк (1498), Менск (1499).

Адной з галоўных гарадскіх функцый была гандлёвая. Рынкі гарадоў звязвалі паміж сабой усе рэгіёны Вялікага Княства. Беларускія ж купцы — "госці" — пракладвалі гасцінцы — тракты да Варшавы, Познані, Гданьска, Рыгі, Кралеўца (Калінінграда), Ноўгарада, Цверы, Масквы, звязваючы тым самым Заходнюю Еўропу з усходнім светам.

Такім чынам, разгледжаныя асаблівасці аграрных адносін і ўрбанізацыйных працэсаў на беларускіх землях дазваляюць заключыць, што XV — першая палова XVII ст. — час глыбокіх сацыяльна-эканамічных зрухаў, якія ўзламвалі векавыя традыцыі феадальных асноў і стваралі спрыяльную глебу для развіцця новых вытворча-грамадскіх адносін. На жаль, гэтыя працэсы былі перапынены крывавымі войнамі сярэдзіны XVII — пачатку XVIII ст.

15. Уваходжанне беларускіх зямель у склад Вялікага Княства Літоўскага істотна паўплывала не толькі на этнічную кансалідацыю, але і на развіццё матэрыяльнай, духоўнай культуры беларускага народа. Гэты працэс адбываўся пры разнастайных культурных сувязях насельніцтва Беларусі з іншымі краінамі, а таксама з народамі, якія ўваходзілі у склад адзінай шматэтнічнай дзяржавы. Высокі культурны ўзровень, колькасная і тэрытарыяльная перавага ўсходнеславянскага насельніцтва ў параўнанні з іншымі народамі садзейнічалі таму, што пачынаючы з XIV ст. менавіта беларуская культура адыгрывала важную, а у асобных выпадках і вызначальную ролю у культурым жыцці Вялікага Княства Літоўскага.

Беларуская культура ўзнікла і развівалася на старажытных усходнеславянскіх традыцыях. На яе развіццё значка паўплывалі перадрэнесансныя і рэнесансныя ідэі. У выніку культура беларускага народа ў сярэдзіне XIII — сярэдзіне XVII ст. набыла арыгінальныя рысы, нацыя-нальную самабытнасць і дасягнула найвышэйшага ўздыму.

Духоўная творчасць беларускага народа адлюстравалася у фальклоры, песенным, харэаграфічным і музычным мас-тацтве. У XIII — першай палове XVII ст. далейшае развіццё атрымала вусна-паэтычная народная творчасць. На Беларусі ўзнікае новы эпічны жанр — гістарычныя песні і паданні, якія прысвячаліся барацьбе беларускага народа супраць іншаземных захопнікаў. Значнае месца у вуснай народнай творчасці займала абрадавая паэзія. У адпаведнасці з асноўнымі этапамі сельскагаспадарчых работ яна падзялялася на зімовы, веснавы, летні і восеньскі цыклы. Таксама шырока былі прадстаўлены сямейна-абрадавая паэзія, лірычныя песні. Мудрасць народа, яго жыццёвы і гаспадарчы вопыт знаходзілі адлюстраванне у казках, прыказках, прымаўках і загадках. Невыпадкова многія з іх сталі ўзорамі сапраўднага фальклору і на працягу многіх стагоддзяў захоўваліся ў якасці выдатных твораў беларускага народа.

Абрадавая паэзія, калядаванне і шчадраванне, хаджэнні валачобнікаў на Вялікдзень, купальскія карагоды заўсёды суправаджалі музыкі. Удзельнікамі народных свят былі скамарохі, якія выступалі з драматычнымі і камічнымі інтэрмедыямі. Вандроўныя акцёры карысталіся рознымі струн-нымі і ўдарнымі інструментамі (гудкамі, свістулькамі, дудамі, трубамі, рагамі, бубнамі, свірэлямі, сурнамі, скрып-камі). У XVII ст. у Смаргоні была створана спецыяльная акадэмія, дзе рыхтавалі акцёраў і дрэсіравалі мядзведзяў. Выступленні скамарохаў садзейнічалі ўзнікненню у XVI ст. народнага лялечнага тэатра — батлейкі, які меў сінтэтычны характар, уключаў песні, танцы, маналогі, дьюлогі.

У XV — XVI стст. на Беларусі склаліся пэўныя перадумовы для развіцдя культуры Адраджэння. Гарады сталі цэнтрамі ажыўленай грамадска-палітычнай дзейнасці, пашырыліся іх узаемасувязі з краінамі Заходняй і Цэнтральнай Еўропы. Інтэнсіўна развіваліся кнігадрукаванне, адукацыя, шырылася цікавасць да культурных каштоўнасцяў антычнасці. У асяроддзі гараджан і шляхты распаўсюджваліся ідэі Рэфармацыі і гуманізму, мецэнацтва. Даволі хутка ішоў працэс станаўлення беларускай мовы і пашырэння пісьменнасці. Спецыфічнай рысай Адраджэння на Беларусі была наяўнасць на працягу пэўнага перыяду адноснай верацярпімасці, узаемадзеяння і ўзаемаўплыву беларускай, рускай, украінскай і польскай культур, што абумовіла полілінгвізм літаратуры гэтага перыяду. Да 1696 г. беларуская мова выконвала ролю дзяржаўнай у Вялікім Княстве Літоўскім. На ей былі створаны выдатныя помнікі грамадска-прававой думкі — Статуты Вялікага Княства Літоўскага (1529, 1566, 1588), накіраваныя на ўмацаванне дзяржаўна-юрьдычнага суверэнітэту краіны.

Своеасаблівай энцыклапедыяй гістарычных ведаў эпохі сярэднявечча сталі летапісы — Летапісец вялікіх князёў літоўскіх, Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага, Хроніка Быхаўца і інш. У летапісах адлюстраваны гістарычнае мінулае нашага народа, вядучыя грамадска-палі-тычныя ідэі эпохі, наказана дзейнасць гістарычных асоб.

У пачатку XV ст. на беларускіх землях жыў і ствараў шматлікія творы Рыгор Цамблак — выдатны славянскі царкоўны дзеяч і пісьменнік, які у 1415 — 1419 гг. з’яўляўся мітрапалітам Вялікага Княства Літоўскага. Цам­блак унёс у беларускую літаратуру гуманістычныя ідэі, узбагаціў яе яркімі творамі, напісанымі ў экспрэсіўна-эмацыянальным стылі.

Тытанічнай постаццю эпохі Адраджэння бьгў Францыск Скарына (каля 1490 — каля 1551) — вучоны, пісьменнік, перакладчык, гуманіст і асветнік, які аказаў значнае ўздзеянне на развіццё беларускай культуры, даў беларускаму народу друкаваную кнігу на яго роднай мове. У Празе на працягу 1517 — 1519 гг. Ф.Скарына надрукаваў 23 кнігі Бібліі, а ў Вільні заснаваў друкарню, дзе выпусціў "Малую падарожную кніжку" (1522) і "Апостал" (1525).

Заснаванне на Беларусі кнігадрукавання адкрыла не-бывалыя магчымасці для развіцця асветы, навукі і культуры. Выданні Ф.Скарыны арганічна спалучалі традыцыі беларускага мастацтва з вопытам еўрапейскага кнігадрука­вання. Ва ўяўленні Ф.Скарыны Біблія была скарбніцай не толькі рэлігійных, але і свецкіх ведаў, адной з крыніц "семи наук вызволеных". Ф.Скарына, як і гуманісты Італіі, бачыў у ведах сродак барацьбы з руцінай, невуцтвам, цемрашальствам, шлях да павышэння нацыянальнай самасвядомасці і індывідуалізацыі асобы.

Ф.Скарына бьгў заснавальнікам жанру прадмоў да чытача. Яго прадмовы да розных выданняў культавых кніг трывала ўвайшлі у літаратурны ўжытак. У іх першадрукар выкарыстаў моўны народны матэрыял. Усе прадмовы і пасляслоўі Ф.Скарыны прасякнуты клопатам аб разумным упарадкаванні грамадства, выхаванні чалавека, усталяванні дастойнага жыцця на зямлі. Высокім пачуццём — любоўю да Радзімы — асветлены яго творы: "Понеже от прирожения звери, ходящие в пустыне, знають ямы своя; птици, летающие по въздуху, ведають гнезда своя; рибы, плавающие по морю и в реках, чують виры своя; пчелы и тым подобная боронять ульев своих, — тако ж и люди, игде зродилися и ускормлены суть бо бозе, к тому месту великую ласку имають".

У скарбніцу еўрапейскай культуры ўвайшла літаратур-ная спадчына беларускага паэта-гуманіста Міколы Гусоўскага (1470? —каля 1533). Пяру Гусоўскага належаць тры паэмы, больш за 10 вершаў, але гімнам Бацькаўшчыне, паэмай жыцця стала "Песня пра зубра", якую ён напісаў у 1522 г. у Рыме на лацінскай мове. Пясняр прыроды, працы і свабоднага чалавека, паэт выказаў гарачую любоў да роднай зямлі, з вялікай мастацкай сілай намаляваў жыццё простых людзей, гераічнае мінулае свайго народа, стварыў паэтычны вобраз Вітаўта, асудзіў міжусобныя войны. У 1523 г. "Песня пра зубра" была выдадзена ў кракаўскай друкарні.

Першая на сучаснай тэрыторыі Беларусі друкарня начала дзейнічаць у 1550 — 1570 гг. у Бярэсці пад апекай канцлера Вялікага Княства Літоўскага Мікалая Радзівіла Чорнага. Першая кірылічная кніга у межах сучаснай Беларусі была надрукавана у Нясвіжы (1562). У XVI ст. друкарні існавалі і ў іншых мястэчках Беларусі: Заблудаве, Лоску, Цяпіне. У Заблудаве рускія першадрукары Іван Фёдараў і Пётр Мсціславец вьщалі "Евангелле вучыцельнае" (1569).

Традыцыі Ф.Скарыны і М.Гусоўскага працягвалі выдатныя пісьменнікі-гуманісты Сымон Будны, Васіль Цяпінскі, Лявонцій Карповіч, Мялецій Сматрыцкі, Лаўрэнцій Зізаній, якія выступалі супраць нацыянальна-рэлігійнага прыгнёту, прызнавалі індывідуальны розум асноўнай крыніцай пазнання.

Таленавітым публіцыстам пачатку 60-х гг. XVI ст., вядо-мым грамадска-палітычным дзеячам пратэстанцкага кірунку быў Сымон Будны (каля 1530 — 1593). У 1560 г. віленскі ваявода і канцлер Вялікага Княства Літоўскага Мікалай Радзівіл прызначыў яго пастырам клецкай саборнай царквы кальвіністаў. У 1562 г. Сымон Будны у Нясвіжскай друкарні выдаў на бёларускай мове свой "Катэхізіс", які стварыў для простых людзей. Ён імкнуўся да таго, каб усе, хто хоча дасягнуць "истины разумения", звярталіся да гэтай кнігі, а таксама "деток своих поучали". У 70-я гг. Сымон Будны разгарнуў інтэнсіўную грамадска-палітычную дзейнасць, выдаў Біблію (1572), Новы Запавет (1574), працу "Аб галоўных палажэннях хрыс-ціянскай веры" (1576). Пісьменнік-публіцыст палемізаваў з езуіцкімі тэолагамі, абвяргаў дагмат пра бессмяротнасць душы, самым надзейным аўтарытэтам у справах веры і пазнання лічыў Біблію, заклікаў да развіцця бёларускай культуры, роднай мовы.

Сучаснікам і аднадумцам Сымона Буднага быў Васіль Цяпінскі (? — каля 1599), які бачыў у паланізацыі феадальных вярхоў Вялікага Княства Літоўскага смяротную пагрозу развіццю нацыянальнай культуры беларускага народа. У 70-я гг. XVI ст. на свае сродкі ў маёнтку Цяпіна ён заснаваў друкарню, дзе выдаў "Евангелле", тэкст якога надрукаваў на царкоўнаславянскай і беларускай мовах. У прадмове да "Евангелля" ён выявіў сябе палымяным абаронцам нацыянальнай культуры.

У паслялюблінскі перыяд на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага шырокую дзейнасць дзеля ўмацавання каталіцкай царквы разгарнулі езуіты. Яны стварылі шырокую сетку агульнадаступных бясплатных школ. У 1570 г. у Вільні была заснавана езуіцкая калегія, якая пры каралі Стэфане Баторыі ператварылася у акадэмію. З’яўленне езуітаў у Вялікім Княстве Літоўскім паклала пачатак каталіцкай контррэфармацыі. Ва ўмовах міжканфесійнай барацьбы літаратура становіцца магутным ідэалагічным сродкам.

У перыяд контррэфармацыі значную ролю у развіцці культуры Беларусі адыгрывалі праваслаўныя брацтвы, прадстаўнікі якіх тэарэтычна абгрунтоўвалі юрьщычныя правы праваслаўнай царквы. Для распаўсюджвання сярод народа пісьменнасці брацтвы адкрывалі прыхадскія школы, арганізоўвалі друкарні, вьвдавалі кнігі. Пачатковыя і сярэднія школы былі адкрыты у Вільні, Бярэсці, Пінску, Слуцку, Менску і Магілёве. Брацкія друкарні у канцы XVI — першай палове XVII ст. дзейнічалі у Вільні, Іўі, Магілёве. Выдаўцы выпускалі рэлігійна-культавыя і школьныя кнігі: "Евангелле вучыцельнае" (1569), "Псалтыр з Часаслоўцам" (1570), "Граматыка славенска" (1596) і інш. Друкарня Мамонічаў выпусціла першыя у беларускім кнігадрукаванні кірылічныя выданні прававога ха-рактару: "Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага" (1586) і "Статут Вялікага Княства Літоўскага" (1588).

Вострай палітычнай накіраванасцю і каларытнай жывой мовай гэтага часу вылучаюцца парадыйна-сатырычныя творы канца XVI ст. — "Пасланне апосталу Пятру", "Прамова Мялешкі" і "Ліст да Абуховіча".

У перыяд контррэфармацыі асаблівага росквіту дасяг-нула царкоўна-палемічная публіцыстыка. У -1577 г. у Віленскай друкарні Мікалая Крыштафа Радзівіла выйшла у свет кніга вядомага царкоўнага дзеяча, заснавальніка полацкага езуіцкага калегіума Пятра Скаргі "Аб адзінстве царквы боскай пад адзіным пастырам", у якой аўтар дае ідэалагічнае абгрунтаванне царкоўнай уніі.

У канцы 80-х гг. палемічную антыкаталіцкую публіцыстыку ўзначалілі палемісты астрожскай школы Герасім Сматрыцкі і Васіль Суражскі. Яны абвяргалі тэндэнцыйныя сцвярджэнні П.Скаргі аб нізкім інтэлектуальным узроўні праваслаўнага насельніцтва, аб непрыгоднасці яго пісьмовай мовы для ўжывання у розных сферах духоўнага жыцця.

У канцы XVI ст. уплывовы палітычны дзеяч Вялікага Княства Канстацін Астрожскі у сваей рэзідэнцыі адкрыў першую грэка-славянскую праваслаўную школу і арганізаваў пры ей друкарню. 3 дзейнасцю астрожскай школы звязаны першы этап развіцця палемічнай публіцыстьпсі. Яркія замалёўкі непрымірымых сацыяльных канфліктаў дадзены у кнізе В.Суражскага "О единой истинной православной вере и о святой соборной апостольской церкви" (1588).

Выдатным творам антыўніяцкай публіцыстыкі быў "Апокрысіс" (Вільня, 1597) Х.Філалета, у якім аўтар ярка і вобразна сцвярджае, што царкоўны саюз уніяцкіх епіска-паў з папай рымскім быў абумоўлены імкненнем епіскапаў да матэрыяльных выгод і высокіх дзяржаўных пасад.

Значны след у развіцці палемічнай публіцыстыкі пакі-нуў архімандрыт віленскага Святадухаўскага манастыра, рэктар брацкай школы Лявонцій Карповіч (1580 — 1620). Яго "казанні" змяшчаюць глыбокія разважанні пра сэнс жыцця і маральную чысціню чалавека, вылучаюцца ўзвы-шаным барочным стыл ем.

Адно з вядучых месцаў у літаратурным працэсе Беларусі канца XVI — першай паловы XVII ст. займае творчасць Мялеція Сматрыцкага (1577 — ІбЗЗ). У 1610 г. пад псеўданімам Тэафіла Арталога на польскай мове выдаў свой найбольш значны твор "Фрынас", у якім ад імя маці-царквы, якая з’яўлялася сімвалам прыгнечнай радзі-мы, заклікаў народы Беларусі і Украіны да аб’яднання супраць каталіцызму. Непадалёку ад Вільні у мястэчку Еўе М.Сматрыцкі займаўся педагагічнай дзейнасцю, выкладаў "свабодныя" навукі. У 1619 г. тут выйшла яго “Граматыка славенска", якая стала шырокавядомай не толькі ў славянскіх краінах, але і ў Заходняй Еўропе. М. Сматрыцкі ў значнай ступені абапіраўся на “Граматыку славенску" (1596) Л.Зізанія. Упершыню у гісторыі славянскага мовазнаўства ён склаў поўны курс граматыкі — арфаграфію, этымалогію, сінтаксіс і прасодыю. Тэта навуковая праца абяссмерціла яго імя ў вяках.

Прадстаўніком дэмакратычнага напрамку у царкоўна-палемічнай публіцыстыцы быў Афанасій Філіповіч (1597 — 1648). У шматлікіх публіцыстычных артыкулах, аб’яднаных у звод пад назвай "Дыярыуш" (1646), ён змагаўся з палітычнай несправядлівасцю Рэчы Паспалітай, пагражаў свецкім феадалам "страшным божым судом", заклікаў да барацьбы супраць каталіцкай экспансіі.

У другой палове XVI ст. традыцыйнае летапісанне, па сутнасці, спынілася. Шырокае развіццё атрымала гісторыка-мемуарная літаратура ("Допісы" аршанскага старасты Філона Кміты-Чарнабыльскага, мемуары наваградскага падсудка Фёдара Еўлашэўскага, "Баркулабаўская хроніка" і інш.). У "Баркулабаўскай хроніцы" мемуарыст распавядае пра страшны голад на беларускай зямлі ў пачатку XVII ст., калі "так мерли одны пры местах, на вулицах, па дорогах, по лесах, на пустыни, при роспутиях, по пустых избах". Аўтар паказвае простых людзей, іх цяжкую працу і быт, апісвае Бярасцейскі царкоўны сабор 1596 г. Гісторыка-мемуарная літаратура па сваім характары была прасякнута свецкімі матывамі. Аўтары ўслаўлялі інтарэсы чалавека незалежна ад яго сацыяльнага паходжання, што абумовіла далейшае паглыбленне дэмакратызацыі і гуманізацыі літаратурнага пра-цэсу на Беларусі у канцы XVI — першай палове XVII ст.

Плённа развівалася сілабічная паэзія, ля вытокаў якой стаялі Я. Вісліцкі, А. Рымша, Ф. Утчыцкі, І. Іяўлевіч і С. Полацкі. Асаблівасць беларускай паэзіі пачатку XVI ст. — стварэнне вершаваных твораў на лацінскай мове, шырокае бытаванне гістарычных паэм, панегірычных эпіграм, элегій. У гістарычнай паэме Яна Вісліцкага "Пруская вайна" (1516) услаўляецда перамога пад Грунвальдам.

Выдатным дасягненнем усей старажытнай культуры ўсходніх славян былі зборнікі Сімяона Полацкага (1629—1680) "Псалтыр рыфмаваная", "Вертоград многоцветный" і "Рифмологион". У сваіх вершах паэт усхваляў высокае прызначэнне чалавека, асвятляў шматлікія грамадска-палітычныя падзеі, падымаў маральна-філасофскія і сямейна-бытавыя праблемы, палемізаваў з кансерватыўнымі прадстаўнікамі царкоўнай іерархіі. С. Полацкі ачысціў паэтычную мову ад уплыву гутарковай стыхіі і наблізіў яе да рытарычна-дэкламацыйных традыцый старажытнага віційства.

У развіцці архітэктуры на беларускіх землях спалучаліся нацыянальныя і заходнееўрапейскія традыцыі, якія прынеслі на Беларусь гатычны, раманскі стылі і стыль барока. Творча пераасэнсоўваючы гэту спадчыну, беларускія майстры стварылі самабытныя і арыгінальныя помнікі дойлідства.

У сувязі з пастаяннай знешняй небяспекай у гэты час было пабудавана шмат крэпасцяў і замкаў. Адным з моцных абарончых збудаванняў стаў замак у Наваградку, які быў абнесены мураван-ымі сценамі і шмат’яруснымі ве-жамі. Адначасова з’явіліся замкі ў Лідзе, Крэве, Гародні, якія разам з мураванымі і драўлянымі замкавымі пабудо-вамі іншых гарадоў і мястэчак Беларусі стваралі абарон-чую сістэму агульнадзяржаўнага значэння. Абарончы характар насіла архітэктура замкаў у Сма-лянах і Койданаве. У пачатку XVI ст. магнацкім родам Ільінічаў была пабудавана жамчужына беларускага камен-нага дойлідства — Мірскі замак.

Дойліды дасягнулі высокага мастацкага ўзроўню у культавай архітэктуры. Быў створаны новы стыль — беларуская готыка, узорамі якой сталі цэрквы абарончага характару у Сынкавічах, Мала-Мажэйкаве (Мураванцы), Супраслі і Заслаўі. У другой палове XVI ст. на Беларусі пачалі з’яўляцца культавыя пабудовы у стылі рэнесансу (пратэстанцкі сабор у Смаргоні і каталіцкі касцёл у Нясвіжы). 3 канца XVI ст. узводзяцца барочныя помнікі — езуіцкі касцёл у Нясвіжы, які быў пабудаваны архітэктарам-італьянцам Дж. М. Бернардоні. Барочнай архітэктуры ўласціва прасторавая разгорнутасць, ансамблевасць і ды-намічнасць кампазіцыі.

У выяўленчым мастацтве Беларусі пашыраюцца іканапіс, фрэскі, дэкаратыўная скульптура палацаў і культавых пабудоў. Наибольшую цікавасць сярод твораў жывапісу таго часу выклікаюць абразы "Адзігітрыі Іерусалімскай" з пінскай Варварынскай царквы, "Замілаванне" з Маларыты. У другой палове XVI ст. у іканапісе адчуваюцца рысы Адраджэння, кампазіцыі вызначаюцца прасторавасцю пабудовы, з’яўля-юцца элементы бытавога характару (абраз "Нараджэнне Маці Боскай" Пятра Яўсеевіча з Галынца, 1649). Фоны абразоў часта ўпрыгожваліся разьбяным залачоным арна-ментам, які надаваў твору дэкаратыўнасць.

У XV ст. з’яўляюцца творы свецкага жывапісу — партрэты княгіні Ганны Радзівіл, слуцкага князя А.Алелькавіча, вядомага магната Аляксандра Хадкевіча і інш. Структура сістэмы размалёвак становіцца больш адвольнай, насычанай канкрэтнымі дэталямі. 3 канца XVI ст. у жывапісе акрамя партрэтнага ўзнікаюць гістарычны, ба­тальны і іншыя жанры. У скульптуры гэтага часу назіраецца .цікавасць да рэальнага чалавека, вобразам надаюцца рысы індывідуальнасці. Выразнасць пластычнай мовы вызначае кампазіцыю "Марыя з дзіцем" у Нясвіжы.

У XV — XVII стст. пры Слуцкім, Супрасльскім, Пінскім, Ляшчынскім манастырах існавалі бібліятэкі. Ствараліся яны таксама пры калегіумах у Гародні, Бярэсці, Менску, Наваградку і інш., фарміраваліся буйныя прыватнаўласніцкія зборы — наваградскага ваяводы, канцлера Вялікага Княства Літоўскага Альбрэхта Гаштольда, Радзівілаў, Сапегаў.

Такім чынам, менавіта XIII — XVII стст. сталі тым часам, калі культура беларускага народа, развіваючыся на ўласнай аснове, узбагацілася здабыткамі сусветнай цывілізацыі і актыўна ўключылася у агульнаеўрапейскі культурна-гістарычны працэс.

16. Народнасць – гэта гістарычная супольнасць людзей, якая заснавана на адзінстве тэрыторыі, мовы, культуры і некаторай агульнасці гаспадарчага жыцця. Яна характарызуецца таксама наяўнасцю самасвядомасці, этнічнай свядомасці, асаблівасцямі псіхалагічнага складу і характару паводзін. Трэба мець на ўвазе, што, як гістарычная катэгорыя, народнасць прыходзіць на змену роду і племені і папярэднічае нацыі. Кожная з гэтых этнасацыяльных форм з'яўляецца пэўнай ступенню фарміравання этнаса. Этнас – гэта ўстойлівая агульнасць людзей, якая складваецца на пэўнай тэрыторыі і характарызуецца адзінствам мовы, побыту, культуры, рыс псіхікі і самасвядомасці, якія адлюстраваны ў адной назве і ўяўленнях аб адзінстве паходжання.

Неабходна вызначыць, як узнікла беларуская народнасць і якія былі прычыны для яе ўзнікнення. На гэтыя пытанні адназначна адказаць нельга, таму што на сённяшні дзень у гісторыкаў і этнографаў не існуе адзінай думкі. Пытанне аб часе, вытоках, этапах фарміравання беларускай народнасці адносіцца да складаных праблем сярэднявечнай гісторыі Беларусі. І тым не менш можна вызначыць час і галоўныя перадумовы, якія садзейнічалі фарміраванню беларускай народнасці. Многія даследчыкі лічаць, што галоўную ролю ў фарміраванні беларускага этнасу і Беларусі сыграла палітычнае аб'яднанне беларускіх зямель у складзе адной дзяржавы – ВКЛ. Падмацуйце гэтую думку гісторыкаў фактамі і сваімі разважаннямі. Пералічыце мерапрыемствы, якія садзейнічалі цэнтралізацыі вярхоўнай улады ў ВКЛ і кансалідавалі этнічную тэрыторыю беларускай народнасці.

Ва ўтварэнні беларускай народнасці важную ролю адыграў і сацыяльна-эканамічны фактар: развіццё ўнутранага рынку, умацаванне эканамічных сувязей, кансалідацыя гарадскога насельніцтва ў саслоўе мяшчан і інш. Дайце больш падрабязную характарыстыку гэтаму фактару.

Палітычны і эканамічны фактары з'яўляліся "фонам", на якім адбывалася фарміраванне і развіццё беларускага этнасу. Палітычная і сацыяльна-эканамічная інтэграцыя ў межах адной дзяржавы стварала амаль што аднолькавыя ўмовы для этнакультурнага развіцця розных зямель, прывяла да нівеліроўкі мясцовых асаблівасцяў.

Станаўленне і развіццё беларускай народнасці праходзіла ў складанай міжнароднай сітуацыі. Неабходнасць сумеснага супрацьстаяння народаў Вялікага княства Літоўскага спачатку супраць агрэсіі крыжакоў і мангола-татараў, а затым – Маскоўскага княства, садзейнічала аб'яднанню беларускіх зямель і развіццю пачуццяў нацыяльнай самасвядомасці.

Трэба адзначыць важную ролю ў фарміраванні беларускай народнасці і рэлігійнага фактару. У эпоху сярэднявечча, калі рэлігія займала пануючае становішча ў грамадскай свядомасці, ён меў вызначальнае значэнне ў этнічным развіцці. Да сярэдзіны XVI ст. большасць насельніцтва Беларусі складалі праваслаўныя. Нават сярод шляхты беларускага паходжання ўдзельная вага католікаў ў гэты час была нязначнай. Успомніце, у выніку якіх падзей і працэсаў беларускія феадалы аказаліся ў лоне каталіцызму.

Пералічаныя фактары садзейнічалі развіццю іншых этнаўтваральных працэсаў у фарміраванні беларускага этнасу, у першую чаргу, выпрацоўцы адзінства мовы і культуры.

Аднак былі і фактары, якія тармазілі працэс утварэння беларускай народнасці. Гэта пашырэнне прывілеяў пануючага класа, каталіцкая экспансія, паланізацыя беларускіх феадалаў. Раскрыйце адмоўны ўплыў гэтых фактараў і выкажыце свае меркаванні.

Беларуская народнасць як этнічная супольнасць мае шэраг агульных прыкмет: этнічная тэрыторыя, адзінства мовы і культуры, этнічная самасвядомасць, менталітэт.

Этнічная тэрыторыя – гэта тэрыторыя кампактнага рассялення пэўнага народа, з якой цесна звязана яго паходжанне і далейшая гісторыя. Этнічная тэрыторыя Беларусі ахапіла пераважна ўсходнеславянскія землі, на якіх жылі нашчадкі крывічоў (Віцебшчына, Смаленшчына, Невельшчына), гістарычнай Літвы (Віленшчына, Гарадзеншчына), дрыгавічоў (цэнтральная Беларусь, Палессе, Берасцейшчына), радзімічаў (Магілёўшчына, Гомельшчына, заходняя Браншчына). У XVI – XVII стст. амаль уся тэрыторыя будучай беларускай народнасці знаходзілася ў межах ВКЛ і складала прыкладна 260 тыс. кв. км. Звярніцеся да карты і вызначце этнічную тэрыторыю беларускай народнасці. Важна ўсвядоміць, што цэласнасць этнічнай тэрыторыі спрыяла працэсам кансалідацыі насельніцтва ў адзіную супольнасць, узнікненню аднароднасці такіх прыкмет, як мова, культура, самасвядомасць.

З XIII ст. на этнічнай тэрыторыі Беларусі стала вядомай самастойная мова са сваімі спецыфічнымі і сінтаксічнымі асаблівасцямі і лексічным складам, якая ўжо карэнным чынам адрознівалася ад старажытнарускай, расійскай і ўкраінскай моў. Абапіраючыся на гістарычную і лінгвістычную навукі, канкрэтызуйце адметныя асаблівасці беларускай мовы. Трэба ўлічваць, што развіццю старажытнабеларускай (ці як яе называлі тады "рускай") мовы спрыяла тое, што ў XIV–XVII стст. яна з'яўлялася дзяржаўнай мовай ВКЛ. Падумайце, калі і чаму беларуская мова пачала здаваць свае пазіцыі.

Адначасова з фарміраваннем беларускай мовы ў XIV–першай палове XVI стст. ішоў працэс нівеліроўкі матэрыяльнай і духоўнай культуры беларускага народа. Развіваліся і замацоўваліся асноўныя асаблівасці яе гаспадарчага і грамадскага побыту: тып жылля, яго ўнутранае ўбранне і хатняе начыненне, вопратка, ежа, абрады і звычаі. З'яўляецца шэраг новых рыс у матэрыяльнай і духоўнай культуры. Найбольшая колькасць новаўтварэнняў адносіцца да XV–XVI стст. Культура ў гэты час набыла самабытны характар, нацыянальную своеасаблівасць. Неабходна праілюстраваць гэтую своеасаблівасць шляхам апісання такіх новых тыпаў пасяленняў, як мястэчкі, фальваркі, засценкі, ваколіцы; беларускага нацыянальнага касцюма, беларускай народнай кухні і інш.

Адным з галоўных вынікаў аб'яднаных этнічных працэсаў і асноўным паказчыкам ступені кансалідацыі народа выступае этнічная самасвядомасць – усведамленне людзьмі прыналежнасці да свайго народа, яго адметнасці. Акрэсліце асноўныя пласты беларускай народнасці, якія праяўлялі любоў да роднага краю, зацікаўленасць у мінулым свайго народа і клопат аб развіцці нацыянальных форм духоўнай культуры. Важна ведаць, што думка аб нацыянальнай годнасці, гонары за сваю радзіму, народ, культуру ўпершыню была абгрунтавана ў творах М. Гусоўскага, Ф. Скарыны, С. Буднага, В. Цяпінскага. Назавіце творы гэтых аўтараў і падбярыце ўрыўкі з іх, каб пацвердзіць гэты факт.

Знешняй формай праяўлення самасвядомасці з'яўляецца назва народа – этнонім. Назавіце этнонімы, якія выкарыстоўваліся для абазначэння насельніцтва Беларусі і знайдзіце на карце землі, якім яны адпавядалі.

Паступова складваўся і асобны менталітэт беларускага народа. Вызначце змест паняцця менталітэт і ахарактарызуйце лепшыя маральныя якасці беларусаў, адзначце адмоўныя бакі беларускага менталітэту. Падумайце, ці захавалі беларусы непаўторныя рысы свайго нацыянальнага характару, па якіх іх можна назваць і сёння.

Такім чынам, перыяд XIV–сярэдзіны XVII стст. стаў для беларускай народнасці часам станаўлення, развіцця і ўздыму. Яго паспяховае развіццё абарвала вайна 1654 – 1667 гг., якая стала першай нацыянальнай катастрофай. У наступныя часы ідзе працэс размывання і заняпаду беларускага этнасу, які выразіўся спачатку ў яго масавай паланізацыі, а потым і русіфікацыі.

У XIV–першай полове XVI стст. склаліся асноўныя прыкметы беларускай народнасці. Адным з важнейшых яе кампанентаў выступае этнічная самасвядомасць – усведамленне людзьмі прыналежнасці да свайго народа, яго адметнасці. Знешняй формай праяўлення самасвядомасці з'яўляецца назва народа – этнонім. Але як і калі з'явілася назва "Беларусь", калі замацавалася за ўсёй этнічнай тэрыторыяй і што яна абазначала? Адказаць на гэтыя пытанні адназначна сёння пакуль што немагчыма, таму што ў географаў, этнографаў і гісторыкаў існуюць розныя пункты погляду. Неабходна з імі азнаёміцца.

Назвы "Беларусь", "беларусы" хоць і даўнія, але не мясцовага паходжання. Тэрмін "Белая Русь" упершыню сустракаецца ў летапісах пад 1135 г. у дачыненні да Уладзіміра-Суздальскага княства. З другой паловы XII ст. гэтым тэрмінам называліся таксама маскоўскія, смаленскія і пскоўскія землі. Пасля XV ст. гэты тэрмін ужо не выкарыстоўваўся для абазначэння Маскоўскай Русі.

Нашы землі ўпершыню выступілі пад назвай "Белая Русь" толькі ў 1305 г. на старонках Іпацьеўскага летапісу. Першапачаткова гэта назва адносілася толькі да Полацкай зямлі. Пазней яна замацоўваецца за ўсходнебеларускімі землямі: Віцебшчынай, Смаленшчынай, Магілёўшчынай і толькі ў другой палове XIX ст. распаўсюдзілася на ўсю нашу Бацькаўшчыну, а ў XX ст. была канстытуцыйна замацавана ў назве рэспублікі.

Тлумачэнняў паходжання і назвы "Белая Русь" безліч, але ўсе яны з'яўляюцца здагадкамі. Пералічыце вядомыя погляды вучоных наконт дадзенай назвы і вызначце фактары, якія яны бралі за аснову ў тлумачэнні тэрміну "Белая Русь". Звярніце ўвагу на замежныя хронікі XIV–XVI стст., дзе ўжываецца тэрмін Белая Русь і абазначаецца яе месцазнаходжанне.

Тэрмін "Белая Русь" ніколі не ўжываўся ў афіцыйных актах ВКЛ у дачыненні да тэрыторыі сучаснай Беларусі або ўсяго княства.

У XIV–першай палове XIX стст. тапонім "Белая Русь" і этнонім "беларусы" не ахоплівалі ўсёй нашай зямлі і этнасу, а з'яўляліся толькі лакальна-тэрытарыяльным вызначэннем. Заходнія беларускія землі да XIX ст. Белай Руссю не называліся. Існавалі іншыя гістарычныя назвы: Літва, Чорная Русь, Русь Літоўская, Падляшша (Брэшчына) і інш. У XVI і асабліва ў XVII–XVIII стст. назва Літва распаўсюджваецца амаль на ўвесь беларускі этнас. Такая форма "нацыянальнага" самавызначэння насельніцтва Беларусі (асабліва шляхты) ўмацоўваецца пасля аб'яднання ВКЛ з Польскім каралеўствам у Рэч Паспалітую.

Мясцовыя магнаты і шляхта доўгі час падкрэслівалі, што яны менавіта "ліцвіны", чым выказвалі даволі высокі ўзровень дзяржаўна-нацыянальнай самасвядомасці. "Мы і палякі, хоць і брацьця, але зусім адметных звычаяў", – пісаў у канцы XVI ст. канцлер Л. Сапега.

Такім чынам, зыходзячы з вышэй сказанага, патрэбна ўсвядоміць наступнае: нельга аддзяляць назвы Літва і Русь. Інакш мы не знойдзем сябе ў гісторыі, заблытаемся, што ў нашай культуры нашае, а што чужое, адкуль мы і адкуль іншыя.

Названыя этнонімы – ліцвіны і беларусы – у залежнасці ад абставін маглі ўжывацца паасобку ці сумесна ("ліцвін рускага роду", "ліцвін – беларусец"), але ўсе яны з'яўляліся элементамі этнічнай самасвядомасці беларускага народа.

17. Еўропа у Новы час. Ад Сярэдніх вякоў да Новага часу. Паняцце "Новы час" з'явілася ў эпоху Адраджэння і звязвалася з развіццём асобы, навукі і культуры. Гуманісты лічылі, што чалавецтва ўступіла ў асобны — Новы — перыяд свайго развіцця. 3 канца XVII ст. у заходнееўрапейскіх універсітэтах традыцыйным стала дзяленне сусветнай гісторыі на старажытную гісторыю, Сярэднія вякі і Новы час. Гэтай перыя-дызацыяй гістарычная навука карыстаецца да сённяшняга дня. У XX ст. з'явілася паняцце "найноўшая", або "сучасная гісторыя".

Новы час бярэ свой пачатак на рубяжы XV — XVI стст. 3 ім звязаны такія падзеі, як адкрыццё Амерыкі, Рэфарма-цыя, Нідэрландская буржуазная рэвалюцыя. Новая гісторыя завяршаецца ў пачатку XX ст. Рубяжом паміж новай і найноўшай (сучаснай) гісторыяй прынята лічыць Першую сусветную вайну 1914 — 1918 гг. У сваю чаргу Новы час падзя-ляецца на два перыяды: да Вялікай французскай рэвалюцыі і пасля яе.

У начальны перыяд Новага часу адбываецца зараджэнне сучаснай навукі. Значныя поспехі былі дасягнуты ў галіне прыродазнаўства, у геаграфіі і астраноміі. Далёкія марскія экспедыцыі пашыралі прасторавыя ўяўленні людзей, прымушалі вывучаць напрамкі ветру, плыні, клімат. Была засвоена тэхніка вызначэння геаграфічнай даўгаты і шыраты, складзена дакладная карта Еўропы.

У галіне астраноміі рэвалюцыйную ролю адыграў вялікі польскі вучоны М. Капернік (1473—1543). Яго кніга "Аб вярчэнні нябесных сфер" абгрунтоўвала геліяцэнтрычную ідэю, у адпаведнасці з якою Зямля не з'яўляецца цэнтрам свету, а круціцца вакол сваёй восі і вакол Сонца побач з іншымі планетамі. Погляды Каперніка прапагандаваў вялікі італьянскі вучоны Дж. Бруна (1548—1600). Ён таксама сцвярджаў аб існаванні ў бяскрайнім сусвеце мноства сістэм, падобных да сонечнай.

У XVII ст. у Еўропе быў зроблены шэраг новых навуковых адкрыццяў, якія прывялі да ўтварэння новай прыродазнаўчай карціны свету, канчаткова змянілі сярэднявечныя погляды. Узніклі новыя метады і прынцыпы навуковага пазнання. Так, нямецкі вучоны I. Кеплер (1571—1630) абгрунтаваў і развіў геліяцэнтрычную тэорыю Каперніка, адкрыў тры законы руху планет. Італьянец Г. Галілей (1564—1642) эксперыментальна пацвердзіў ідэі Каперніка. Ён сканструяваў тэлескоп для назірання за нябеснымі целамі, які павялічваў памеры назіраемых аб'ектаў у 32 разы. Англійскі вучоны I. Ньютан (1643—1727) адкрыў закон сусветнага прыцяжэння, які не толькі завяршыў геліяцэнтрычнае ўяўленне аб сонечнай сістэме, але і даў абгрунтаванне многім працэсам, якія адбываліся ў сусвеце, стаў асновай адзінай фізічнай карціны свету.

Зараджэнне капіталістычных адносін. Істотныя зрухі адбываліся і ў галіне эканомікі. У прамысловай вытворчасці амаль паўсюдна былі ўдасканалены прылады працы і тэхналагічныя працэсы. Найбольш значным быўпрагрэс у здабываючай і апрацоўваючай галінах. З'явілася даволі складанае для свайго часу абсталяванне для шахт, у металургічнай пра-мысловасці замест невялікіх горнаў пачалі будаваць больш высокія, якія сталі правобразам будучых доменных печаў. У металаапрацоўцы былі ўдасканалены молаты, у тэкстыльнай прамысловасці замест прымітыўнага вертыкальнага станка з'яўляецца гарызантальны ткацкі станок. Са з'яўленнем свабоднага капіталу ўзнікаюць майстэрні або прадпрыемствы, якія атрымалі назву мануфактуры (ад лац. тапідз — рука, іасіііга — вырабляць). Характэрнымі прыкметамі мануфактуры сталі падзяленне працы і выкарыстанне наёмных рабочых.

Істотныя зрухі адбыліся і ў развіцці сродкаў перамяшчэння, асабліва ў марскім транепарце. З'яўленне ў пачатку XVIIст. агнястрэльнай зброі прывяло да сапраўднай рэвалюцыі ў ваеннай справе. 3 пачаткам кнігадрукавання з'явілася новая галіна — тыпаграфская справа; пачалі вырабляць акуляры і гадзіннікі. Далейшае развіццё тэхнікі і тэхналогіі, хоць і не такое хуткае, адбывалася і ў сельскай гаспадарцы.

На аснове прагрэсу ў матэрыяльнай вытворчасці назіраліся змены ў гаспадарчых адносінах. Калі раней значная частка насельніцтва вяла натуральную гаспадарку, то зараз павялічылася роля таварна-грашовых адносін. Адначасова пашырыўся ўнутраны рынак, дзе галоўнай дзеючай асобай становіцца купец. Ускладнілася грашовае абарачэнне, з'явіліся новыя віды гандлёвых здзелак і пагадненняў, біржа ператварылася ў месца аперацый з таварамі і каштоўнымі паперамі, развіваліся крэдыт і банкаўская справа. Усё гэта садзейнічала з'яўленню свабоднага капіталу — адной з рашаючых умоў зараджэння ў феадальным грамадстве капіталістычнага ўкладу. Фарміруюцца класы буржуазіі і наёмных рабочых.

У выніку глыбокіх зрухаў у эканамічнай і сацыяльнай структуры грамадства змянілася форма феадальнай дзяржа-вы — саслоўная манархія ў большасці еўрапейскіх краін уступіла месца абсалютызму. Кароль не толькі сканцэнтраваў у сваіх руках вышэйшую дзяржаўную ўладу, але і падпарадкаваў царкву. Феадальная знаць і дваранства ўбачылі пагрозу сваім эканамічным і палітычным прывілеям і павялі барацьбу супраць узмацнення каралеўскай улады. У гэтых умовах манархія пачала шукаць апору ў апазіцыйнай феадалам палітычнай сіле — буржуазіі. Буржуазія давала абсалютнай манархіі фінансавыя сродкі, а ўзамен атрымлівала выгады ад пратэкцыянісцкай і меркантыльнай палітыкі абсалютызму, Такі саюз цалкам задавальняў буржуазію, таму што дазваляў ёй умацаваць свае пазіцыі.

Абсалютная манархія адыграла ў еўрапейскіх краінах станоўчую ролю ў развіцці нацыянальнай прамыеловасці і гандлю, а таксама ў завяршэнні палітычнай цэнтралізацыі. Аднак гістарычна прагрэсіўнае ўздзеянне феадальна-абсалютысцкая манархія аказвала нядоўга. Калі буржуазія ператварылася ў магутную эканамічную сілу і пачала прэтэндаваць на палітычную ўладу, абсалютызм перайшоў да палітыкі падаўлення і рабавання буржуазіі. У сваю чаргу буржуазія, якая адлюстроўвала інтарэсы прагрэсіўнай часткі грамадства, падзяла адкрытую барацьбу супраць абсалютызму і сіл феадальнай рэакцыі. Гэты непрымірымы канфлікт знайшоў сваё вырашэнне ў буржуазных рэвалюцыях.

Рэвалюцыі Новага часу.Першая еўрапейская буржуазная рэвалюцыя адбылася ў Нідэрландах у 1566—1579 гг. Яе асноўнымі прычынамі былі: 1) ранняе развіццё капіталізму; 2) прыгнёт іспанскай кароны, бо Нідэрланды былі калоніяй Іспаніі. У першай палове XVI ст. склаліся глыбокія супярэчнасці паміж буржуазным развіццём Нідэрландаў і палітычным рэжымам феадальнай Іспаніі. Гэта надало буржуазнай рэвалюцыі нацыянальна-вызваленчае адценне.

Паўстанне пачалося ў 1566 г. і з перапынкамі працягвалася да 1579 г. У студзені 1579 г. была заключана Утрэхцкая унія, якая паклала пачатак існаванню сямі Злучаных правінцый Нідэрландаў. Так узнікла першая буржуазная рэспублі-ка, ядром якой стала Галандыя. Нідэрландская буржуазная рэвалюцыя насіла лакальны характар і адыграла вялікую ролю ў развіцці капіталізму непасрэдна ў Галандыі.

Намнога болыпае значэнне для Еўропы мела Англійская буржуазная рэвалюцыя 1640—1660гг. Тут яшчэ ў пачатку XVII ст. абвастрыліся палітычныя, сацыяльныя і рэлігійныя супярэчнасці, што і з'явілася асноўнай прычынай рэвалюцыі. У выніку першай (1642 —1646) і другой (1648) грамадзянскіх войнаў значна змянілася палітычная сістэма краіны. У Англіі была абвешчана канстытуцыйная манархія. У адпаведнасці з выбарчай рэформай (1654) большасць месц у парламенце атрымалі дваране, буйная і сярэдняя буржуазія. Закон 1689 г. зацвердзіў уладу парламента, які з гэтага часу стаў вышэйшым заканадаўчым органам у краіне.

Англійская буржуазная рэвалюцыя з'явілася першай рэвалюцыяй "еўрапейскага маштабу", якая нанесла сакрушальны ўдар па феадалізму. Англійская буржуазія атрымала доступ да ўлады і свабоду прадпрымальніцкай дзейнасці. Былі адкрыта аб'яўлены буржуазныя парадкі, якія ў далейшым прыйшлі на змену і ў іншых краінах Заходняй Еўропы.

Утварэнне каланіяльнай сістэмы. 3 развіццём капіталізму цесна звязаны пачатак каланіяльных захопаў. Таварна-грашовыя адносіны, якія ў гэты час хутка распаўсюджваліся, зрабілі золата галоўным крытэрыем багацця. Нязначныя запасы каштоўных металаў у Еўропе падштурхоўвалі еўрапейцаў да пошуку новых зямель, багатых золатам.

Паняцце "каланізацыя" і "каланіялізм" маюць два значэнні. У шырокім сэнсе слова "каланізацыя" абазначае стварэнне на чужой тэрыторыі пасяленняў жыхароў якой-небудзь іншай краіны. У вузкім сэнсе яно абазначае захоп чужой тэрыторыі з мэтай эксплуатацыі мясцовага насельніцтва. Першымі з еўрапейскіх краін на шлях каланіяльных захопаў сталі Іспанія і Партугалія. Найбольшую зацікаўленасць у іх выклікалі багатыя краіны Усходу. Аднак шырокае пранікненне еўрапейцаў на Усход стала магчымым толькі пасля экспедыцыі Васка да Гамы, які адкрыў марскі шлях у Індыю ў абход Афрыкі. Да канца XVI ст. у сувязях з Усходам дамінавалі партугальцы. У XVII ст. пранікненне на Усход пачалі галандцы, французы і англічане.

Найбольшага поспеху каланізатары дасягнулі ў тых рэгіёнах, дзе не існавала моцных дзяржаў. Там жа, дзе склаліся магутныя цэнтралізаваныя краіны, еўрапейцам доўгі час не ўдавалася ўстанавіць сваё панаванне. Спачатку яны змаглі стварыць свае апорныя пункты ў шэрагу краін — Японіі, Кітаі, Бірме, аднак да канца XVIII ст. адтуль былі выгнаны.

Першапачаткова эксплуатацыя калоній вялася шляхам рабавання, які асабліва эфектыўна выкарыстоўвалі партугальцы і іспанцы. Галандцы, французы і англічане, замацаваўшыся на Усходзе, сталі на шлях развіцця гандлю. 3 усходніх краін яны вывозілі тавары, якія карысталіся попытам у Еўропе. Паступова гандаль ператварыўся ў галоўны від адносін паміж Захадам і Усходам; рабаванні адышлі на другое месца. Таму невыпадкова перыяд XVI — XVII стст. атрымаў назву перыяду гандлёвай экспансіі еўрапейцаў на Усход.

Неабходна адзначыць, што еўрапейскае пранікненне ў гэты час мала хвалявала правіцеляў усходніх краін. Усход па сваёй эканамічнай і ваеннай магутнасці перасягаў Захад. Акрамя таго, мясцовыя валадары былі зацікаўлены ў гандлі з Захадам, які прыносіў ім значныя даходы. Напрыклад, султаны Асманскай імперыі нават заахвочвалі гандлёвыя кантакты з еўрапейцамі і ўводзілі для еўрапейскіх купцоў значныя льготы.

Усходніх правіцеляў хвалявала не столькі магчымасць вайны з еўрапейцамі, колькі іх культурны ўплыў, у якім бачылася пагроза існуючым парадкам. Папершае, хрысціянства, якое распаўсюджвалася на Усходзе, магло быць выкарыстана апазіцыяй. Падругое, еўрапейцы прыносілі з сабою новыя каштоўнасці і маральныя нормы: індывідуалізм, свабоду асобы, імкненне да актыўнай дзейнасці і г.д. Менавіта таму правіцелі Японіі, Кітая, Карэі ў XVI — XVII стст. сталі на шлях самаізаляцыі ад знешняга свету. Аднак гэта самаізаляцыя не была абсалютнай. Абмежаваны гандаль з еўрапейцамі захоўваўся, аднак быў пастаўлены пад жорсткі дзяржаўны кантроль.

У цэлым пранікненне еўрапейцаў на Усход аб'ектыўна мела прагрэсіўнае значэнне, таму што вяло да пераадольвання ізаляванасці двух цэнтраў сусветнай цывілізацыі. У той жа час гэты працэс набыў від каланіяльных захопаў, рабавання падпарадкаваных народаў. У XVI — XVII стст. гэтыя негатыўныя вынікі каланізацыі толькі пачыналі праяўляцца. Усход у гэты час быў дастаткова моцным, каб даць у выпадку неабходнасці адпор каланізатарам. Тым не менш еўрапейцы пастаянна пашыралі зону свайго ўплыву ва ўсходніх краінах. Далейшае развіццё каланіялізму залежала ад таго, як адкажа Усход на еўрапейскае пранікненне.

У 1492 г. з Іспаніі адправілася экспедыцыя пад кіраўніцтвам X. Калумба, якая мела за мэту адкрыць марскі шлях у Індыю. Праз 70 дзён экспедыцыя дасягнула ўзбярэжжа Амерыкі. 3 пачатку XVI ст. пачынаецца заваяванне Іспаніяй Паўднёва-Амерыканскага кантынента, якое фактычна завяршылася да сярэдзіны стагоддзя. Выключэннем стала толькі Бразілія, якую захапіла Партугалія.

Каланізацыя Амерыкі ўяўляла сабою варварскае знішчэнне індзейскіх плямёнаў, іх культуры і прыродных рэсурсаў кантынента. Індзейскае насельніцтва значна скарацілася, таму ў хуткім часе ў Амерыку сталі ўводзіць з Афрыкі неграў — рабоў для работы на плантацыях.

3 канца XVI ст. пачынаецца пранікненне ў Новы Свет англічан, якія пачалі захопліваць марскія шляхі і калоніі іспанцаў. Яны заснавалі ў Паўночнай Амерыцы шэраг калоній, дзе на плантацыях таксама працавалі вывезеныя з Афрыкі рабы. У пачатку XVIIст. у барацьбу за калоніі ўступіла Галандыя. На ўзбярэжжы Паўночнай Амерыкі галандцам удалося заснаваць шэраг сваіх пасяленняў. Аднак у выніку трох англа-галандскіх войнаў XVIIст. яны перайшлі да Англіі.

Каланіяльная палітыка была цесна звязана з развіццём капіталізму ў Еўропе. Розны ўзровень развіцця краін Еўропы і народаў Амерыкі прадвызначыў адставанне і залежныя формы іх інтэграцыі ў сусветны капіталістычны рынак.

Такім чынам, у XVI— XVIIстст. у краінах Заходняй Еўропы адбываліся важнейшыя падзеі, якія вызначылі асноўныя кірункі развіцця сусветнай цывілізацыі. Зараджаўся капіталізм, адбываліся буржуазныя рэвалюцыі, пачыналася ўтварэнне каланіяльнай сістэмы. У сферу міжнародных ад-носін уцягваліся краіны Усходу.

 

Рзфармацыя і Контррэфармацыя. Геаграфічныя адкрыцці адкрылі перад еўрапейцамі дзверы ў новыя невядомыя землі і такім чынам падарвалі ўсталяваныя схаластычныя ўяўленні аб чалавеку і Сусвеце. Усё гэта суправаджалася аслабленнем тысячагадовага панавання каталіцкай царквы ў духоўным жыцці еўрапейскага грамадства, у якім наспявала імкненне выйсці з-пад татальнага кантролю Ватыкана.

Распачаты з гэтай прычыны рэфарматарскі (пратэстанцкі) рух быў выкліканы, па-першае, жаданнем шырокіх колаў насельніцтва зрабіць царкоўныя падаткі меншымі, абрады — больш таннымі, пропаведзі — болын зразумелымі (латынь замянялася на родную мову); па-другое, мацнеючыя нацыянальныя дзяржавы адчувалі патрэбу ва ўласнай ідэалагічнай базе і жадалі мець падкантрольныя сабе царкоўныя інстытуты; па-трэцяе, дваранства і буржуазія прэтэндавалі на вялізныя зямельныя ўладанні каталіцкіх кляштараў (у Англіі ім належала да 40 % усіх асвоеных тэрыторый); па-чацвёртае, пратэстанцкі рух дазваляў кансалідаваць грамадства для пра-вядзення радыкальных буржуазных пераўтварэнняў.

Вынікам Рэфармацыі стала стварэнне з пачатку XVI ст. шэрагу пратэстанцкіх цэркваў, якія адасобіліся ад каталіцтва. У большасці краін Германіі і Скандынавіі атрымала распаўсюджанне лютэранства (назва паходзіць ад імя заснавальніка М. Лютэра. У Швейцарыі і Нідэрландах — кальвінізм (назва паходзіць ад імя заснавальніка Ж. Кальвіна, адметная сваім сурова-аскетычным духам), у Англіі — англіканская царква (кампрамісны кірунак з уласнай царкоўнай іерархіяй і неўжываннем свечак, ладану, сутаны і споведзі).

Агульнымі для ўсіх іх былі спадзяванне на выратаванне праз асабістую веру і без дапамогі царквы, адмова ад асобнага стану святара ў грамадстве, прызнання Бібліі адзінай крыніцай веравучэння, прыняцце толькі некаторых з таінстваў (хрышчэнне і прычасце). Іх стварэнне адбывалася пры актыўнай падтрымцы правячых колаў і буржуазіі азначаных краін. Лепшым прыкладам гэтага з'яўляецца Аўгсбургскі рэлігійны мір, які быў заключаны ў 1555 г. Згодна яму германскія князі-лютэране дамагліся ад імператара Карла V прызнання права на свабоду веравызнання для сваіх падданых. Агучаны тут лозунг «чыя краіна, таго і вера» можна лічыць адным з галоўных пастулатаў Рэфармацыі.

Хуткае распаўсюджанне пратэстантызму прымусіла Ватыкан прыняць шэраг захадаў, якія ў далейшым атрымалі назву Контррэфармацыі. У першую чаргу яны былі накіраваны на ўмацаванне пазіцый каталіцызму ў свеце. Асноўныя палажэнні Контррэфармацыі былі выпрацаваны на знакамітым Трыдэнцкім Усяленскім саборы, які з перапынкамі працягваўся з 1545 па 1563 г. У яго пастановах была ўмацавана ўлада Рымскага Папы і біскупаў, пацверджаны асноўныя рэлігійныя дагматы каталіцкага вучэння (выдадзена спецыяльнае "Трыдэнцкае спавяданне", якому павінны былі прысягнуць ўсе святары і прафесары каталіцкіх універсітэтаў). Акрамя таго, Усяленскі сабор зацвердзіў дзейнасць створа-нага ў 1542 г. Вярхоўнага інквізітарскага трыбуналу, мэта якога заключалася ў выкараненні тэорый і ідэй, якія супярэчылі Св. Пісанню, што прывяло ў далейшым да пакарання дзесяткаў тысяч людзей (Дж. Бруна, Дж. Ваніні, Г. Галілей). Таксама тут атрымаў афіцыйнае прызнанне манаскі ордэн езуітаў, які быў заснаваны I. Лайёлай у 1534—1540 гг. і ставіў перад сабой мэту праз стварэнне шырокай сеткі наву-чальных устаноў усталяваць кантроль над грамадска-палітычным і культурным жыццём вядучых краін свету. Менавіта ў Трыдэнце быў складзены і сумнавядомы "Індэкс забароненых кніг", што прывёў да значнага пашырэння царкоўнай цэнзуры і замарудзіў развіццё навукі і адукацыі (у 1616—1828 гг. у гэтым спісе фігуравалі, напрыклад, творы М. Каперніка).

Трэба адзначыць, што ўплыў Контррэфармацыі адчуваўся ва ўсім свеце. Найболып вядомымі негатыўнымі праявамі яе ажыццяўлення сталі: бязлітасная дзейнасць судоў інквізіцыі ў Іспаніі, а таксама Варфаламееўская ноч у Францыі (24—25 жніўня 1572 г.), калі былі забіты тысячы французскіх пратэстантаў (гугенотаў). Падобныя жорсткія захады здолелі стрымаць далейшае распаўсюджанне рэфарматарскага руху, але цалкам вярнуць сабе ранейшае вядучае месца Ватыкан быў ужо не ў стане.

Такім чынам, еўрапейская цывілізацыя ў разгледжаны час перажывала складаны перыяд трансфармацыі, вынікам якога стала ўмацаванне пазіцый новага буржуазнага ладу, складванне першых каланіяльных імперый і абвастрэнне міжканфесіянальных адносін. Дзякуючы ж Рэнесансу навука і культура зрабілі сапраўдны рывок наперад, што прывяло да істотных змен у сацыяльна-грамадскім жыцці ўсёй Еўропы.

Утварэнне Рэчы Паспалітай. Гiсторыя зблiжэння Вялікага княства Літоўскага з Польскім каралеўствам бярэ свой пачатак з Крэўскай уніі 1385 г., калi дзве дзяржавы ўпершыню аб'ядналiся на аснове дынастычна-персанальнай унii пры захаванні імі пэўнай самастойнасці ва ўнутранай і знешняй палiтыцы. Неаднаразовае аднаўленне і перазаключэнне унiй (у 1401, 1413, 1446, 1501 гг.) сведчыць, па-першае, аб іх нетрываласці, па-другое, аб наяўнасці ў жыццi абедзвюх дзяржаў такiх фактараў, якiя падштурхоўвалi iх да зблiжэння. У XV-XVI стст. вызначылася трывалая тэндэнцыя: чым больш абвастралiся адносiны Вiльнi з Масквой, тым больш ВКЛ схiлялася да аб'яднання з Польшчай. Няўдачы ў Лiвонскай вайне, захоп войскам Iвана Грознага Прыбалтыкi i Полацка адсекла ўсходнюю i цэнтральную часткі Беларусi ад мора, што было цяжкiм ударам па гандлi. Сiлы дзяржавы былi на мяжы магчымага. Гэта вайна, як адзначалi пазней палiтыкi, прыгнала ВКЛ да новай унii з Польшчай.

У XVI ст. апрача рэлiгiйных супярэчнасцяў, узніклі iншыя - ўнутрысаслоўныя супярэчнасцi памiж магнатэрыяй (багатай шляхтай) i шляхтай сярэдняй ды дробнай. Элiтарнае магнацтва, буйныя землеўласнiкi мелі амаль неабмежаваную ўладу ў ВКЛ, праводзiлі на соймах і сойміках свае рашэннi, манiпулявалі большасцю шляхтай, якая не мела ў дзяржаве нiякай рэальнай улады. Літвінскую шляхту прываблівалі "залатыя вольнасцi" польскай шляхты, якая мела доступ да ўлады, рашуча ўплывала на ўнутраную i знешнюю палiтыку ўрада. Дасягненне гэтых мэтаў літвінская шляхта звязвала з заключэннем унii з Польшчай.

Альтэрнатывай саюза з Польшчай для ВКЛ магло быць заключэнне унii з Масковiяй i прызнанне над сабой улады Iвана IV цi яго сына. Але маскоўскае дваранства не мела такой вольнiцы, як польскiя шляхцiчы. Больш таго, гэта быў час апрычнiны, дэспатычны рэжым Iвана IV адпужваў літвінскую шляхту.

На перамовах урад ВКЛ i кiруючыя колы Польшчы прапаноўвалi розныя ўмовы злучэння дзяржаў. Літвінскія палітыкі хацелi абмежавацца ваенна-палiтычным саюзам, якi б захаваў незалежнасць i самастойнасць княства. Прадстаўнiкi Польшчы стаялi за скасаванне незалежнасцi ВКЛ. Кожны бок цвёрда стаяў на сваiм.

Для канчатковага вырашэння пытання аб унii на 23 снежня 1568 г. быў прызначаны з'езд у Люблiне. Паслы ВКЛ, у лiку якiх было шмат магнатаў, адчувалі, што абставiны складваюцца не на iх карысць, збiралiся памалу i як бы нехаця. Больш-менш значная колькасць iх сабралася толькi да 10 студзеня 1569 г. У склад дэлегацыi ВКЛ уваходзiлi канцлер i вiленскi ваявода Мiкалай Радзiвiл Руды, падканцлер Астафей Валовiч, жамойцкi стараста Ян Хадкевiч, падскарбiй Мiкалай Нарушэвiч i iншыя ўплывовыя асобы. На сойм прыбылi кароль i каля 160 паслоў i сенатараў Польшчы i ВКЛ. У гэты ж дзень пачалiся перамовы. Амаль шэсць месяцаў працягваўся сойм. Кожны бок ставiў свае ўмовы, якiя не прымалiся супрацьлеглым. Нiхто не саступаў. Больш таго, дэлегацыя ВКЛ раскалолася на магнацкую i шляхецкую групы, з якiх першая была супраць, а апошняя стаяла за ўтварэнне унii з Польшчай.

Калi паслы княства ўбачылi пагрозу гвалтоўнага заключэння унii на непрымальных для сваёй дзяржавы ўмовах, яны ў знак пратэсту ў ноч на 1 сакавiка 1569 г. пакiнулi Люблiн з намерам сарваць перамовы. Пры падтрымцы польскiх паслоў вялiкi лiтоўскi князь, кароль польскi Жыгiмонт Аўгуст, скарыстаў цяжкае знешнепалiтычнае становiшча княства і фактычна здзейснiў акт дзяржаўнай здрады - незаконна, насуперак сваiм абяцанням i прысягам аб захаваннi цэласнасцi тэрыторыi ВКЛ, 5 сакавiка 1569 г. выдаў унiверсал аб перадачы Польшчы Падляшша з гарадамi Бельск, Беласток, Драгiчын-на-Бугу, Мельнiк. Такiмi ж незаконнымi актамi, без згоды сойма былi адарваны ад княства i далучаны да Польшчы Валынь, Падолле, Кiеўшчына.

Супрацьпраўныя акты Жыгiмонта Аўгуста, разбурэнне адзiнага фронту барацьбы за незалежнасць княства з-за пазiцыi ўкраiнскiх паслоў i сенатараў зламалі супрацiў магнатаў. У чэрвенi на пагрозлiвы выклiк караля яны вярнулiся ў Люблiн. Жыгiмонт загадаў дэпутатам літвінам прыняць унiю. Магнаты пайшлi на згоду.

1 лiпеня 1569 г. быў падпiсаны акт унii. Паводле гэтага акта, Каралеўства Польскае i Вялiкае княства Лiтоўскае злучаліся ў адну дзяржаву, якая атрымлівала назву Рэч Паспалiтая. Унiя была заключана на наступных умовах:

Top of Form 1

Bottom of Form 1

Злучаныя дзяржавы маюць аднаго гаспадара - караля, якi носiць тытул "кароль польскi i вялiкi князь лiтоўскi, рускi, прускi, мазавецкi, жамойцкi, кiеўскi, валынскi, падляшскi i лiфляндскi". Яго пасада была не спадчыннай, а выбарнай. Абiраюць яго народы абедзвюх дзяржаў разам, для гэтай мэты збiраецца сойм у Варшаве. Каранацыя караля адбываецца ў Кракаве. Лiтва не мае права абраць для сябе асобнага вялiкага князя. Для вырашэння найважнейшых дзяржаўных спраў збiраецца агульны сойм Рэчы Паспалiтай. Ён складаецца з дэпутатаў, абраных на павятовых соймiках. Пасяджэннi сойма праходзяць на польскай зямлi. Склiканне асобных соймаў для княтва i для кароны (с. зн. Польшчы) не прадугледжвалася. Усе нязгодныя з умовамi унii ранейшыя пастановы ВКЛ касуюцца. Украіна (Кіеўшчына, Валынь, Падолле i Падляшша) аддзяляюцца ад ВКЛ i далучаюцца да Польшчы. Лiвонiя аб'яўляецца сумесным валоданнем княства i кароны. Дзяржавы праводзяць агульную знешнюю палiтыку.

Разам з тым, Люблiнская унiя захоўвала пэўную самастойнасць ВКЛ. Яно мела сваё войска, асобнае ад Польшчы заканадаўства i судовую арганiзацыю, захоўвала даўнi адмiнiстрацыйны апарат i сваю пячатку. Польшча i ВКЛ захоўвалi самастойныя назвы i да канца XVII ст. мелi розныя дзяржаўныя мовы. Афiцыйнай дзяржаўнай мовай ВКЛ заставалася старабеларуская, у Польшчы - лацiнская. Доўгі час і грошы ў кароне i княстве былi асобныя. Захавалася нават мытная мяжа паміж імі.

Для iншых дзяржаў Рэч Паспалiтая была адзiным цэлым утварэннем, але ўнутры яе iснавала дзяленне на карону, або Польшчу, - у яе склад уваходзiлi польскiя i ўкраiнскiя землi, i княства, цi Лiтву, - яна складалася з зямель сучаснай Літвы, Беларусі i некаторых рускiх зямель.

Значная частка феадалаў ВКЛ праяўляла незалежнiцкiя, антыпольскiя настроi. Насуперак акту унii ў ВКЛ у 70-80-я гг. XVI ст. рэгулярна збiралiся агульнадзяржаўныя соймы. У 1581 г. была створана асобная вышэйшая судовая iнстанцыя для ВКЛ - Галоўны трыбунал. А прыняты ў 1588 г. Статут, па сутнасцi, скасоўваў многiя пастановы Люблiнскай унii.

Top of Form 2

Bottom of Form 2

Барацьбiтом за незалежнасць княства ў складзе Рэчы Паспалiтай, якi пастаянна дбаў пра ўмацаванне яго эканамiчнай i палiтычнай магутнасцi, быў буйнейшы палiтычны i грамадскi дзеяч ВКЛ Леў Сапега (1557-1633) - сакратар, потым пiсар дзяржаўнай канцылярыi, падканцлер i ўрэшце канцлер. Сапега вёў барацьбу з Жыгiмонтам III за поўную самастойнасць княства, iмкнуўся прымусiць яго паважаць законы сваёй дзяржавы. Ён дамогся таго, што кароль мусiў узгадняць свае рашэннi па ўсiх пытаннях на тэрыторыi княства з канцлерам.

17. Кiраўнiкi праваслаўнай i каталiцкай канфесiй вякамі выношвалi iдэю скасаваць негатыўныя наступствы царкоўнага расколу 1054 г., пераадолець загародку памiж цэрквамi i ўзмацнiць хрысцiянства праз яднанне. Iдэя унii то замiрала, то зноў уваскрасала. Была i спроба яе рэалiзацыi ў 1439 г. у Фларэнцыi. Тады ўпершыню ўдалося прымiрыць грэкаў з рымскай царквою. Пад Фларэнцiйскай унiяй стаяў подпiс маскоўскага мiтрапалiта. Фармальна яна пашыралася і на Вялікае княтва Літоўскае, але фактычна не была ажыццёўлена.

ВКЛ больш за iншыя дзяржавы адчувала негатыўныя наступствы падзелу хрысцiянства. Геапалiтычнае становiшча княства памiж Польшчай i Маскоўскай дзяржавай i двума сусветнымi рэлiгiйнымi цэнтрамi - Ватыканам i Канстанцiнопальскiм патрыярхатам - вымагала пошуку, з аднаго боку, кампрамісаў, а, з другога, самастойных шляхоў царкоўна-рэлiгiйнага развiцця сваёй дзяржавы. Калi ў адносiнах з заходнiм суседам удавалася дасягнуць пэўных кампрамiсаў, адносiны з усходнiм станавiлiся ўсё больш складанымi. Кіраўніцтву ВКЛ здавалася, што шляхам рэгiянальнай унii (калi правалiлася унiя Фларэнцiйская) магчыма вырашыць праблему супрацьстаяння на нашых землях Захаду i Усходу i стварыць самастойную царкву. Для шэрагу грамадскiх i рэлiгiйных дзеячаў царкоўны кампрамiс з'яўляўся таксама сродкам iнтэграцыi ў Заходнюю Еўропу. З дзевяцi мiтрапалiтаў, абраных у ВКЛ у XV ст., пяцёра абвяшчалі царкоўную унію або былі яе прыхiльнiкамi. Вядома калектыўнае пасланне праваслаўнага духавенства і свецкай знаці ВКЛ 1476 г. Папе Рымскаму з прапановай аб аб'яднанні з каталіцкай царквой.

А тым часам арыентаваная на заняпалую, Вiзантыю i яе культуру, беларуска-ўкраінская прававаслаўная царква апынулася ў другой палове ХVI ст. у крызісным стане, губляла свой аўтарытэт у грамадстве і вернікаў. Найперш яе адракалася знаць - прадстаўнікі інтэлектуальнай і палітычнай эліты, якія не маглі задаволіць свае духоўныя патрэбы ў праваслаўнай царкве, кінуліся спачатку ў вір рэфармацыйнага руху, а потым перайшлі ў каталіцызм. Спробы мясцовай іерархіі рэфармаваць царкву поспеху не мелі. Шукаць паратунку ў тых умовах ад свайго духоўнага цэнтра - Канстанцiнопальскага патрыярхату, які гібеў пад уладай туркаў, не прыходзiлася. З'явiлася думка, што залежнасць ад яго бескарысная i нават шкодная. Выключалася i арыентацыя на створаны ў 1589 г. Маскоўскi патрыярхат, якi прысвойваў сабе мiсiю "трэцяга Рыма", - пасля спусташальнай Лiвонскай вайны распаўсюджвання ўплыву Масковii ў ВКЛ баялiся.

Такiм чынам, рэлiгiйная згода 1596 г. паўстала ў вынiку збегу як комплексу еўрапейскiх рэлiгiйна-палiтычных адносiн 60-90-х гг. XVI ст., так i ўнутраных абставiн і з'явілася спробай вырашыць выступіўшыя ў рэлігійнай форме грамадска-палітычныя, нацыянальна-дзяржаўныя, міжнародныя і духоўна-культурныя праблемы і супярэчнасці ВКЛ, Беларусі і Украіны. Суб'ектамі уніі былі папства, улада Рэчы Паспалітай і Кіеўская мітраполія, кожны з якiх меў свае iнтарэсы i праводзiў уласную лiнiю ў царкоўнай сферы. Два першыя разглядалi унiю як пераходную ступень у рымска-каталiцтва. Беларуска-ўкраінскі епіскапат дастаткова паслядоўна адстойваў мясцовыя рэлiгiйна-палiтычныя i этнакультурныя iнтарэсы.

Арганізатарамі уніі былі брэсцкi епiскап Iпацiй Пацей i луцкi епiскап Кiрыла Тарлецкi. Спачуванне i дапамогу яны знайшлi ў асобе караля i князя Жыгiмонта Вазы i канцлера ВКЛ Льва Сапегi. На працягу 1590-1595 гг. на саборах, нарадах і перамовах з прадстаўнiкамi Ватыкана вы-крышталізоўвалiся ўмовы уніі, агаворваліся гарантыі забеспячэння самабытнага аблiчча, асобнасцi, правоў i прывiлеяў сваёй царквы. Былі выпрацаваны 33 артыкулы царкоўнай згоды, прызнанне якіх Папам Рымскім і каралём было ўмовай заключэння уніі. Яны вызначалі дагматычныя, абрадава-літургічныя, іерархічныя і юрыдычныя асновы і статус уніяцкай царквы, яе ўзаемаадносiны з дзяржавай, касцёлам. Артыкулы-ўмовы былі закліканы ліквідаваць дэзарганізацыю праваслаўнай царквы ва ўсіх сферах духоўнага, матэрыяльнага і культурнага жыцця і мелі выразную этна-ахоўную скіраванасць. Яны прадугледжвалі дзяржаўныя гарантыі уніяцкай царкве, нейтралiзоўвалі небяспеку ла-цiнiзацыi i паланiзацыi, прадугледжвалі захаванне адміністрацыйнай самастойнасці і незалежнасці ад польскага касцёла, павышэнне сацыяльнага статусу епіскапата, захаванне ўсходняй (візантыйскай) традыцыі. Форма i змест артыкулаў-умоў Берасцейскай уніі абвяргаюць стэрэатып аб поў-ным падпарадкаваннi беларуска-ўкраiнскай праваслаўнай царквы рымскай i расчыстцы шляху для польска-каталiцкай культурна-рэлiгiйнай экспансii. Гэта была спроба ўзгадаваць новую форму хрысціянскай рэлiгii на вiзантыйска-ўсходнеславянскай аснове з выкарыстаннем заходнiх традыцый.

На саборы праваслаўных епiскапаў у Берасцi вясной 1595 г. была абвешчана дэкларацыя аб рашэннi заключыць саюз з каталiцкай царквой. Яе падпiсалi кiеўскi мiтрапалiт Рагоза i ўсе епiскапы Вялiкага княства Лiтоўскага, акрамя львоўскага i перамышльскага. Сабор упаўнаважыў I. Пацея i К. Тарлецкага на далейшыя перамовы з каралём i Папам Рымскiм i - пры дасягненнi згоды - на правядзенне акта унii. Той самай восенню Жыгiмонт III звярнуўся да падданых сваёй дзяржавы з унiверсалам, у якiм абвясцiў рашэнне вышэйшага праваслаўнага духавенства аб унii, што патрэбна Рэчы Паспалiтай для ўзмацнення яе цэласнасцi, i заклiкаў у "добрай волi i любвi" прыняць унiю. Тады ж Пацей з Тарлецкiм паехалi ў Рым, дзе 23 снежня на пасяджэннi калегii кардыналаў з удзелам папы Клiмента VIII была ўрачыста абвешчана унiя.

Царкоўны сабор 6-9 кастрычнiка 1596 г. у Берасці санкцыянаваў гэты акт. Праціўнікі уніі правялі тады ў Берасцi альтэрнатыўны сабор. Ён аб'явiў iмпiчмент унiяцкiм уладыкам, адлучыў iх ад царквы i выракся царкоўнай еднасцi. Iдэолагi кожнага з гэтых лагераў былi ўпэўнены, што менавiта яны адстойваюць праўду, выказваюць iнтарэсы ўсяго этнасу. Каралеўскi унiверсал 15 снежня 1596 г. зацвердзiў унію. Урады Вялiкага княства Лiтоўскага i Польшчы, папства пачалi афiцыйна лiчыць яе здзейсненым фактам.

Уніяцкая, альбо грэка-каталіцкая царква ўзначальвалася кіеўскім мітрапалітам, які вызнаваў вяршэнства Папы Рымскага і ім прызначаўся. Рэзідэнцыя мітрапаліта знаходзілася ў Вільні, Наваградку, Мінску. Духавенства абіралася выключна з ураджэнцаў Беларусі і Украіны. Царква карысталася богаслужэбнай царкоўнаславянскай мовай (літургічнай), якая ў ХVII-XVIII стст. падверглася моцнай беларусізацыі, і беларускай ("рускай", паводле тагачасных крыніц), замацаванай рашэннем базыльянскай кангрэгацыі 1636 г. у якасці мовы казанняў. Грэка-католікі прызналі каталіцкую дагматыку, але захавалі праваслаўную абраднасць і юліянскі каляндар.

Уніяцтва стала верай, галоўным чынам, сельскага насельнiцтва, гарадскiх нiзоў, часткi дробнай i сярэдняй шляхты. Магнаты i ў большасцi сваёй шляхта пасля падаўлення Рэфармацыi аддавалi перавагу каталiцтву. У 1647 г. на тэрыторыі Рэчы Паспалітай было каля 4 тысяч уніяцкіх прыходаў і 13,5 тысяч праваслаўных. Поспехі новага веравызнання ў значнай меры былі забяспечаны мірнымі, негвалтоўнымі метадамі, адносна сумленным спаборніцтвам з праваслаўем, тым больш што ва ўмовах вядомай талерантнасці, гарантаванай соймам, спадзявацца толькі на прымусовыя метады распаўсюджвання не прыходзілася. На мяжы XVII-XVIII стст. уніяцтва стала самай масавай рэлігіяй у ВКЛ.

Рэфармацыя ў Еўропе і Беларусі

У пачатку XVI ст. Заходнюю Еўропу ўскалыхнуў нябачны дагэтуль па актыўнасцi рэлiгiйны рух, якi ўвайшоў у гiсторыю пад назвай "Рэфармацыя". Ён быў накiраваны супраць засiлля каталiцкай царквы ва ўсiх сферах жыцця, аб'ектыўна меў антыфеадальны характар. Iнiцыятарам i авангардам руху была буржуазiя. Галоўнай мэтай руху было стварэнне спрыяльных маральных i прававых умоў для дзейнасцi i быту класа буржуазii.

У вузкаканфесiянальным сэнсе Рэфармацыя азначала перагляд дагматаў каталiцызму i рэлiгiйныя пераўтварэннi, што прывялi да ўзнiкнення новага кiрунку ў хрысцiянстве - пратэстантызму. Ён аб'ядноўвае шэраг самастойных цэркваў i сектаў (лютэранства, кальвiнiзм, англiканская царква, метадысты, баптысты, адвентысты i iнш.), якiя некалькi адрознiваюцца культам i арганiзацыяй, але звязаны агульнасцю паходжання i дагматыкi. Асноўныя дагматычныя палажэннi пратэстантызму сфармуляваны яго заснавальнiкамi М. Лютэрам, Ж. Кальвiнам, У. Цвiнглi.

У сярэдзіне XVI ст. дух пратэстанцтва павеяў на Беларусi. Разнастайныя сувязi з еўрапейскiмi краiнамi, асаблiва гандаль, вандроўкi цэхавых рамеснiкаў, падарожжы магнатаў, навучанне лiтвiнскай моладзi ў шэрагу унiверсiтэтаў Еўропы садзейнiчалi пастаяннаму прытоку iнфармацыi i ўспрыманню новых рэлiгiйных павеваў тагачасным грамадствам Беларусi. Рэфармацыя на Беларусi развiвалася ў рэчышчы еўрапейскага руху, але не была яе простым водгукам. У адрозненне ад заходнееўрапейскай яна развiвалася тут на феадальнай аснове i мела iншую сацыяльную базу. У вiр рэфармацыйнага руху былi ўцягнуты галоўным чынам прывiлеяваныя слаi: магнаты, частка дробнай i сярэдняй шляхты.

У сярэдзiне XVI ст. рэлiгiйнымi навiнкамi захапiлiся магнаты (Радзiвiлы, Сапегi, Валовiчы, Кiшкi i iнш.) - працiўнiкi унii з Польшчай. З дапамогай пратэстанцкай веры яны жадалi захаваць адасобленасць сваёй дзяржавы ад каталiцкай Польшчы. Шляхту i заможных гараджан Рэфармацыя прываблiвала магчымасцю падарваць усемагутнасць царквы, як праваслаўнай, так і каталіцкай. Гэтыя мэты паўплывалi на магнатаў, якiя сталi не толькi прыхiльнiкамi iдэй Рэфармацыi, але i кiраўнiкамi яе практычнага пераўтварэння ў жыццё. Шырокiя народныя масы засталiся да яе глухiмi, таму рух не меў тут такога размаху, як у Еўропе.

Top of Form 3

Bottom of Form 3

Асаблiва шчыраваў на нiве Рэфармацыi на Беларусi буйны магнат, вiленскi ваявода, канцлер, тагачасны некаранаваны ўладар Вялiкага княства Лiтоўскага Мiкалай Радзiвiл Чорны. Першай асобе дзяржавы пратэстанцтва ўяўлялася адным з дзейсных чыннiкаў збаўлення ад згубнага для суверэнiтэту ВКЛ уплыву суседзяў. Канцлер, якi паслядоўна адстойваў незалежнасць сваёй дзяржавы не толькi палiтычнымi, але i культурнымi сродкамi, хацеў з дапамогай новай веры iдэалагiчна i духоўна абаранiць ВКЛ i ад Польшчы, i ад Масковii. З уласцiвай яму дынамiчнасцю ён стаў выкараняць каталiцтва ў дзяржаве. Толькi ў сваiх уладаннях канцлер закрыў 187 касцёлаў, разбурыў усе прыдарожныя каталiцкiя каплiчкi i крыжы i адкрыў 134 кальвiнісцкiя зборы. У 1553 г. ён заснаваў у Вiльнi першую пратэстанцкую абшчыну, а ў канцы 50-х гг. заклаў у Бярэсцi першы на Беларусi збор (рэфармацкую царкву).

Пад асабiстым заступнiцтвам М. Радзiвiла ў сярэдзiне XVI ст. былi арганiзаваны пратэстанцкiя абшчыны ў Нясвiжы, Клецку, Iўi, Оршы i iнш. У 1557 г. у Вiльнi пад яго старшынствам адбыўся першы ўстаноўчы з'езд лiтоўскiх пратэстантаў. У другой палове XVI - пачатку XVII стст. у многiх гарадах i мястэчках ВКЛ узнiклі кальвiнісцкiя асяродкi. Вакол iх групаваліся выдатныя вучоныя, прапаведнiкi, пiсьменнiкi, кнiгавыдаўцы. Некаторыя з iх (С. Будны, В. Цяпiнскi) становяцца ўпоравень са знакамiтымi еўрапейскiмi мыслiцелямi. Рэфармацыя спрыяла актывiзацыi духоўнага жыцця грамадства, развiццю асветы i арганiзацыi кнiгадрукавання, распаўсюджванню рэнесансна-гуманiстычных i рацыяналiстычных тэндэнцый у беларускай культуры i пашырэнню яе мiжнародных кантактаў.

У другой палове XVI - першай палове XVII стст. на тэрыторыi Беларусi дзейнiчала каля 90 кальвiнісцкiх i 8 арыянскiх збораў. Большасць з iх размяшчалася ў заходнiх i цэнтральных паветах, дзе iснавалi буйныя прыватнаўласнiцкiя землеўладаннi. Гэтаму спрыяў i разнародны этнарэлiгiйны склад насельнiцтва рэгiёну ў параўнаннi з усходняй часткай Беларусi, дзе пераважала праваслаўнае насельнiцтва. Адчыняюцца сотнi кальвiнісцкiх школ, "шпiталi" (прытулкi для нямоглых), у буйнейшых абшчынах - друкарнi. Большасць рэфармацыйных абшчын знаходзiлася ў залежнасцi ад феадалаў-патронаў, якiя забяспечвалi пратэстанцкiх мiнiстраў (свяшчэннiкаў) i казнадзеяў (прапаведнiкаў) сродкамi на пражыццё - зямельнымi ўладаннямi, грашовым утрыманнем.

Да 60-х гг. у кальвiнiзм перайшла большасць беларускiх магнатаў i значная частка шляхты. З 600 праваслаўных шляхецкiх фамiлiй Навагародскага ваяводства вернасць сваёй рэлiгii захавалi толькi 16.

Пад сцягам кальвiнiзму спачатку аб'ядналiся ўсе слаi грамадства, якiя прымалi ўдзел у Рэфармацыi. Да 1562 г. яшчэ не было рэзкiх разыходжанняў памiж рознымi сацыяльнымi групоўкамi. Мiж тым магнаты i шляхта, калi дамаглiся сваiх мэтаў, рабiлiся ўсё больш абыякавымi да Рэфармацыi. Яны не толькi iгнаравалi iнтарэсы iншых саслоўяў, але iмкнулiся падавiць радыкальную апазiцыю гараджан i сялян, якая вылучалася з кальвiнiсцкага лагера ў самастойную плынь на працягу 1562-1565 гг. Яе прыхiльнiкi называлi сябе антытрынiтарыямi, цi арыянамi (ад iмя святара Арыя, якi жыў у IV ст. н. э. у Александрыi i адмаўляў траiчнасць бажаства), а таксама лiтоўскiмi братамi, i не абмяжоўвалi Рэфармацыю рэлiгiйна-палiтычнымi лозунгамi, а патрабавалi сацыяльных пераўтварэнняў у грамадстве.

Польскiя i лiтвiнскiя феадалы, якiя спачатку падтрымлiвалi рэфармацыйны рух, напалоханыя прывiдам сялянскай вайны, з 70-х гг. XVI ст., калi ў iм узмацнiўся сацыяльны пратэст, сталі яго пакідаць і без ваганняў пачалi мяняць свае рэлiгiйныя погляды на карысць каталіцызму. У гэту веру вярнулiся не толькi былыя католiкi. Яе прымалi таксама прадстаўнiкi праваслаўных фамiлiй (Валовiчы, Збаражскiя, Сапегi), якiя ненадоўга далучылiся да пратэстантызму.

У Заходняй Еўропе дзеля барацьбы з Рэфармацыяй пад кіраўніцтвам прастолу Папы Рымскага быў створаны ордэн езуітаў. Пачаткам контррэфармацыi ў ВКЛ лiчыцца 1570 г., калi першыя езуiты з'явiлiся ў Вiльнi. Iх паклiкаў сюды вiленскi бiскуп Валяр'ян Пратасевiч дзеля барацьбы з пратэстантамi i арганiзацыi унiверсiтэта ў сталiцы княства. Каралеўская ўлада падтрымала езуітаў, шчодра надзяляла іх зямельнымi ўладаннямi з прыгоннымi сялянамi, ахвяравала значныя грашовыя сумы на патрэбы Ордэна. Эканамiчная моц забяспечыла ордэну магутны iдэалагiчны i палiтычны ўплыў. Галоўным iдэолагам контррэфармацыi ў ВКЛ стаў Пётр Скарга, рэлігійны дзеяч і пісьменнік.

Першачарговай задачай езуітаў было вяртанне ў лона рымскай царквы спакушаных пратэстанцтвам вышэйшых пластоў i распаўсюджванне каталiцтва сярод праваслаўнага насельнiцтва Беларусi. Галоўнымi сродкамi ажыццяўлення гэтых мэтаў былi палiтыка, школа, лiтаратура, пропаведзь, набажэнства. Каб кантраляваць палiтыку, езуiты ўвайшлi ў палацы эліты як духоўнiкi, дарадчыкi, хатнiя настаўнiкi. На моладзь яны ўплывалi праз школу. У 1570 г. у Вiльнi Ордэн адкрыў свой калегiум, пераўтвораны ў 1579 г. у акадэмiю. У шэрагу іншых гарадоў езуіты заснавалi калегiі - навучальныя ўстановы сярэдняга тыпу. У хуткiм часе пiсьменнiкi, прапаведнiкi Ордэна запаланiлi кнiжны рынак Беларусi сваёй друкаванай прадукцыяй, у якой дыскрэдытавалi пратэстанцкую i праваслаўную цэрквы i прапагандавалi каталiцкае веравучэнне.

Тэрыторыя Беларусi пакрылася сеткай кляштараў i пышных касцёлаў, упрыгожаных абразамi, скульптурай, з велiчнай арганнай музыкай. Праз іх езуіты ўздзейнічалі на шырокiя масы грамадства. Добрую рэпутацыю сярод насельнiцтва Ордэн займеў дабрачыннай дзейнасцю, аказаннем медыцынскай дапамогі; арганiзацыяй аптэк, шпiталяў, прытулкаў для беднякоў.

Паступова абноўленае i ўзмоцненае езуiтамi каталiцтва пачало выцiскаць кальвiнiзм, арыянства i iншыя пратэстанцкiя секты. Асаблiвым праследаванням з боку каталiцкай царквы i дзяржавы падверглiся прыхiльнiкi радыкальнай Рэфармацыi - антытрынiтарыi (арыяне). У 1647 г. прыгаворам соймавага суда ў Рэчы Паспалiтай зачынялiся ўсе арыянскiя друкарнi i школы, а арыян сойм прыгаварыў да выгнання з дзяржавы.

Сучасная еўрапейская гiстарыяграфiя адмовілася ад трактоўкі контррэфармацыі як феадальна-каталіцкай рэакцыі, а бачыць у ёй рух, якому Еўропа ХVI ст. у аднолькавай з Рэфармацыяй меры абавязана сваім духоўна-культурным уздымам. Гэта дае падставу адмовіцца ад ранейшага погляду на контррэфармацыю на Беларусі як на сістэму толькі рэпрэсіўных мер і ўбачыць яе шматзначную духоўна-культурную функцыю і на нашай зямлі.

Дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай

Рэч Паспалітая лічылася супольнай дзяржавай абодвух народаў, г. зн. польскай і літвінскай шляхты. Яна вяла агульную для ВКЛ і Кароны знешнюю палітыку. Аднак аб'яднанне дзяржаў не прывяло да уніфікацыі іх палітычных сістэм. Абедзве дзяржавы захоўвалі асобную дзяржаўную адміністрацыю (з адпаведнымі кіруючымі пасадамі), асобныя войскі са сваім камандаваннем, свае фінансавыя сістэмы, скарб і манету, самастойныя судовыя і мытныя (да 1766 г.) сістэмы, асобнае заканадаўства. Асобнымі для ВКЛ былі канцылярыя і пячатка. Кожная з дзяржаў мела сваю дзяржаўную мову: Польшча - лацінскую (з канца ХVI ст. фактычна польскую), ВКЛ - беларускую (з 1696 г. польскую, але афіцыйныя акты на беларускай мове захоўвалі сваю моц).

Паны-рада ВКЛ імкнуліся ўмацаваць асновы палітычнай суб'ектнасці княства ў межах прынятай уніі. Асабліва важнай перашкодай на шляху уніфікацыі палітычных сістэм Кароны і Княства быў новы Статут ВКЛ 1588 г., які, па сутнасці, адмаўляў прынцыпы дзяржаўнай уніі з Каронай. У прыватнасці, ён адмяніў дэклараванае ў Любліне раўнапраўе кароннай шляхты з падданымі княства на тэрыторыі ВКЛ: палякам, якія трактаваліся ў Статуце як чужаземцы, забаранялася займаць дзяржаўныя пасады любога ўзроўню, а таксама купляць, атрымліваць у спадчыну і ў падарунак нерухомую маёмасць. Палітычны лад ВКЛ не адпавядаў таму яго становішчу ў Рэчы Паспалітай, якое вызначыў Люблінскі акт. Фармальна дзве дзяржавы аб'ядноўвалі толькі супольны манарх і сойм, якія былі вышэйшымі органамі дзяржаўнай улады ў Рэчы Паспалітай.

Кіраўнік дзяржавы - кароль польскі (ён жа вялікі князь літоўскі, рускі і жамойцкі) - меў абмежаваныя паўнамоцтвы. У той час, калі ў краінах Заходняй Еўропы, найперш у Францыі, Іспаніі і Англіі, з ХVI ст. саслоўна-прадстаўнічыя манархіі пераўтвараліся ў абсалютысцкія дзяржавы з адной дынастыяй на чале, дык у Рэчы Паспалітай зацвердзілася рэспубліканская сістэма ўлады з інстытутам слабога манарха, які з 1573 г. свабодна выбіраўся. Паміж шляхтай і кожным новым каралём перад яго абраннем заключалася спецыяльная дамова ("пакта канвента"). Гэта быў своеасаблівы індывідуальны кантракт, які вызначаў абавязкі новаабранага манарха.

Заканадаўчую і часткова судовую ўладу меў агульны для ўсёй дзяржавы сойм, які складаўся з дзвюх палат: сената і пасольскай ізбы (палаты дэпутатаў). Сенат складаўся з магнатаў, прадстаўнікоў цэнтральнай і правінцыйнай адміністрацыі (ваяводы, каштэляны і інш.) і вярхоў каталіцкай царквы (біскупы). У яго складзе было 140-150 сенатараў. У пасольскую ізбу выбіраліся шляхцічы-дэпутаты (паслы) па два чалавекі ад кожнага павета. У сярэдзіне ХVIII ст. у яе складзе было 236 дэпутатаў. Лічылася, што яна з'яўляецца рашаючай часткай сойма, але фактычна яна нічога вырашаць не магла. На тэрыторыі Кароны паветаў было амаль удвая больш, чым у ВКЛ; таму прадстаўнікі Кароны складалі каля 2/3 сойма.

Агульныя (вальныя) соймы Рэчы Паспалітай засядалі ў Варшаве. З 1673 г. кожны трэці звычайны сойм (акрамя канвакцыйнага, элекцыйнага і каранацыйнага) праходзіў на тэрыторыі ВКЛ у Гродне.

Top of Form 4

Bottom of Form 4

Адсутнасць прамых нашчадкаў у Жыгімонта ІІ Аўгуста прывялі дзяржаву ў 1572 г. да глыбокага палітычнага крызісу, які стаў водападзелам дзвюх эпох у гісторыі дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай: эпохі спадчыннай каралеўскай улады, якая завяршылася са згасаннем дынастыі Ягелонаў (са смерцю Жыгімонта ІІ) і эпохі выбарных каралёў. Абранне ў 1573 г. новага манарха - прадстаўніка французскага каралеўскага дома Генрыха Валуа - суправаджалася выпрацоўкай і прыняццем знакамітых Генрыхавых артыкулаў, якія сталі сінонімам "залатых шляхецкіх вольнасцяў". Непарушным абвяшчаўся прынцып свабодных выбараў караля; кароль не меў права самастойна ўводзіць новыя падаткі і склікаць паспалітае рушанне; знешняя палітыка манархіі ставілася пад кантроль сената; шляхце гарантавалася права адмовіцца ад паслушэнства каралю ў выпадку невыканання ім законаў Рэчы Паспалітай, і інш. Акрамя таго, уводзіўся інстытут сенатараў-рэзідэнтаў, якія паміж соймамі павінны былі кантраляваць дзейнасць манархаў. Так былі ўведзены канстытуцыйныя абмежаванні каралеўскай улады. У караля заставалася фактычна толькі адно істотнае права - прызначаць на дзяржаўныя пасады.

З сярэдзіны ХVII ст. "шляхецкая дэмакратыя" з непазбежнасцю перараджалася ў рэжым магнацкай алігархіі. Умоўнай цэзурай усталявання гэтага рэжыму можна лічыць пачатак праўлення караля Яна Казіміра ў 1648 г. З 60-х гг. раўнавага паміж шляхецкім саслоўем і каралеўскай уладай парушаецца, ад чаго ў палітычным выйгрышы аказаліся адны толькі магнацкія групоўкі. "Шляхецкая дэмакратыя"становіцца толькі прыкрыццём магнацкай алігархіі, а магнацкія групоўкі дзейнічаюць ужо не ў інтарэсах Рэчы Паспалітай, а сваіх уласных. Дэстабілізацыя і анархізацыя палітычнага ладу нарастае ад дзесяцігоддзя да дзесяцігоддзя.

Па меры абмежаванняў каралеўскіх паўнамоцтваў пашыраліся функцыі соймаў. У той жа час ён пачынаў працаваць усё менш эфектыўна, таму што соймавая трыбуна станавілася часцей за ўсё арэнай сутыкнення своекарыслівых інтарэсаў магнацкіх кланаў. Паступова мацнела перакананне, што задача сойма заключаецца не ў прыняцці новых законаў і змене існуючага права, але толькі ў тым, каб забяспечыць захаванне непарушнасці і выкананне раней прынятых прававых норм. Складзеныя традыцыі былі замацаваны ў грамадскай свядомасці і ў палітычнай практыцы выкарыстаннем знакамітага прынцыпу ліберум вета, які набыў у ХVІІ ст. самадастатковае значэнне і стаў разглядацца як краевугольны камень "шляхецкай дэмакратыі".

Дэмакратызм дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай быў зусім нетыповай з'явай для новага часу. Пасля знішчальных войнаў сярэдзіны ХVII ст. сярод шляхты пашырылася перакананне аб выключнасці і непаўторнасці дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай. Тагачасная сістэма ўяўлялася самай дасканалай, і кожная спроба нешта змяніць успрымалася як імкненне да дыктатуры. Найлепшым спосабам прадухілення змен было блакіраванне новых соймавых пастаноў і законаў праз ліберум вета. З 1652 г., калі пасол ад ВКЛ Сіцынскі, які выконваў волю Радзівілаў, упершыню адкрыта яго прымяніў, зрывы соймаў станавіліся ўсё больш частымі. З 1652 па 1763 гг. больш за палову адкрытых соймаў (37 з 73) было сарвана. Менавіта зрывы соймаў выявілі цяжкую хваробу парламентарызму ў Рэчы Паспалітай. Сенат быў паступова падпарадкаваны кантролю ніжняй палаты сойма і стаў разглядацца як пасрэднік паміж шляхтай і каралём.

Такім чынам, на працягу ХVII ст. дзяржаўны апарат Рэчы Паспалітай прыходзіў у нягоднасць. Падзеі Паўночнай вайны і наступнае пераўтварэнне Рэчы Паспалітай у аб'ект пастаяннага ўмяшання звонку і палітычнага маніпулявання ставілі з усёй вастрынёй пытанне аб дзяржаўных пераўтварэннях.

18.Казацка-сялянская вайна 1648-1651 гг.

Распачатае у 1648 г. на Украіне казацкае паўстанне на чале з гетманам Багданам Хмяльніцкім хутка вылілася у вялікую вызваленчую вайну. Сацыяльная глеба для паўстання ў Беларусі была вельмі прыдатная, таму казацкі рух хутка перакінуўся і сюды. Народныя нізы на поўдні і ўсходзе Беларусі актыўна ўключыліся у барацьбу, якая мела ярка выражаны сацыяльны і у пэўнай ступені рэлігійны характар.

Ужо летам 1648 г. на поўдні і ўсходзе Беларусі пачалася шырокая ўзброеная барацьба казацка-сялянскіх аддзелаў супраць шляхты, купцоў, магнатаў і каталіцкага духавенства. Узброіўшыся, сяляне-паўстанцы грамілі галоўным чынам маёнткі сваіх паноў, рабавалі двары, знішчалі падатковыя дакументы і рэестры. Перапужаная шляхта ўцякала у глыб краіны. Паколькі сацыяльныя вярхі грамадства былі ужо фактычна апалячаныя, антыфеадальны рух набыў тут, як і на Украіне, выразную антыпольскую накіраванасць.

3 боку дзяржавы доўгі час не праводзілася ніякіх ваенных акцый супраць паўстанцаў. Састарзлы Ян Кішка, вялікі гетман, разгубіўся і нават не сабраў войска. Толькі ўвосень 1648 г. на барацьбу з паўстанцамі ўрад накіраваў некалькі фарміраванняў шляхты і наёмных жаўнераў. А ў студзені 1649 г., калі на поўдні Беларусі з 10-тысячным войскам з’явіўся палявы гетман Януш Радзівіл, пачалася буйная кампанія па ўдушэнні паўстання. Ён за зіму 1649 г. ліквідаваў усе асноўныя асяродкі хваляванняў на Беларусі.

Аднак вясной 1649 г., пасля таго як ад гетмана Хмяльніцкага прыйшоў 3-тысячны казацкі загон палкоўніка Іллі Галоты, вызваленчы рух на поўдні Беларусі ўзнавіўся. Януш Радзівіл у жорсткай бітве 21 чэрвеня 1649 г. разграміў моцнае злучэнне паўстанцаў. Апошнім значным подыхам казацка-сялянскай вайны стала ажыўленне хваляванняў у тым жа рэгіёне у 1650 і летам 1651 гг., але яно зноў было хутка падаўлена Янушам Радзівілам. Неўзабаве Радзівіл пераможна ўвайшоў у Кіеў.

Паражэнне Б.Хмяльніцкага ад польскай арміі пад Берасцечкам карэнным чынам змяніла сітуацыю. Паводле Белацаркоўскага мірнага дагавора ад 18 верасня 1651 г. казацкія загоны больш не маглі знаходзіцца на тэрыторыі Беларусі і адводзіліся на Украіну. Так былі канчаткова ліквідаваны народныя хваляванні у беларускім краі.

У выніку ваенных дзеянняў вялізныя абшары паўднёва-ўсходняй Беларусі былі спустошаны і выпалены.

Антыфеадальная па сваей сутнасці казацка-сялянская вайна 1648 — 1651 гг. у Беларусі з’яўлялася складовай часткай вялікай вызваленчай вайны на Украіне. Але тут яна не мела такой непарыўнасці і цэльнасці, як на украінскіх землях, а была серыяй лакальных паўстанняў. Не было ў Беларусі і мясцовага казацтва — арганізаванай ваеннай сілы, якая б выступала у ролі галоўнага суб’екта ўзброенай барацьбы. Адсутнасць адзінага кіраўніцтва і сталага арганізацыйнага цэнтра ў рэгіёне, ахопленым хваляваннямі, не дазваляе разглядаць яе як самастойную з’яву беларускай гісторыі. Аднак па сваіх маштабах гэга была несумненна самая масавая ў гісторыі Беларусі адкрытая ўзброеная барацьба ніжэйшых слаёў народа супраць феадальнага прыгнёту.

Вайна паміж Рускай дзяржавай і Рэччу Паспалітай 1654-1667 гг.

3 сакавіка 1653 г. Маскоўскае царства актыўна рыхтавалася да вайны: закупала зброю, наймала афіцэраў, вяло дыпламатычную прапаганду. Пасля… У маі 1654 г. тры вялікія групоўкі маскоўскай арміі з Вялікіх Лукаў, Масквы і… ВКЛ было не падрыхтавана да вайны, бо не чакала яе. Усё войска, сабранае вялікім гетманам Янушам Радзівілам для…

Спробы рэформаў і падзелы Рэчы Паспалітай. Паўстанне 1794 г. пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкі

Лагер рэфарматараў на чале з Чартарыйскімі дабіўся у 1764 г. абрання каралём і вялікім князем стаўленіка Расіі Станіслава Аўгуста Панятоўскага.… Спроба рэформаў вьклікала незадавальненне як у магнацтва, так і ў суседніх… Незадаволеная палітыкай Станіслава Аўгуста шляхта стварае Барскую канфедэрацьпо (1768 г.) пад сцягам аднаўлення…

Рост чыі уначыай сеткі ў асобных краінах Еўроны ў XIX ст., км

Чыгуначнае будаўніцтва садзейнічала фарміраванню агуль-нанацыянальных унутраных рынкаў у краінах Заходняй Еўропы і ЗША, што вельмі станоўча ўплывала… Прамысловая рэвалюцыя азначала таксама змены ў арганізацыі вытворчасці, інакш… Важнейшым сацыяльным вынікам прамысловага перавароту з'яўлялаея тое, што ва ўсіх краінах фарміруюцца два новых…

Нашаніўскі перыяд” у развіцці Беларусі

У пачатку XX ст. прыкметныя змены адбыліся ў развіцці асветы. Замест царкоўна-прыходскіх школ, якія знаходзіліся у заняпадзе, адкрываліся народныя… На Беларусі меліся значныя дасягненні у вывучэнні этнаграфіі, гісторыі і… На Беларусі даволі хутка развіваўся друк. 3 1901 па 1914 г. у пяці беларускіх губернях колькасць перыядычных вы-данняў…

У Канстытуцыі абвяшчалася свабода слова, свабода друку, свабода сходаў і мітынгаў, свабода вулічных шэсцяў і дэманстрацый, але толькі на паперы, бо ў той жа час разгарнуліся масавыя рэпрэсіі, калі людзей знішчалі без усялякай віны з іх боку.

Яшчэ ў 1927 г., асобаму дзяржаўнаму палітычнаму ўпраўленню (пазне Наркамату ўнутраных спраў) давалася права разглядаць у пазасудовым парадку, аж да прымяненння вышэйшай меры пакарання, справы аб дыверсіях, падпалах, псаванні машынных установак як са злым намерам, так і без яго. Рэпрэсіі праводзілі падраздзяленні НКВД: Галоўнае ўпраўленне дзяржаўнай бяспекі, Галоўнае ўпраўленне папраўча-працоўных лагераў і пасяленняў, а таксама Асобая нарада пры НКУС і падпарадкаваныя ёй "тройкі" на месцах.

У рэспубліках, краях, абласцях, гарадах стваралася разгалінаваная сістэма "троек", падначаленых Асобай нарадзе пры НКУС СССР. У іх склад уваходзілі начальнікі ўпраўленняў НКУС, сакратары партыйных камітэтаў і пракуроры. Састаў "троек", як правіла, зацвярджаўся на бюро партыйнага органа.

Шквал рэпрэсій у Беларусі прайшоў па віне Цэнтра і яго прадстаўнікоў, загадчыкаў аддзелаў ЦК УКП(б) Г. Малянкова і Я. Якаўлева, якія гаспадарылі тут летам 1937 г. Першы ў садружнасці з кіраўніком НКУС Яжовым вылучыў версію пра існаванне на Беларусі "разгалінаванай сеткі антысавецкага падполля, "другі выкрыў" перагібы ў ходзе калектывізацыі". Вымысел даходзіў да абсурду. Былому першаму сакратару ЦК КПБ(б) М. Гікалу прыпісвалі арганізацыю ў Мінску тэрарыстычных груп для замаху на жыццё Варашылава. Дайшла чарга і да "выкрыцця" старшыні ЦВК БССР А. Чарвякова, які, не вытрымаў хлусні, зняваг і абраз, скончыў жыццё самагубствам.

Усяго ў 20-50-х гг. у Беларусі было неабгрунтавана рэпрэсіравана ў адміністрацыйным парадку звыш 349 тыс. чалавек, а агульная колькасць ахвяр палітычных рэпрэсій склала каля 600 тыс. чалавек. За самавольства Сталіна і яго акружэння наш народ заплаціў вялікую цану.

50. З усталяваннем Савецкай улады на Беларусі распачаўся працэс фарміравання новай сістэмы адукацыі і навукі, т. зв. сацыялістычнай культуры, якая проціпастаўлялася дарэвалюцыйнай, "буржуазна-памешчыцкай".

Станоўчымі фактарамі, што садзейнічалі духоўнаму ўздыму, з'яўляліся ўтварэнне беларускай дзяржаўнасці і палітыка беларусізацыі. З другога боку, негатыўны адбітак на культурнае жыццё Беларусі аказаў таталітарны палітычны рэжым і распачатая ў 30-я гады барацьба з нацыянал-дэмакратызмам.

Top of Form 4

Bottom of Form 4

Галоўнай задачай развіцця нацыянальнай культуры ў 20-я гг. стала ліквідацыя непісьменнасці і малапісьменнасці сярод дарослага насельніцтва. У 1920 г., на момант заканчэння грамадзянскай вайны, у БССР на 1000 чалавек прыходзілася 673 непісьменных. У тым жа годзе пры Наркамаце асветы БССР была створана Рэспубліканская надзвычайная камісія па ліквідацыі непісьменнасці, якая мела свае аддзяленні ў акругах і валасцях. Ужо ў 1921 г. у Беларусі працавала 1088 школ і лікпунктаў з агульным ахопам 39225 чалавек. Была прынята 10-гадовая праграма навучання непісьменных ва ўзросце ад 16 да 35 гадоў.

Ліквідацыя непісьменнасці патрабавала арганізацыі новай сістэмы народнай адукацыі. Ужо ў лістападзе - пачатку снежня 1917 г. на тэрыторыі Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губерняў ствараюцца аддзелы народнай адукацыі, а 27 снежня - Камісарыят асветы Заходняй вобласці і фронту. Новыя органы асветы павінны былі даць насельніцтву адукацыю на роднай мове, аддзяліць школу ад царквы, увесці бясплатную адукацыю для дзяцей да 17 гадоў.

Стваралася цэльная сістэма адукацыі. Пачатковай ступенню лічыўся дзіцячы сад (5-7 гадоў), затым ішла школа І-й ступені (8-12 гадоў), ІІ-й ступені (13-16 гадоў) і універсітэт. Навучанне ў школах з'яўлялася бясплатным, сумесным для хлопчыкаў і дзяўчынак. Настаўнікі штогод перавыбіраліся, а экзамены і хатнія заданні былі поўнасцю адменены.

Цікава, што ў школе І-й ступені адсутнічала прадметная сістэма навучання. У аснову выхавання і навучання была пакладзена распрацоўка комплексных тэм. Напрыклад, "Знаёмства са школай", "Кастрычніцкая рэвалюцыя", "Пачатак веснавых работ" і г. д. Кожную тэму неабходна было разглядаць у трох аспектах - прырода, праца, грамадства. Такая сістэма апраўдвала сябе толькі ў лепшых, паказальных, школах. А іх было няшмат.

Уніфікацыя сістэмы адукацыі на ўсёй тэрыторыі СССР адбылася ў 1934 г. Быў устаноўлены агульны тып школ: пачатковая (1-4 классы), няпоўная сярэдняя (1-7 классы), сярэдняя (1-10 классы). Групы сталі называцца класамі, з'явіліся інстытут класных кіраўнікоў, дырэктары, пяцібальная сістэма, школьная форма. Усяго ў БССР у 1937 г. працавала 7132 агульнаадукацыйныя школы, у якіх вучылася больш за 1 млн. чалавек.

Да сур'ёзных недахопаў школьнай адукацыі можна аднесці нізкую паспяховасць у асобных школах, перагружанасць класаў (у сярэднім на адзін прыходзілася 42,6 чалавек), недахоп падручнікаў, нізкі ўзровень настаўніцкіх кадраў. У прыватнасці, у 1939/40 навучальным годзе без уліку заходніх абласцей працавала 40 тыс. настаўнікаў. З іх 10% мелі вышэйшую адукацыю. Нават камісар асветы БССР Еўдакія Уралава скончыла толькі пачатковую школу.

У 1919 г. адбылося адкрыццё першай вышэйшай навучальнай установы (ВНУ) у БССР - Горацкага сельскагаспадарчага інстытута - з мэтай падрыхтоўкі спецыялістаў для сельскай гаспадаркі. ЦВК БССР прыняў рашэнне аб арганізацыі ў рэспубліцы Беларускага дзяржаўнага універсітэта, які быў урачыста адкрыты 30 кастрычніка 1921 г. У першы год існавання універсітэта на яго факультэтах вучылася і працавала 1250 студэнтаў, 14 прафесараў, 59 выкладчыкаў і асістэнтаў. Рэктарам быў прызначаны вядомы вучоны, гісторык У. Пічэта.

У пачатку 20-х гг. былі арганізаваны політэхнічны інстытут, інстытут сельскай і лясной гаспадаркі, Віцебскі ветэрынарны інстытут і інш. Таксама дзейнічала шырокая сетка сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў. У 1927/28 навучальным годзе налічвалася 30 тэхнікумаў з 5,3 тыс. навучэнцаў.

У пачатку 20-х гадоў студэнтамі ў большай частцы былі мяшчанскія і купецкія дзеці. Але ўжо з 1929 па 1934 гг. праводзіліся спецнаборы з рабочага і сялянскага асяродка. Для іх падрыхтоўкі да навучання стваралі рабфакі (рабочыя факультэты).

Вострая патрэба ў спецыялістах выклікала брыгадна-лабараторны метад падрыхтоўкі кадраў, пры якім не ўлічвалася паспяховасць, адсутнічалі дыпломныя работы, а выкладчыку адводзілася роля кансультанта. Таксама была пашырана практыка датэрміновых выпускаў, што зніжала якасць ведаў.

У цэлым сістэма адукацыі зрабіла вялікі крок наперад, Усходняя Беларусь за даваеннае дваццацігоддзе дасягнула сярэднееўрапейскага ўзроўню.

Top of Form 5

Bottom of Form 5

Беларуская савецкая навука пачала фарміравацца на аснове Інстытута беларускай культуры (Інбелкульта), які быў арганізаваны ў студзені 1922 г. Перад ім стаяла задача вывучэння мовы, літаратуры, этнаграфіі, гісторыі, прыроды, эканомікі Беларусі. У кастрычніку 1928 г. адбылася рэарганізацыя Інбелкульта ў Беларускую акадэмію навук (БАН).

Адкрыццё БАН было прымеркавана да дзесяцігоддзя ўтварэння рэспублікі - на 1 студзеня 1929 г. Першымі акадэмікамі сталі вядомыя беларускія вучоныя: глебазнавец Я. Афанасьеў, філосаф С. Вальфсон, гісторык В. Ластоўскі, народныя паэты І. Луцэвіч (Я. Купала) і К. Міцкевіч (Я. Колас), мовавед С. Некрашэвіч, гісторык У. Пічэта і інш. Таксама былі запрошаны расійскія і ўкраінскія навукоўцы. Першым прэзідэнтам БАН быў выбраны акадэмік У. Ігнатоўскі.

У 1931 г. БАН перайшла да сістэмы інстытутаў, колькасць якіх складала 14. Супрацоўнікі акадэміі праводзілі геамарфалагічнае апісанне тэрыторыі Беларусі, даследаванні ў галіне фізікі металаў, вывучалі асноўныя праблемы матэматыкі, распрацоўвалі тэхналогію прамысловай вытворчасці каніфолі і шкіпідару і інш. Развівалася беларуская археалогія, этнаграфія, айчынная гісторыя.

Поўнасцю рэалізаваць уласны патэнцыял вучоныя Акадэміі навук не маглі па прычыне масавых рэпрэсій. У 1930 г. былі арыштаваны 33 чалавекі, у 1937 г. - 45. Адсутнасць работнікаў прывяла да закрыцця ў 1938 г. Інстытута філасофіі і савецкага будаўніцтва, фізіка-тэхнічнага інстытута.

Top of Form 6

Bottom of Form 6

Аналіз мастацкай літаратуры 20-х гг. сведчыць аб яе цеснай сувязі з жыццём народа, з грамадскімі пераменамі. Якуб Колас у паэме "Новая зямля" прадставіў цэласнае ўяўленне аб спадзяваннях беларускага сялянства, яго духоўных памкненнях. У рамане К. Крапівы "Мядзведзічы", аповесці С. Баранавых "Межы", нарысе М. Зарэцкага "Падарожжа на новую зямлю" і іншых творах адлюстравана жыццё, праца і мары простага чалавека-працаўніка. На ніве беларусізацыі плённа працавалі З. Жылуновіч (Цішка Гартны), які пакінуў нам першы беларускі раман "Сокі цаліны" з каларытнымі вобразамі сялян-местачкоўцаў; М. Гарэцкі - аўтар "Гісторыі беларускай літаратуры. ІХ ст. - 1905 г."; Е. Міровіч (Дунаеў) - аўтар першай п'есы на беларускай мове "Машэка" і інш.

У 20-я гады ў беларускую літаратуру ўвайшла плеяда маладых таленавітых пісьменнікаў і паэтаў - У. Дубоўка, М. Чарот, П. Галавач, К. Чорны, М. Лынькоў. Яны прынеслі з сабой энтузіязм, аптымізм, рэвалюцыйную рамантыку.

Падзеі 30-х гг. негатыўна адбіліся на развіцці беларускай літаратуры. У 1932 г. выйшла пастанова ЦК ВКП(б) "Аб перабудове літаратурна-мастацкіх арганізацый". Перад пісьменнікамі і паэтамі краіны была пастаўлена задача паслядоўнага правядзення ў творчай дзейнасці прынцыпу сацыялістычнага рэалізму. Лагічным вынікам з'явілася ідэалагізацыя рэвалюцыйных падзей і грамадскіх адносін, а савецкі чалавек стаў уяўляцца творцам новага жыцця.

Барацьба з "нацдэмаўшчынай" закранула і літаратараў Беларусі. У лагерах і турмах загінула больш за 50 пісьменнікаў і паэтаў, у прыватнасці, М. Гарэцкі, У. Галубок, А. Дудар, М. Чарот і інш. Прыгожае пісьменства ставілася на службу таталітарнай сістэме

51. У 1921 г. на Рыжскіх мірных перагаворах пры дапамозе Антанты да Польшчы была далучана заходняя частка Бела-русі ( Гродзенская, усходнія паветы Віленскай і заходнія Мінскай губерняў). У большасці выпадкаў польскія дзяр-жаўныя ўлады называл! яе "Усходнія крэсы (ускраіна) Польшчы", "Малая Польшча". Тэрыторыя Заходняй Бела-русі складала 112 995 км. Яна была падзелена на 4 ваяводст-вы: Палескае (з цэнтрам у Пінску), Віленскае, Навагрудскае і Беластоцкае, якія у сваю чаргу дзяліліся на паветы і гміны.

У Заходняй Беларусі пражывала 4,6 млн чалавек, з іх 85 % —у вёсцы і 15 % — у горадзе. Пры гэтым беларусы складалі 65 %, палякі — 15, яўрэі — 11, украінцы — 4, літоўцы 2,5, рускія — 2 %.

Кіруючыя колы Польшчы разглядалі Заходнюю Бела­русь толькі як крыніцу таннай сыравіны, рабочай сілы, а таксама рынак сбыту для польскай прамысловасці. Акрамя таго, у планах Польшчы ей прызначалася роля ваеннага плацдарма у выпадку вайны з СССР. Унутранае жыццё і знешняя палітыка польскай дзяржавы вызначаліся пана-ваннем капіталістаў і памешчыкаў, амаль поўнай яе залеж-насцю ад буйных дзяржаў Захаду, асабліва ЗША.

Прамысловасць Заходняй Беларусі пасля войнаў аднаўлялася павольна, новыя фабрыкі і заводы не будавалі-ся. Болыыасць прамысловых прадпрыемстваў — дробныя фабрыкі і заводы — займаліся перапрацоўкай прадуктаў сельскай гаспадаркі і некаторых відаў мясцовай сыравіны. Пераважалі харчовая і дрэваапрацоўчая галіны прамысло­васці. Усяго на 1931 г. у прамысловасці, рамястве, на тран-спарце, у гандлі і ва ўстановах грамадскага абслугоўвання было занята 86 тыс. рабочых. Працавалі яны па 12 —14 гадзін у суткі, а атрымлівалі зарплату у 1,5—2 разы менш, чым у цэнтральных раёнах Польшчы. Рабочыя жылі у паўразвале-ных хацінах, сырых падвалах, халодных цесных бараках.

У выніку пастаяннага скарачэння прамысловай вытвор-часці, закрыцця фабрык і заводаў у Заходняй Беларусі знізіўся жыццёвы ўзровень рабочых, з'явілася вялікая армія беспрацоўных, якіх толькі у 1936 г. было болын за 25,5 тыс. чалавек.

Больш 80 % насельніцтва Заходняй Беларусі займалася сельскай гаспадаркай. На долю бядняцкіх і серадняцкіх гаспадарак, якія складалі 94,2 % агульнай колькасці гаспа-дарак, прыпадала толькі 38,8 % зямлі, асгатняя — 61,2 % — знаходзілася у руках памешчыкаў і кулакоў, якія складалі 5,6 % колькасці гаспадарак. 516 памешчыкаў мелі зямельныя плошчы ад 1 да 14 тыс. га зямлі кожны. У той жа час 17 тыс. батрацкіх гаспадарак зусім не мелі зямлі, каля 55 тыс. гаспадарак мелі надзел крыху болыны за 1 га. У 15 % гаспадарак не было буйной рагатай жывёлы, у 30 % —коней.

У пачатку 20-х гг. польскі ўрад правёў зямельныя рэфор-мы, якія ўключалі парцэляцыю (продаж праз Зямельны банк часткі памешчыцкай зямлі дробнымі ўчасткамі-парцэлямі), ліквідацыю сервітутаў (сумесных зямель памешчыкаў і сялян) і камасацыю (звядзенне у адзін участак дробных сялянскіх палосак з адначасовым высяленнем на хутар). Польскі ўрад пасяляў на "Усходніх крэсах" ваенных каланіс-таў-асаднікаў, большасць якіх складалі польскія афіцэры і ўнтэр-афіцэры. Яны атрымлівалі бясплатна або за невялікую цану зямельныя ўчасткі па 15 —45 га. Да 1934 г. натэрыторыі Заходняй Беларусі былі населены 8742 асаднікі, якія з'яўляліся апорай польскай буржуазіі у краі.

Памешчыкі, кулакі і асаднікі жорстка эксшгуатавалі сялян, якія бяднелі і масава разараліся. Многія з сялян вьюзджалі у пошуках лепшай долі у краіны Заходняй Еўропы, ЗША, Канаду. Толькі з 1925 па 1938 г. вымушаны былі эмігрыраваць у іншыя краіны 78 тыс. чалавек.

Працоўныя Заходняй Беларусі цярпелі жорсткі нацы-янальны прыгнет і поўнае палітычнае бяспраўе. Па ўмовах Рыжскага мірнага дагавора Польшча абавязвалася прада-ставіць беларускаму і ўкраінскаму насельніцтву "усе правы, якія забяспечваюць свабоднае развіццё культуры, мовы і выкананне рэлігійных абрадаў", выбарчыя правы нароўні з палякамі. Аднак на практыцы ўсё было інакш. За бел ару екай нацыяй не прызнавалася права на існаванне, ставілася задача яе поўнага знішчэння.

У 1921 — 1931 гг. польскія ўлады правялі перапіс на-селъніцтва краіны для вызначэння яго нацыянальнага складу. Згодна з гэтым перапісам у Заходняй Беларусі пераважалі палякі. Напрыклад, па перапісе 1931 г. у Віленскім, Навагрудскім і Палескім ваяводствах беларусы складалі толькі 28 %, палякі — 49 %. На Палессі 707 тыс. чалавек былі запісаны "тутэйшымі", якіх лічылі дыялект-най групай польскай нацыянальнасці. У графу польскай нацыянальнасці запісвалі прыслугу панскіх маёнткаў, людзей, якія хадзілі маліцца у касцёл, бо цэрквы былі зачынены, і г.д. На самай справе у 1931 г. у Заходняй Беларусі было больш за 77 % беларусаў, палякаў — каля 10 %. Робячы махінацыі у час перапісу насельніцтва, польскія ўлады імкнуліся паказаць свае правы на захопле-ныя землі, выкараніць у свядомасці беларускага народа пачуццё нацыянальнай годнасці. Беларус, калі не згад-жаўся стаць палякам, ставіўся у невыноснае становішча. У горадзе яму было цяжка ўладкавацца на працу, на вёсцы беларускія землі у першую чаргу прадаваліся палякам-ка-талікам. Палякі лічыліся прадстаўнікамі вышэйшай расы, беларусы — рабамі, якія мелі абавязкі і ніякіх правоў.

Асабліва жорсткія захады рабілі польскія ўлады па ліквідацыі беларускай мовы. Тых, хто чытаў і пісаў на беларускай, а не на польскай мове, лічылі непісьменнымі і пазбаўлялі выбарчага права. Забаранялася карыстацда бела­рускай мовай ва ўрадавых установах, арганізацыях сувязі, транспарту і органах мясцовага самакіравання. 3 першых дзён захопу польскія ўлады пачалі закрываць беларускія школы, гімназіі і семінарыі. На скаргу беларусаў аб тым, што ўсюды закрываюцца беларускія школы, міністр асветы Скульскі адказаў: "Запэўніваю вас, што праз 10 год у Полыичы нават са свечкай не знойдзецца ні аднаго беларуса". Ужо у 1938/39 навучальным годзе у Заходняй Беларусі не было ніводнай беларускай школы. Таму невыпадкова, што у Палескім ваяводстве непісьменных дзяцей ва ўзросцё 10 гадоў было 70 %, у Навагрудскім — 60 %.

Польскія ўлады ўпарта праводзілі палітыку выкара-нення беларускай культуры. Жорстка праследавалася бе-ларуская прэса, закрываліся выдавецтвы, клубы, біблія-тэкі, праваслаўныя цэрквы і г.д. Дзеячаў беларускай куль­туры зневажалі, арыштоўвалі і кідалі у турмы.

Затое Заходняя Беларусь была напоўнена яўнай і тайнай палітычнай паліцыяй (дзфензівай), арміяй, тут дзейнічалі шматлікія суды, карныя экспедыцыі і турмы. У 1934 г. па распараджэнні Я.Пілсудскага бьгў створаны адзін з першых у Еўропе Бяроза-Картузскі канцэнтрацыйны лагер. Тэрор, масавыя арышты, здзекі і катаванні былі звы-чайнай з'явай у Заходняй Беларусі. Яны з'яўляліся асноўным сродкам зацвярджэння ўлады і метадам праўлення польскіх кіруючых колаў. Усе гэта выклікала беларускі народ на барацьбу за свае сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне.

Працоўнью Заходняй Беларусі не прызнавалі акупацыі, не мірыліся са сваім цяжкім становішчам, вялі барацьбу супраць прыгнятальнікаў. Першымі у абарону сваіх класа-вых інтарэсаў выступілі рабочыя, якія у 1921 — 1922 гг. арганізавалі шэраг забастовак у Гродне, Брэсце, Пінску. У 1923 г. забастовачны рух ахапіў усе галіны прамысловасці. Адбыліся 62 забастоўкі, у якіх удзельнічалі рабочьм 177 прадпрыемстваў. Рабочыя патрабавалі ад уладальнікаў па-вышэння заработай платы, устанаўлення 8-гадзіннага рабо-чага дня, аплаты за працу у звышурочны час і інш.

Адначасова з рабочымі на ўзброеную партызанскую барацьбу ўзняліся сяляне. Дзейнічаючы невялікімі атра-дамі і групамі, партызаны нападал! на паліцэйскія раз'ез­ды і патрулі, грамілі паліцэйскія ўчасткі, гмінныя управы, палілі памешчыцкія сядзібы і асадніцкія хутары. Вясной 1922 г. некалькі тысяч партызан Брзсцкага, Ваўкавыскага, Пружанскага і іншых паветаў нак|равалі польскаму ўраду ўльтыматум, у якім патрабавалі спыніць насілле над бела-рускім народам, вызваліць з турмаў зняволеных, заба-раніць высяканне лясоў і даць Заходняй Беларусі права на самавызначэнне. Але у першыя гады акупацыі парты-занская барацьба часцей была стыхійнай.

У кастрычніку 1923 г. адбылася I канферэнцыя камуніс-тычных арганізацый Заходняй Беларусі, якая абвясціла аб стварэнні Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі (КПЗБ). Яе кіруючае ядро складалі С.А.Дубовік, С.А.Мер-тэнс, А.С.Славінскі і інш. У канцы 1923 г. у КПЗБ уступіла Беларуская рэвалюцыйная арганізацыя (БРА), якая выйшла са складу левага крыла беларускіх эсэраў і выступала супраць польскай акупацыі. Старшьшёй ЦК КПЗБ з 1926 да 1937 г. з'яўляўся Я.К.Лагіновіч (Павел Корчык). У 1924 г. быў створаны Камуністычны Саюз Моладзі Заходняй Беларусі (КСМЗБ), сакратаром ЦК стала В.З.Харужая.

Са стварэннем КПЗБ партызанскі рух пашырыўся на ўсю тэрыторыю Заходняй Беларусі. У 1923 г. агульная колькасць партызан складала 6 тыс. чалавек. Яны правялі каля 300 баявых аперацый, якія прыводзілі у жах польскіх памешчы-каў. Некаторыя з іх сталі прадаваць маёнткі і ўцякаць у Польшчу. Актыўную барацьбу павялі сяляне некалькіх вёсак Пружанскага павета супраць братоў С. і Я. Булак-Балахові-чаў, якія высякалі лясы Белавежскай пушчы і прадавалі іх за мяжу. Сяляне арганізавалі партызанскі атрад, які раз-граміў лесапільны завод Балаховічаў у в. Гута-Мехалінская. У 1925 г. пружанскія партызаны вырашылі знішчыць, як яны гаварылі, братоў-разбойнікаў Балаховічаў. Каб гэтаму акту надаць юрыдычную сілу, яны стварылі рэвалюцыйны трыбунал, які вынес завочны смяротны прыгавор Станіславу і Язэпу Булак-Балаховічам. У хуткім часе Язэп быў забіты, Станіслаў уцёк у Варшаву.

У 1924 —1925 гг. партызанскія атрады ядналіся у буйныя фарміраванні па ваенным прынцыпе. Імі камандавалі К. П. Арлоўскі, В.З.Корж, С.А.Ваўпшасаў і інш. Рыхтавалася сапраўдная вайна супраць акупантаў. Польшча была выму-шана ўвесці асаднае становішча у Заходняй Беларусі, накіра-вала на яе тэрыторыю шмат карных ваенных і паліцэйскіх атрадаў на чале з генералам Рыдз-Сміглам, надзяліўшы яго надзвычайнымі паўнамоіггвамі. Па вёсках, гарадах і мястэч-ках пракацілася хваля аблаў, арыштаў, працавалі ваенна-па-лявыя суды, гарэлі вёскі, пачаўся масавы тэрор. У некаторых месцах партызаны вялі сапраўдныя баі з войскамі і паліцыяй. Але сілы былі далека не роўныя. Партызанскі рух пад напорам шматразова перавьшіаючых сіл праціўніка ішоў на спад. У гэтых умовах ЦК КПЗБ заклікаў камуністаў і партызан спыніць ўзброеную барацьбу як несвоечасовую і пачаць рэвалюцыйную барацьбу супраць акупантаў.

24 чэрвеня 1925 г. група паслоў левага кірунку беларус-кага пасольскага клуба стварыла Беларускую сялянска-ра-бочую грамаду (БСРГ), якая у маі 1926 г. аформілася як самастойная палітычная арганізацыя. Яе ўзначалілі Б.А.Та-рашкевіч (старшыня ЦК), П.В.Мятла, П.П.Валошын, С.А.Рак-Міхайлоўскі. На студзень 1927 г. БСРГ яднала больш за 2 тыс. гурткоў з 120 тыс. членаў. Грамада мела праграму, якая -патрабавала канфіскацыі памешчыцкіх зя-мель і падзелу іх без выкупу паміж беззямельнымі і малазя-мельнымі сялянамі, стварэння сялянска-рабочага ўрада і устанаўлення дэмакратычньгх свабод, самавызначэння За­ходняй Беларусі, увядзення 8-гадзіннага рабочага дня, ліквідацыі асадніцтва, адкрыіщя школ на роднай мове і т.д. Арганізаваныя грамадой працоўныя сяляне выступілі супраць камасацыі, парцэляцыі і ліквідацыі сервітутаў. Напа-лоханы размахам рэвалюцыйнага руху ўрад Пілсудскага у 1927 г. разграміў БСРГ, больш за 800 яе дзеячаў былі арыштаваны і над імі ўчьшілі палітычныя працэсы. Працоўныя Заходняй Беларусі адказалі на разгром грамады шматлікімі рэзалюцыямі пратэсту, мітынгамі і масавымі дэманстрацыямі. Рабочыя Косава 3 лютага 1927 г. арганіза-валі дэманстрацыю пратэсту супраць разгону грамады. Мірная дэмансграцыя была расстраляна, шэсць чалавек заоіта, некалькі дзесяткаў паранена.

У 1927 г. перад выбарамі у польскі сейм у Заходняй Беларусі бьгў створаны сялянска-рабочы клуб "Змаганне", дзеячы якога былі блізкія да КПЗБ. У 1934 г. улады разграмілі "Змаганне", арыштавалі яго кіраўнікоў—дэпу-татаў сейма Ф.І.Валынца, І.Е.Гаўрыліка (старшыня), Я.М. Грэцкага, І.С.Дварчаніна, П.С.Крынчыка, якіх суд прыгаварыў да васьмі гадоў зняволення.

3 1921 г. у Заходняй Беларусі дзейнічала прагрэсіўная культурна-асветная арганізацыя Таварыства беларускай школы (ТБШ). У 1928 г. каля 500 гурткоў ТБШ аб'яд-ноўвалі у сваіх радах амаль 30 тыс. чалавек. Кіраўнікамі і актыўнымі дзеячамі ТБШ у розны час былі Б.А.Тарашкевіч, Р.Р.Шырма, П.Пястрак і інш. ТБШ змагалася за распаўсюд-жванне пісьменнасці сярод насельніцтва, за беларускую школу, стварала бібліятэкі, клубы, мастацкую самадзей-насць, выдавала беларускія газеты, падручнікі, кнігі і інш. У канцы 1937 г. польскія ўлады забаранілі дзейнасць ТБШ. У дзейнасці БСРГ, клуба "Змаганне", ТБШ і іншых рэвалюцыйна-дэмакратычных арганізацый Заходняй Бе­ларусі актыўны ўдзел прымалі П.Пястрак, Р.Шырма і І.Дварчанін. Апошні у 1927 г. склаў "Хрэстаматыю новай беларускай літардтуры", якая была выдадзена у Вільні.

У гады сусветнага эканамічнага крызісу (1929 — 1933) у Заходняй Беларусі склалася выключна цяжкае становіш-ча. Яе і без таго слабая эканоміка у выніку крызісу прыйшла у поўны заняпад, былі паралізаваны цэлыя галіны прамысловасці, закрываліся прадпрыемствы, вы-расла колькасць беспрацоўных. У гэтых умовах прадпры-мальнікі ўзмацнілі эксплуатацыю рабочых, паменшылі і без таго мізэрную заработную плату.

Эканамічны крызіс моцна ўдарыў і па вёсцы. Рэзка знізіліся цэны на сельскагаспадарчыя прадукты, а на прамы-словыя тавары ўзняліся у некалькі разоў. У той час частай з'явай былі неўраджаі (І928, 1931, 1933), у выніку якіх голад ахапіў сотні тысяч сялян. Так, толькі у пяці паветах Віленскага ваяводства галадала каля 200 тыс. чалавек.

Цяжкія ўмовы жыцця працоўных выклікалі у 1929 — 1933 гг. моцную хвалю стачачнай барацьбы, якая пранес-лася па ўсёй Заходняй Беларусі. Вясной і летам 1929 г. баставалі 186 рабочых трох лесапільных заводаў Брэста, рабочыя лесапільных заводаў у Гродне, Івацэвічах, Стаўбцах, 300 рабочых Гродзенскага Іпклянога завода і шэрага іншых прадпрыемстваў у розных гарадах Заходняй Беларусі. У 1931 г. баставалі рабочыя шклозаводаў у Вільні і Ганцавічах, Гродзенскай тытунёвай фабрыкі, ка-мунальных прадпрыемстваў Слоніма. У гэтым годзе у гарадах, паводле няпоўных даных, адбылося 19 забасто-вак, якія ахапілі 15,2 тыс. рабочых. У 1931 г. прайшлі выступленні беспрацоўных у Кобрыне, Баранавічах, На-вагрудку, Слоніме, Лідзе. Выступаўшыя выстаўлялі антыўрадавыя лозунгі, патрабавалі работы і жылля. За-бастовачная барацьба ўзмацнілася у 1932 г. У лютым баставалі рабочыя лесапільных заводаў Гайнаўкі, Белаве-жы і Слоніма. Каля месяца цягнулася забастоўка гро-дзенскіх камунальных рабочых. Ва ўзброенай сутычцы рабочых з паліцыяй былі забітыя і параненыя. Асабліва вызначалася стачка беластоцкіх тэкстыльшчыкаў. Яна ахапіла 30 фабрык і вылілася ва ўсеагульную стачку рабочых тэкстыльнай прамысловасці.

Сялянскі рух 1929 — 1930 гг. у цэлым перажываў спад, які працягваўся з часу разгрому грамады. Але ужо ўвосень 1932 г. у Гродзенскім павеце ўзмацнілася барацьба сялян супраць камасацыі. У в. Завадзічы сяляне ўступілі у бойку з атрадам паліцыі. Многія з сялян былі забіты, звыш 20 чалавек трапілі у гродзенскую турму.

У 1933 г. забастовачная барацьба дасягнула свайго найвышэйшага ўзроўню. Адбылася 81 забастоўка, у якой ўдзельнічала 36,7 тыс. рабочых. Усе часцей эканамічныя стачкі перарасталі у палітычныя, якія нярэдка завяршаліся сутычкамі з паліцыяй. Вясной 1933 г. у Заходняй Беларусі пачаўся ўздым сялянскага руху. Барацьба набывала роз-ныя формы, пачынаючы ад масавых хваляванняў да актыўнага ўзброенага супраціўлення ўладам. Для падаўлення сялянскіх выступленняў улады пасылалі кар-ныя экспедыцыі паліцыі, вайсковыя падраздзяленні. Кар-ныя атрады дзейнічалі у вёсках Брэсцкага, Кобрынскага, Навагрудскага і іншых паветаў. За 1931 — 1933 гг. у За­ходняй Беларусі было зарэгістравана, акрамя масовак, больш за 460 выступленняў сялян. У лады толькі у 1931 — 1932 гг. вынесла 120 смяротных прысудаў сялянам.

У ноч на 3 жніўня 1933 г. каля 100 сялян (пераважна моладзь) некалькіх вёсак Кобрынскага павета арганізавалі паход у маёнтак. Па дарозе яны грамілі сядзібы асаднікаў, напалі на паліцэйскі ўчастак, пашкодзілі тэлефонную су-вязь, улады сцягнулі сюды паліцыю і вайсковыя часці, якія жорстка расправіліся з паўстанцамі. Арганізатары выступ­ления былі арыштаваны і аддадзены над ваенна-палявы суд. Ім пагражала смяротная кара, але пад націскам гра-мадскасці смяротны прыгавор васьмі чалавекам быў заменены пажыццёвай катаргай.

У 1934 — 1935 гг. рэвалюцыйны вызваленчы рух у Заходняй Беларусі развіваўся у цяжкіх умовах. На пад-ставе рэакцыйнага закону аб ізаляцыі "небяспечных эле-ментаў", прынятага у 1934 г., сотні камуністаў, камсамоль-цаў, рэвалюцыйна настроеных рабочых і сялян былі кіну-ты за краты і у Бяроза-Картузскі канцэнтрацыйны лагер.

Летам 1935 г. пачалося буйное выступление нара-чанскіх сялян-рыбакоў, у якім удзельнічала каля 5 тыс. чалавек. Прычынай паслужылі спробы ўлад пазбавіць сялян права лавіць рыбу. Кіравала барацьбой рыбакоў КПЗБ. Кіраўнікі забастоўкі былі арыштаваны, але бараць-ба нарачанскіх рыбакоў вялася аж да 1939 г.

Пасля рэвалюцыйнага ўздыму 1936—1937 гг. у Заходняй Беларусі пачаўся спад рабочага і сялянскага руху. Гэтаму у значнай ступені садзейнічаў неабгрунтаваны роспуск у 1938 г. Выканкамам Камінтэрна КПП і яе састаўных частак — КПЗБ і КПЗУ. Роспуску КПЗБ папярэднічалі сталінскія рэпрэсіі у 1936 — 1937 гг. яе кіруючых работнікаў, якія знаходзіліся у Маскве і Мінску. У ліку арыштаваных былі члены ЦК КПЗБ Я.К.Лагіновіч, А.С.Славінскі, А.А.Алыпэўскі, В.З.Харужая, дзесяткі актыўных дзеячаў нацыянальна-вызваленчай барацьбы працоўных Заходняй Беларусі. Амаль усе яны загінулі у турмах і лагерах.

52. Другая сусветная вайна, якая пачалася 1 верасня 1939 г., »_явілася катастрофай глабальнага маштабу. У вайну была ўдягнута 61 краіна, звыш 80 % насельніцтва планеты, бая-_ьШ дзеянні вяліся на тэрыторыі 40 краін, а таксама на марскіх і акіянскіх прасторах. Толькі ў Еўропе яна забрала жыцці больш за 50 млн чалавек. Болып за палову гэтых страт — 27 млн забітых — прыпала на долю насельніцтва Савецкага Саюза.

Аналіз унутраных і міждзяржаўных адносін розных краін у 30-я гг. XX ст. сведчыць аб невыпадковасці ўзнікнення Другой сусветнай вайны, наяўнасці эканамічных, палітыч-ных, ідэалагічных фактараў, якія выклікалі гэты планетар-ны выбух.

Абвастрэнне супярэчнасцей паміж еўрапейскімі дзяржа-

вамі з'явілася галоўнай перадумовай вайны. У першую чаргу

ўжо к сярэдзіне 30-х гг. абвастрыліся эканамічныя супярэч-

насці паміж вядучымі капіталістычнымі краінамі. Міліта-

рызаваныя гаспадаркі Германіі і Японіі развіваліся болып

хутка, чым эканоміка Англіі, Францыі, ЗПІА, якія валодалі

асноўнымі калоніямі, рынкамі збыту, сферамі прылажэння

кашталу. Германія, якая абагнала па галоўных эканамічных

паказчыках Англію і Францыю, зноў паставіла пытанне аб

^пеРадзеле свету. Прадстаўнікі буйнога нямецкага капіталу,

Рэваншысты патрабавалі перагляду Версальска-Вашынгтон-

°кай мірнай сістэмы, якая вызначыла пераўладкаванне свету

^Пасля Першай сусветнай вайны, вяртання былых нямецкіх

^эРыторый і калоній. Зацвярджэнне фашызму ў Германіі

^аДало такім патрабаванням адкрыты агрэсіўны характар.

^^эалогія германскага фашызму абвяшчала курс на ўстанаў-

^не суеветнага панавання, перавагу "вышэйшай расы", ба-

^Цьбу супраць камунізму.

^Ктыўнымі прыхільнікамі экспансіянісцкага знешнепа-^Ічнага курсу з'яўляліся і японскія ваенна-мілітарысцкіяколы, якія таксама абвясцілі курс на ўсталяванне сусветнаг нанавання і актыўна праводзілі мілітарызацыю нацыяналь най эканомікі. У 1931—1932 гг. Японія захапіла Паўночна Усходні Кітай, а потым пачала наступленне ў кірунку ягп

цэнтральнай часткі.

Падрыхтоўку да агрэсіўных дзеянняў праводзіў і ф_а шысцкі рэжым Б.Мусаліні ў Італіі, які ў кастрычніку 1934 г ажыццявіў наступленне на тэрыторыю Эфіопіі і да мая 1935 г захапіў амаль усю краіну.

Важным кірункам у ідэалагічнай падрыхтоўцы вайны ўсіх дзяржаў фашысцка-мілітарысцкага блока з'яўлялася распаль-ванне нацыяналізму, які даходзіў да крайняга расізму і ша-

вінізму.

У выніку пачаў складвацца агрэсіўны італа-германа-японскі блок, які дабіваўся ўсталявання свайго панавання. У парадак дня было пастаўлена пытанне аб чарговым перадзеле свету. Дамінаваны статус Англіі, Францыі і ЗША апынуўся пад пагрозай. Палітыкі, дыпламаты, ваенныя ў Лондане, Парыжы і Вашынгтоне апынуліся перад выбарам: ствараць адзіны фронт супраць агрэсіўных дзяржаў і ў гэтым выпад-ку ўзаемадзейнічаць з СССР ці згаварвацца з агрэсарамі за кошт іншых краін.

Ужо ў сярэдзіне 30-х гг. намячаліся перадумовы для ства-рэння ў Еўропе сістэмы калектыўнай бяспекі, У 1934 г. СССР уступіў у Лігу Нацый і стаў пастаянным членам яе Савета. У 1935 г. былі падпісаны савецка-французскі і савецка-чэхаславацкі дагаворы, якія прадугледжвалі аказанне ўзаемнай дапамогі супраць агрэсіі. Гэта стварала пэўныя магчымасці для далейшага збліжэння еўрапейскіх краін на антыфашысцкай платформе. Вяліся кансультацыі і па падрых-тоўцы так званага "Усходняга пакта" — дагавора аб узаемнай дапамозе паміж СССР, Чэхаславакіяй, Фінляндыяй» Польшчай, Латвіяй і Літвой з мэтай супрацьдзеяння гітлераўскай агрэсіі.

Аднак кіруючыя колы Англіі і Францыі не змаглі за^ няць дакладную пазіцыю ў адносінах да ідэі калектыўн бяспекі, праявіць гатоўнасць да кампрамісаў перад пагроз фашызму. Яны ўзялі курс на "умнротворенне" агрэсара якое заключаўся ў тым, каб цаной уступак накіраваць агрэ-⁰ германіі на Усход і аслабіць яе націск на Захадзе.

Гэта палітыка атрымала рэалізацыю ўжо ў лютым 1935 г.,

_лі _гврманскае кіраўніцтва афіцыйна адмовілася ад артыку-

_аў Версальскага дагавора, якія абмяжоўвалі ўзбраенне Гер-

авіі- У сакавіку гэтага ж года фашысцкі ўрад прыняў за-

_{н а}б увядзенні забароненай у 1919 г. усеагульнай ваеннай

яяіннасці і стварэнні паўмільённага вермахта. Вясной 1936 г.

надысты ўпершыню павялі свае войскі ў паход і ўступілі ў

рэйнскую дэмілітарызаваную зону. У выніку арміі вермахта

_вЫйшлі да граніцы Францыі. Аднак кіруючыя колы Англіі і

францыі нічога не зрабілі, каб спыніць ваенныя падрыхта-

ванні гітлераўскага ўрада.

Тым часам свет паступова ўцягваўся ў новую вайну. 3 1936 г. ішла Грамадзянская вайна ў Іспаніі, куды германа-італьянскія фашысты пачалі адкрытую інтэрвенцыю. Італія вяла агрэсію супраць Эфіопіі, Японія — супраць Кітая.

У 1936 г. Германія і Японія заключылі паміж сабой так званы "антыкамінтэрнаўскі пакт", накіраваны ў першую чаргу супраць СССР. У наступным годзе да яго далучылася Італія. У выніку склаўся касцяк фашысцкага блока, які ад-крыта рыхтаваўся да чарговай сусветнай вайны.

У сакавіку 1938 г. нямецкія войскі, згодна патрабаванню Гітлера: "Аўстрыя павінна быць вернута вялікай германскай радзіме", акупіравалі гэту краіну, якая была ўключана ў склад рэйха. Такім чынам, фашысцкая Германія пачала прамую агрэсію супраць еўрапейскіх краін. Праз месяц гітлераўцы фальсіфікавалі рэферэндум наконт згоды насельніцтва захоп-ленай краіны з "уз'яднаннем Аўстрыі з германскай імперы-^Яй са станоўчым вынікам. Кіруючыя колы Англіі, Францыі ^ІІІА афіцыйна прызналі анексію Аўстрыі.

У тьш жа годзе Германія патрабавала ад Чэхаславакіі

^еРадаць ёй Судзецкую вобласць і пачала падрыхтоўку да

^ПаДУ на гэту краіну. Урады Англіі і Францыі падтрымалі

^гьш дамаганні і прапанавалі чэхаславацкаму кіраўніцтву

Радать Германіі раёны, якія былі пераважна населены нем-

*> а таксама скасаваць дагавор аб узаемадапамозе з СССР.

^Утнасць недальнабачнай і супярэчлівай палітыкі "умн-ротворення" агрэсара найбольш выразна праявілася ў _м хенскай змове, 30 верасня 1938 г. на канферэнцыі кгра" ' коў урадаў Англіі (Н. Чэмберлен), Францыі (Э. Даладзе), | маніі (А.Гітлер) і Італіі (Б.Мусаліні) у Мюнхене было ц_а * сана пагадненне аб расчляненні Чэхаславакіі і перадачы часткі (Судзецкай вобласці) Германіі, Акупацыя Германі -заходніх раёнаў Чэхаславакіі была толькі першым крокам шляху да захопу краіны. У сакавіку 1939 г. Чэхасла*»*,-была поўнасцю акушравана птлераўцамі.

22 сакавіка немцы адарвалі ў Літвы Клайпедскую воб ласць. У выніку Версальска-Вашынгтонская сістэма дагаво раў_? якая вызначала ўпарадкаванне свету пасля Першай сус ветнай вайны, была канчаткова скасавана.

У час, калі Германія ажыццяўляла агрэсію ў Еўропе Японія працягвала вайну ў Кітаі і актыўна рыхтавалася да нападу на Савецкі Саюз. У ліпені 1938 г. японскія войскі ўварваліся на савецкую тэрыторыю каля возера Хасан, што непадалёку ад Уладзівастока. 6—11 жніўня часці Чырвонай Арміі выкінулі агрэсара з савецкай зямлі. У маі 1939 г. япон скія захопнікі напалі на Манголію ў раёне ракі Халхін-Гол з мэтай прарвацца на тэрыторыю СССР. У ходзе васьмідзён-ных баёў японскія часці зноў былі разгромлены савецкіміі мангольскімі войскамі.

Узмацненне германскай і японскай агрэсіі выклікала за непакоенасць прагрэсіўнай грамадскасці і народных мас Аыгліі, Францыі, а таксама іншых краін. У выніку француз-сКія і брытанскія кіруючыя колы зноў пайшлі на кантакты з СССР. Вясной і летам 1939 г. праходзілі перагаворы СССР, Англіі і Францыі ў Маскве. Мэтаю траістых перагавораў з яў лялася стварэнне сістэмы калектыўнай бяспекі і ўзаемадапа могі. Аднак перагаворы, якія працягваліся каля чатырох сяцаў, завяршыліся безвынікова. Аналіз дакументаў сведчы¹ іх удзельнікі недастаткова разумелі, што фактычна выр&в ецца лёс Еўропы, што смяротная пагроза набліжаецда ^л ральна з кожнай гадзінай. Да таго ж гэта жыццёва ва> пагадненне рыхтавалася другараднымі асобамі ці Д^зеЯ якія не мелі неабходнага дыпламатычнага вопыту, а У ^в торых не было паўнамоцтваў падпісваць ваенную канвен Удзельнікі перагавораў пастаянна збіраліся на абмерка-

тр тэхнічных пытанняў, што ніяк не адпавядала надзвы-

йна напружанаму міжнароднаму становішчу. Да таго ж бакі

ярэдка дэманстравалі занадта жорсткія пазіцыі. Яны не

_аЯў_Лялі гатоўнасці да кампрамісаў нерад тварам фашысц-

_кай ваеннай пагрозы.

Акрамя таго, не ўдалося ўтварыць і адзіны антыфашысцкі гйронт еўрапейскай грамадскасці палітычным плыням і пар-тьіям. Да гэтага неаднаразова заклікаў Камуністычны Інтэр-_нацЫянал з цэнтрам у Маскве, асабліва рашэнне VII кангрэ-_су Камінтэрна ў 1935 г., які выпрацаваў тактыку адзінага фронту левых сіл для барацьбы з карычневай чумой. Галоў-нымі прычынамі няўдач са стварэннем сістэмы калектыўнай бяспекі былі наступныя: па-першае, па-ранейшаму мелі мес-ца ўстаноўкі сталінскага кіраўніцтва, накіраваныя супраць саюза з міжнароднай сацыял-дэмакратыяй; па-другое — курс савецкага ўрада і Камінтэрна на барацьбу за сусветную рэва-люцыю адштурхоўваў Маскву ад значнай часткі левых сіл: па-трэцяе — заходнія дэмакратыі не жадалі ісці на саюз з дзяржавай, дзе праводзіліся масавыя рэпрэсіі.

Безвыніковасць англа-франка-савецкіх перагавораў фак-тычна прывяла СССР да міжнароднай ізаляцыі. Яму пагра-жала вайна на два фронты — супраць Германіі і супраць Японіі. У такіх абставінах актывізаваліся палітычныя кан-такты з Германіяй. У маі 1939 г. прайшла змена кіраўніцтва Народнага Камісарыята замежных спраў СССР. У выніку М, Літзінава, які аддаў многа сіл пошукам згоды з Англіяй і Францыяй, змяніў В. Молатаў, блізкая да сталінскага акру-жэння фігура.

20 жніўня 1939 г. А. Гітлер звярнуўся з асабістым пас-

^ланнем да І.Сталіна прыняць міністра замежных спраў Гер-

^аніі для складання і падпісання пакта аб ненападзенні.

^ніўня I. Сталін тэлеграфаваў у Берлін аб згодзе на пры-

³Д У Маскву кіраўніка знешнепалітычнага ведамства рэйха.

^Ніцай 23 жніўня ў Маскву прыляцеў германскі міністр

^елсных спраў I. Рыбентроп. 23 жніўня 1939 г. быў падпі-

^{Ьі са}вецка германскі дагавор аб ненападзенні тэрмінам

^а10 гадоў.

Дагавор прадугледжваў, што Германія і СССР павіц ўстрымлівацца ад агрэсіўных дзеянняў у адносінах адзі_н аднаго і не падтрымліваць трэцюю краіну, калі адзі_н удзельнікаў дагавора стане "аб'ектам ваенных дзеянняў" ₃ боку. Германія і СССР абавязваліся не нрымаць удзел у _ГІІ поўках дзяржаў, якія накіраваны еупраць аднаго з бакоў

Разам з пактам аб ненападзенні быў падпісаны сакрэгпн дадатковы пратакол, якім размяжоўваліся "сферы ўпльіву" абодвух бакоў. У германскую "сферу інтарэеаў" адыходзілі Фр^ цыя, Брытанія і іх афрыканскія калоніі, у савецкую — Фінлян дыя, Эстонія, Латвія, Бесарабія і права пашырацца на поўдзень у бок Персідскага заліва праз Іран, Афганістан і Турцыю.

Згодна пратаколу, у выпадку тэрытарыяльных і палітьіч-ных пераўтварэнняў у абласцях, якія належалі Прыбалтыйскім дзяржавам (Фінляндыя, Эстонія, Латвія, Літва), паўночная граніца Літвы павінна стаць мяжой, якая падзяляе сферы ўплыву Германіі і СССР. У гэтым сакрэтным дакуменце так-сама адзначалася: "У абласцях, якія належаць Польскай дзяр-жаве, сферы ўплыву будуць размежаваны па лініі рэк Нараў,

Вісла і Сан ".

Пры гэтым узнікае пытанне, што даў савецкай дзяржаве дагавор 23 жніўня 1939 г., ці так званы "пакт Молатава -Рыбентропа"? Наколькі ён адказваў нормам міжнароднага права і маралі? Па-першае, дагавор дазволіў савецкаму кіраў-ніцтву пазбегнуць вайны на два фронты, выйграць некаторы час, каб адбіць агрэсію, Па-другое, пагадненне з А. Гітлерам усыпіла пільнасць савецкага кіраўніцтва, стала адной з пры-чын трагедыі Чырвонай Арміі ў 1941 г. Па-трэцяе, пагаднен-не падарвала міжнародны аўтарытэт Савецкага Саюза, дэзар-ганізавала еўрапейскі антыфашысцкі рух. Па-чацвёртае, пакт расшырыў свабоду дзеянняў нацысцкага кіраўніцтва, звязаў СССР пэўнымі абавязацельствамі.

У выніку вядучыя еўрапейскія краіны не змаглі ства рыць адзіны антыфашысцкі фронт, знайсці кампраміс* рашэнні, якія спынілі б катастрофу, што набліжалася. Паі тыка "умнротворення"агрэсара, адсутнасць гатоўнасці Д^{а ка} прамісаў, першачарговасць класавых інтарэсаў дзяржаў лР вялі планету да ваеннай катастрофы.

Пачатак Другой сусветнай вайны

ьЯіЧу. Вечарам 31 жніўня група эсэсаўцаў, апранутых у сКую ваенную форму, арганізавала нападзенне на радыя- нЦЬію нямецкага ў той час горада Глейвіц. Правакацыя

Фашысцкі Акупацыйны рэжым на тэрыторыі Беларусі

Да верасня 1941 г. тэрыторыя Беларусі была падпарадкавана вайсковай адміністрацыі, яе кіраванне захавалася пазней на значнай частцы Усходняй і… Палітычныя планы Германіі-ў дачыненні да Беларусі, нягледзячы на спробы іх… Да правядзення канкрэтных акупацыйных мерапрыемстваў на тэрыторыі Беларусі праявіліся два падыходы, прадстаўленыя…

Змены ў геапалітычнай сітуацыі ў свеце ў1960—1980-ягг.

1)фарміраванне сусветнай сістэмы сацыялізму і экана-мічнае спаборніцтва дзвюх сусветных сістэм; 2)крушэнне каланіяльнай сістэмы, утварэнне новых не-залежных дзяржаў у Азіі,… 3)развіццё інтэграцыйных працэсаў пад уздзеяннем аб'-ектыўнай тэндэнцыі інтэрнацыяналізацыі сусветнай гаспа-даркі,…