Еңбек құқына ұқсас құқық салалары болып азаматтық құқық, әкімшілік құқы қоғамдық қамтамасыз ету құқықтары саналады.
Азаматтық құқық пәніне еңбекке қатысты қоғамдық қатынастар кіреді, олар орнын толтыру түрінде болады, келісім шартқа негізделген. Оған жалға алу келісімі, тапсыру, авторлық келісу т. б. шарттарын орындаулар жатады. Алайда бұл қатынастар мен еңбек құқы пәніне кіретін қатынастар арасында олардың әр салаларға жататынын көрсететін біраз ерекшеліктері болады. Еңбек қатынасының пәні мен оның мазұмыны еңбек процессінің өзі болады және соның өзі құқықтық реттеуге жатады. Азаматтық құқықта пәні ретінде соңғы қорытынды болады.
Еңбек құқына әкімшілік құқығының белгілері ұқсас болады, оның ішінде мемеклеттік қызмет институттары, оның пәні ретінде мемлекеттік қызметкерлерге мемлекеттік-басқару қатынастарын жүргізу болып табылады. Оның еңбек құқығынан негізгі ерекшелігі еңбек қатынасы екі жақтың тең құқылығын көрсететін жеке еңбек келісім шартына отырудан басталса, мемлекеттік қызмет сферасында әкімшілік акті негізінде және лауазымға тағайындау негізіндегі қатынастардан көрінеді, бұл жерде қатаң түрде билік ету бағындыру жүиесінде көрінеді.
Әлеуметтік қамтамасыз ету құқынан еңбек құқы келесі белгілері бойынша ажыратылады- қоғамдық қатынастар әлеуметтік қамтамасыз ету құқын реттеудің пәні болып табылады, олар азаматтардың еңбекке емес материалдық жағдайын қамтамасыз ету құқын талап ету кезінде туандайды, әлеуметтік қамтамсыз ету құқы азаматтарға еңбекті төлеу қаржысынан емес әрбір жұмыс берушіде болатын бюджет қаржысы есебінен ақша бөлуді қарастырады.
64.Еңбек құқығының қағидалары.
Еңбек құқығының негізгі қағидаларының түсінігі және мәні. «Қағида» сөзішң өзі латын тіліңдегі «principium» сөзінен туыңдаған және оның аудармасы «негіз, бастама» дегенді білдіреді. Осылай, «қағида» түсінігі басшылыққа алынатын идеяны, негізгі ережені, бастаманы білдіреді. Құқықтық түсініктер жүйесіңде қағида басты түсінік болып табылады, себебі, ол бүкіл құқықтық жүйенің негізін құрайды және осы құқықтық жүйенің барлық қасиеттерін өзіне сіңіреді. Басқаша айтар болсақ, еңбек құқығының қағидалары - бұл еңбек құқығы нормаларыңың негізгі бастамасы.Еңбекті құқықтық реттеудің негізгі қағидалары - бұл қолдаңыстағы еңбек заңнамасыңың мәнін қысқаша көрсететін басты ережелер. Олар осы құқық саласының даму негізін құрайды және дамуды бағыттайды.Еңбек цщыгының қағидалары ретінде еңбек құқыгы нормаларының мәнін және мемлекеттің еңбек қатынастарын құқықтық реттеу саласындағы саясатының басты багъттарын көрсететін, қолданыстагы заңнамада бекітілген негіздемелік бастамаларын (идеяларды) түсінуге болады.Еңбек құқығыңың қазіргі кездегі қағидалары еңбекті ұйымдастыру саласындағы қоғамдық қатынастардың қалыптасқан жүйесінен көрініс береді. Олар объективтік экономикалық заңдардың күшіне тығыз байланысты.Еңбек құқығыңың қағидалары заңнамадан көрініс табады және заңнамалық тұрғыда бекітілген, себебі, осы қасиет бұл қағидалардың құқықтық қағида деп аталуына негіз болады. Еңбек құқығының негізгі қағидалары ҚР Конституциясында және осы құқық саласыңың маңызды заң шығарушы актілеріңде бекітілген. Мысалы, ҚР «ҚР еңбек туралы» заңыңың 2-бабының 1-тармағында республика қызметінің негіздемелік қағидалары, ал 2-бөлімде еңбек бостандығы қағидасы бекітілген.Қолданыстағы заңнамаға талдау жасайтын болсақ, еңбек құқығының қазіргі кездегі қағидаларына келесі белгілер тән:
■ олар экономикалық және саяси жағдайлармен байланысты, себебі, қағидалардың өзі мемлекеттік саясаттың негізінде анықталады;
■ олардың мазмұңына ортақтық тән, себебі, қағидалар әрқашаңда құқықтың бір ғана емес, бірқатар нормалар тобыңың мәнін көрсетеді;
■мемлекеттік норматвитілікке ие, себебі, қағидаларды мемлекет құқық нормаларыңда бекітеді және саңкциялайды, қағидалар ортақтық пен міндеттілікке, реттеушілік сипатқа ие бастамашылық идеялар болып табылады;
■олардың жиыңтығы жүйе болып табылады, себебі, олар құқық нормасыңың белгілі бір құқық жүйесінің шегіндегі өзге нормалармен арақатынасы жағдайындағы мәнін ашады;
■ мақсаттылыққа ие, себебі, құқық нормаларының динамикадағы, қозғалыстағы, белгілі бір мәселелерді шешудегі мәнін көрсетеді;
■ тұрақтылыққа ие, себебі, құқық қағидалары ұзақ уақыт бойы әрекет етеді және өзінің табиғаты бойынша құқық нормаларына қарағанда өзгеріссіз сипатқа ие.
Ұзақ уақыт бойы оқу әдебиеттеріңде еңбек құқығы саласының қағидалары өте қарапайым тұрғыда түсіндірілді. Оларды, ең алдымен, ҚР Еңбек туралы заңдар кодексінің 2-бабының мазмұңымен байлаңыстырды, бұл бапта қызметкердің негізгі құқықтары мен міндеттері анықталған болатын. Алайда, қағидаларды еңбек құқығының бір субъектісі - қызметкердің ғана құқықтары мен міндеттерімен байланыстыруға болмайды. Қағидалардың мазмұңы бұған қарағаңда әлдеқайда кеңірек, себебі, олар өздерінің реттеушілік әсерімен еңбек құқығыңың барлық субъектілерін (қызметкерлерді, жұмыс берушілерді, еңбек ұжымдарын және олардың өкілдік оргаңдарын) қамтиды. Бұл жерде ескеріп өтетін бір жайт, қағидалар субъектілердің құқықтары мен міндеттерін жариялап қана қоймауы тиіс, сонымен қатар, олардың шын мәнінде жүзеге асырылуын да қаматамасыз етуі қажет.
Еңбек құқығының негізгі қағидаларының мәні мынада:
1) олар біріккен түрде еңбек құқығыңың барлық нормаларының басты мазмұнын көрсетеді, сол арқылы еңбек заңанамасың^ің мәнін және оның экономикамен, саясатпен, қоғамдық моральмен байланысын түсінуге көмек береді;
2) еңбек заңнамасының одан әрі дамуына, жетілуіне бағыт береді;
3) еңбек құқығыңың нормаларын қолдаңуға көмек береді, себебі, қаңдай да бір күмән туған жағдайда тиісті негізгі қағиданы басшылыққа алуға болады;
4) жекелеген нормаларды еңбек құқығыңың жүйесіне біріктіруге, оларды осы құқық саласының жекелеген институттары бойынша топтастыруға мүмкіндік береді;
5) еңбек құқығы субъетілеріңщ жағдайын, құқықтық мәртебесін анықтайды, олардың еңбекке қатысты негізгі құқықтары мен міндеттерін және олардың кепілдіктерін көрсетеді.
Әрекет ету саласы бойынша барлық құқықтық қағидаларды үш түрге бөлуге болады:
■ барлық құқық салаларына, соның ішіңде, еңбек құқығына да тән жалпы құқықтық қағидалар (заңдылық, теңдік, демократизм қағидалары және т.б.);
■ құқық саласыңың нормаларының ерекшеліктерін, олардың бағыттылығын көрсететін салалық қағидалар;
■ тек белгілі бір құқық саласына тән сала ішіндегі қағидалар (мысалы, халықты жұмыспен қамту, еңбек дауларын қарастыру қағидалары және т.б.).
Кейбір салалық қағидалар өзінің сипаты бойынша салааралық та, яғни, екі немесе одан да көп құқық салаларына тән қағида болуы мүмкін. Мысалы, еңбекті қорғауды, еңбектің қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз ету қағидалары тек еңбек құқығына ғана емес, сонымен қатар, жер, азаматтық, қылмыстық атқару құқықтарына да тән, себебі, аталған құқық салалары да еңбекті қолдаңуды (фермерлік қызмет, мердігерлік шарттары бойынша жұмыс жасау, жазаны өтеу мекемелеріндегі жұмыс және т.б.) реттейді.
Жалпы (салааралық) қағидалар еңбекті құқықтық реттеуде басты рөлге ие. Олар Қазақстан Республикасыңың Конституциясында бекітілген және бұл жайт олардың жалпылық сипатын дәлелдейді. Мұңдай қағидалардың қатарынан мыналарды атауға болады: заңдылық қағидасы; азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерінің мемлекеттің мүдделерінен үстемдігі қағидасы; мемлекеттік қызметке кірудегі тең құқық; қоғамдық көзқарасты ескеру және жариялық; ұлтаралық одақтастық қағидасы.
Заңдылық қағидасы мемлекеттік оргаңдардың, қоғамдық бірлестіктердің және азаматтардың ҚР Конституциясын және заңдарын сақтау, басқа адамдардың құқықтарын, бостаңдықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеу міңдетінен көрініс табады. ҚР Конституциясында заң мен сот алдында жұрттың бәрінің тең екендігі, тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, наңымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайтыны көзделген. Алайда, әлеуметтік немесе құқықтық қорғауды қажет ететін тұлғаларды жұмысқа алу кезіңдегі ерекшеліктер, таңдау мен шектеулер кемсіту деп саналмайды. Мысалы, әйел адамдарға, кәмелетке толмаған қызметкерлерге, мүгедектерге және қорғауды қажет ететін өзге де тұлғаларға қызметіне қатысты жеңілдіктер беру.
65.Еңбек құқығының қайнар көздері.
еңбек құқығының қайнар көздері ретінде мемлекеттің құзыретті органдарының еңбек және өзге де қоғамдық қатынастарды реттеу саласындағы құқық шығарушы қызметінің нәтижелерін тануға болады. Басқаша айтар болсақ, еңбек құқығының қайнар көздері - бұл жалданбалы қызметкерлердің еңбегін пайдалану және ұйымдастыру жөніндегі қатынастарды, еңбек нарығын реттейтін нормативтік құқықтық актілер.Еңбек құқығыңың қайнар көздері осы саланың нормаларынан тұрады және оларды осы нормаларды қолдаңу актісімен шатастыруға болмайды. Мысалы, ҚР «Еңбек туралы» заңы еңбек құқығының жұмыстан босату туралы нормалардан тұратын қайнар көзі, ал ұйым басшысының жұмыстан босату (немесе қызметке қабылдау, ауыстыру, тәртіптік жаза тағайыңдау) туралы бұйрығы құқыққолдаңу актісі болып табылады.Жалпы алғаңда еңбек құқығының барлық қайнар көздері қайнар көздер жүйесін құрайды, мұңда олар өз мәні, бағыңыстылығы бойынша ҚР Конституциясынан, еңбек туралы халықаралық- құқықтық актілерден (Халықаралық еңбек ұйымының коңвеңциялары және ұсынысатыр, Б¥¥-ңың актілері және өзге де халықаралық шарттар) және республикаңың басқа да міндеттемелерінен, сонымен қатар ҚР Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Сотыңың нормативтік қаулыларынан, ҚР «Еңбек туралы» заңынан және өзге де заңға сәйкес актілерден (ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіңщ қаулылары, өзге де миңистрліктер мен ведомстволардың нормативтік бұйрықтарынан бастап, тіпті, локальдық нормалардан (белгілі бір ұйым қызметкерлеріне арналған) тұратын ұжымдық шарттардың нормативтік бөліктеріне, сонымен қатар, әлеуметтік-әріптестік келісімдерге дейін белгілі бір кезектілікті құрайды.
Еңбек құқығы қайнар көздерінің түрлері.
В.Н.Уваров атағаңдай, нормативтік құқықтық актілер екі түрге бөлінеді: негізгі және туыңды.Еңбек заңнамасы саласындағы негізгі нормативтік құқықтық актілерге ҚР Конституциясы, конституциялық заңдар, еңбек туралы жекелеген заңдар, Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік құқықтық жарлықтары, ҚР Үкіметіңің, Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соттың қаулылары, миңистрліктердің және өзге де орталық мемлекеттік органдар басшыларының нормативтік бұйрықтары, еңбек мәселелері жөніндегі мемлекеттік комитеттердің және өзге де орталық мемлекеттік органдардың нормативтік қаулылары, мәслихаттар мен әкімдердің еңбекті ұйымдастырудың жергілкті мәселелері жөніндегі нормативтік шешімдері жатады.
Еңбек заңнамасы саласындағы туыңды нормативтік құқықтық актілерге әр түрлі ережелер, нұсқаулар, ұсыныстар және т.б.
жатады. Туынды актілер негізгі нормативтік құқықтық актілердің негізіңде қабылданады және олармен бірге біртұтас жүйені құрайды.ҚР 1998 жылғы 24 наурыздағы № 213 «Нормативтік құқықтық актілер туралы» заңының 4-бабына сәйкес, Конституцияны қоспағанда, өзге нормативтік-құкықтық актілердің заң күшінің арақатынасы мынадай төмеңдей беретін деңгейлерге сәйкес болады:Қазақстаңдық құқықтың, соның ішіңде, еңбек құқығың^ің қайнар көздерінің арасыңда ерекше орынды Қазақстан Республикасының Конституциясы иеленген. Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар және Республиканың бүкіл аумағыңда ол тікелей қолданылады. Қазақстан Республикасында қабылданатын заңдар мен өзге де құқықтық актілер ҚР Конституциясына қайшы келмеуі тиіс.
Конституцияның жоғары заңды күші мынадан көрініс табады.
1) Конституция заңдар мен заңға сәйкес актілерге қарағаңда артықшылық рөлге ие;
2) Конституция тиісті мемлекеттік органдардың заңдар мен заңға сәйкес актілерді қабылдау тәртібін белгілейді.
Басқаша айтар болсақ, конституциялық нормалар заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қабылдау үшін қайнар көз болып табылады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы ағымдағы заңнама үшін негізгі база, құқықтың басты қайнар көзі болып табылады. Ол жалпы құқық, соның ішіңде, еңбек құқығыңың қайнар көздеріне қатысты бірқатар жаңа ережелер бекітті. ҚР Конституциясы адам және азаматтың құқықтарын, бостаңдықтарын және міңдеттерін, заң мен сот алдында жұрттың бәрінің теңдігін заңнамалық тұрғыда бекітті. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, наңымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды. Конституция әркімнің еңбек ету бостаңдығын, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығын; еріксіз еңбекке тыйымды және қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету құқығын; еңбегі үшін неңдей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығын жариялады. Конституция қызметкерлердің заңмен белгіленген тәсілдерді пайдалана отырып, жеке және ұжымдық еңбек дауларын шешу құқығын мойындады. Әркімнің тынығу құқығы бар. Еңбек шарты бойынша жұмыс істейтіңдерге заңмен белгіленген жұмыс уақытының ұзақтығына, демалыс және мереке күңдеріне, жыл сайынға ақылы демалысқа кепілдік беріледі.
Конституциялық нормалардың мазмұңы еңбек туралы заңдарда және заңға сәйкес актілерде сипатталады.
Еңбек туралы заңдар жүйесінде заң шығарушы актілердің маңызы ерекше. ҚР 1998 жылғы 24 наурыздағы «Нормативтік құқықтық актілер туралы» заңына сәйкес заң шығарушы актілерге мыналар жатады:
■ Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдар;
■ констиуциялық заңдар; ҚР Президентінің конституциялық заң күшіне ие жарлықтары;
■ Қазақстан Республикасыңың кодекстері; заңдар; ҚР Президеңтіңщ заң күшіне ие жарлықтары;
■ Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік жарлықтары;
■ ҚР Парламеңтіңщ нормативтік қаулылары;
■ миңистрлердің нормативтік бұйрықтары; мемлекеттік комитеттердің нормативтік қаулылары; орталық мемлекеттік оргаңдардың нормативтік бұйрықтары және қаулылары;
■ мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік шешімдері.
Төменгі деңгейде тұрған нормативтік актілердің ешбірі жоғарыдеңгейдегі нормативтік құқықтық актілерге қайшы болмауы тиіс.
ҚР Конституциялық Кеңесінің, ҚР Жоғарғы Сотының және ҚР Орталық сайлау комиссиясыңың нормативтік қаулылары жоғарыдағы иерархиядан тыс тұрады.
Заңң^ің өзге заңға сәйкес актілерге қарағанда жоғары күші болады. Бұл заңдылық қағидасыңың мәнінен де байқалады. Заңдар еңбекті пайдалану саласындағы барлық маңызды қоғамдық қатынастарды реттейді, жұмыс берушілер мен азаматтардың еңбек қабілеттігі мәселелері жөніндегі негізгі қағидалар мен нормаларды бекітеді, еңбек жағдайы, әлеуметтік қорғау, еңбекті қорғау сияқты маңызды мәселелерді анықтайды. Бұдан өзге қатынастардың барлығы заңға сәйкес актілермен реттеледі.
Еңбек құқығың^ің маңызды қайнар көздері болып Қазақстан Республикасының заңдары табылады.
ҚР Конституциясына және ҚР 1998 жылғы 24 наурыздағы «Нормативтік құқықтық актілер туралы» заңына сәйкес зандардын келесі түрлерін атап өтуге болады:
1) ҚР Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдар. Олар ҚР Конституциясыңда (62-б. 3-т.) белгіленген тәртіппен қабылданады. Мысалы: мемлекеттік қызметшілердің жасына қойылатын талапты жойған ҚР 1998 жылғы 7 казаңдағы «ҚР Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» заңы (33-б. 4-т.);
2) ҚР конституциялық заңдары. Конституциялық заң ретінде ҚР Конституциясында осылай танылған және Конституцияда белгіленген тәртіпте қабылданған заң танылады. Мысалы, ҚР 1991 жылғы 16 қазаңдағы «ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» конституциялық заңы;
3) жай заңдар. Мысалы, ҚР 1999 жылғы 10 желтоқсандағы «ҚР еңбек туралы» заңы, ҚР 1998 жылғы 30 желтоқсаңдағы «ҚР халқын жұмыспен қамту туралы» заңы және т.б.
Сонымен қатар, еңбек құқығың^ің қайнар көздері ретіңде еңбек қатынастары саласыңдағы заңға сәйкес актілер де танылады.
Заңға сәйкес актілерге заң шығарушы болып табылмайтын өзге де нормативтік құқықтық актілер жатады. Бұл - ҚР Президентіңщ нормативтік жарлықтары, ҚР Парламентінің және Үкіметінің нормативтік қаулылары, министрлердің нормативтік бұйрықтары, мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік шешімдері.
Заңға сәйкес нормативтік актілер 2 белгімен сипатталады:
1) заңға сәйкес нормативтік актілер заңдарға қайшы келмеуі және шегінен шықпауы тиіс;
2) олар заңдарды орыңдауды ұйымдастыруға бағытталған.
ҚР Конституциясының 62-бабына сәйкес, Парламент Республикаңың бүкіл аумағында міндетті күші бар Қазақстан Республикасыныщ заңдары, Парламеттщ қаулылары, Сенат пен Мәжілістің қаулылары түрінде заң актілерін қабылдайды. Республиканың заңдары Республика Президенті қол қойғаннан кейін күшіне енеді. Республиканың заңдары, Парламент пен оның Палаталарыңың қаулылары Конституцияға қайшы келмеуге тиіс. Парламент пен оның Палаталарының қаулылары заңдарға қайшы келмеуі тиіс.
Заңға сәйкес актілердің қатарынан ҚР Президентінің нормативтік жарлықтары жоғары заңды күшке ие. Олар ҚР
Парламенті мен оның Палаталарының құзыретіне кірмейтін мәселелер бойынша қабылданады. Мысалы, ҚР Президентінің 1990 жылғы 29 мамырдағы «Мемлекеттік және еңбек тәртібін нығайту бойынша шұғыл шаралар туралы» жарлығы.
Еңбек туралы нормативтік құқықтық актілердің басым көпшілігін Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары құрайды. Олар жалпымемлекеттік сипатқа ие.ҚР Конституциясының 69-бабына сәйкес Үкімет өз құзыретіңдегі мәселелер бойынша қаулы, ал Премьер-министр - өкімдер шығарады. Бұл актілер бүкіл республика аумағында міндетті сипатқа ие.
Еңбек құқығы қайнар көздерінің арасында Қазақстан Республикасыңың «ҚР еңбек туралы» заң^ің^ің орңы ерекше. Бұл акт еңбек құқығың^ің жүйесіне кіретін қоғамдық қатынастардың бүкіл кешенін реттейді.
Еңбек саласындағы маңызды заңдарға Қазақстан Республикасы еңбек құқығының қайнар көздері ретінде жалпы сипаттама. Қазақстан Республикасында еңбек мәселелері бойынша маңызды заңдарға мыналар жатады: Халықты еңбекпен қамту туралы заң. Елімізде жұмыссыздық деген пайда болып, жұмыссыздардың саны көбейіп келе жатқан жағдайда қабылданған бұл акт - біздің республикамыздағы халықты еңбекпен қамтуға бағытталған алғашқы заң. Аталған заң еңбекпен қамту қағидасын бекітіп, «еңбекпен қамту», «жұмыссыз», «жұмыссыздың мәртебесі» сияқты түсініктерді анықтады, сонымен қатар, мемлекеттік органдардың жұмыс берушілермен және жұмыссыздармен қарым-қатынастарын реттеді.