Маъхаз[ои хаттb дар бораи сохти иxтимоию иrтисодии давра[ои аввали асримиёнагии Осиёи Миёна он rадар маълумоти воrеb намеди[анд, ки сохти иxтимоию иrтисодии аср[ои V–VIII Осиёи Миёнаро, алалхусус, рафти инкишофи онро муфассал тадrиr кардан мумкин бошад. То ба rариби[о муаррихон маxбур буданд, ки тан[о ба маълумоти ни[оят кам, ба маълумоти, бе муболиuа, ночизи маъхаз[ои арабию форсии давра[ои сонитар rаноат кунанд.
{атто дар xилди II-юми муфассалу макаммали «Таърихи халrи тоxик» (М., 1964), ки ба ин масъала бахшида шудааст, дар rисми маъхаз[ои хаттb фаrат таъвили маълумот[ои маъхаз[ои арабию форсb ба назар мерасад.
Мо дар ин боб муфассал таваrrуф намекунем, балки ба он маълумоте рe меоварем, ки ба [амон давра[о тааллуr дошта, дар [уxxат[ои суuдии Rалъаи Муu ва дигар [уxxат[ои суuдизабон, аз xумла, дар [уxxат[ои хоразмb зикр гардидаанд.
Дар яке аз [уxxат[ои Rалъаи Муu, ки дар бораи воrеа[ои Кeча наrл мекунад, тамоми xамъият, яъне халr (n'β, n'βw) аз се табаrа - ашроф ("ztk'r), тоxирон (γw' kry) ва «коркунон» (k'ryk'r), яъне зироаткорон ва косибон иборат аст. Uайр аз ин чанд тоифаи uуломон мавxуд буд. И.Гершевич ва В.А.Лившитс дар асоси та[лили истило[оти [уxxат[ои Rалъаи Муu тахмин мекунанд, ки дар Суuди асри VII ва ибтидои асри VIII чанд тоифа uуломон ва бандагон вуxуд доштанд – масалан, uуломони муrаррарb (βntk ё σyh), uуломони гаравb (nр'k), асирони uуломшуда (wn”k') ва ни[оят, «ба васигb додашудагон» (γγpσ) буданд. Зимнан со[ибхона [аr дошт узви хонаводаи худро ба uуломb ди[ад.[993] Дар катиба[ои рeи оссуарий[ои Тerrалъа (Хоразм) истило[и [унаник (uулом) ба назар мерасад.[994] Дар маъхаз[ои арабии давраи истилои Осиёи Миёна рeирост ишорат [аст, ки дар Суuди ибтидои асри VIII uуломон бисёр буданд.[995]
Вале ба [ар [ол на uуломон, балки тоифа[ои гуногуни коркунони ша[ру де[от rувваи асосии исте[солкунанда буданд. Де[rононе, ки барои иxрои коре сафарбар карда мешуданд, дар [уxxат[о mrtγmkt («мардум») номида шудаанд. Uайр аз ин 'rkr'kt номи тоифае ба назар мерасад, ки бо исботи забоншиносон маънои «маxбуран коркунанда»-ро дорад. Инчунин mr'z ном тоифае низ вуxуд дошт ва он коркунонеро дар бар мегирифт, ки барои музде кор мекарданд.[996] Хокпошон ба ду тоифа – ба тоифаи кштичкорон (kšt ckr'k ва кашоварзон (kšwrzy mrty, ks wrz'k) таrсим мешуданд ва ба аrидаи И.Гершевич он[о «зироаткор» буданд (он[оро вай farmer ва Plughman гуфтааст). Де[rонони зироаткор кадивар ном доштанд. Xамоати де[от (шояд агнатb бошанд?) маrоми му[имро со[иб буд ва дар [уxxат[о бо унвони n'β зикр шудаанд (ин истило[от, инчунин ба маънои «мардум» ва «кишвар» [ам меояд).
Де[rонон ба xумлаи синфи [укмрон озод[о дохил мешуданд.[997] Дар ибтидои аср[ои миёна (ва rисман дар давра[ои мутараrrии аср[ои миёна) де[rон заминдори калоне буд, ки ба як вилояти калон (масалан, ба Бухоро ё Чоч барин вилоят[о), ба як но[ия ё худ ба як ма[аллае [укмронb мекард. Дар маъхаз[о он[о «де[rонони акбар» ё худ тан[о «де[rон» номида шудаанд. Доираи [укми ин rабил де[rонон, алалхусус барои [амин [ам хеле васеъ буд, ки он[о дар ихтиёри худ даста[ои сершумори [арбb доштанд ва аъзои ин даста[оро чаrир[о (ё шаrир[о) меномиданд. Сюан-сзан дар бораи Самарrанд сухан ронда менависад: «Лашкари он[о тавоно аст ва аскари он аз чжэ-гэ (чаrир[о) иборат мебошад. Феъли чжэ-гэ ни[оят тезутунд ва худи он[о нотарсу xасуранд.
Ба аrидаи он[о, ре[лат ба он дунё бозгашт ба хонаи худ аст. Агар [амла кунанд, чизе садди ро[и он[о шуда наметавонад». Дигар маъхаз Ан (яъне Бухоро)-ро тасвир карда, менависад, ки чжэ-гэ «мардуми uаюру xасур» мебошанд»[998].
Дар маъхаз[ои арабию форсb [ам чаrир[о бисёр номбар шудаанд. {амаи ин мадракотро xамъбаст намуда,[999] ба хулосае омадан мумкин, ки [окимон ва де[rонон даста[ои сершумори [арбb доштанд, он[о аз xумлаи тоифа[ои озоди мардум ташкил мешуданд ва он[оро чаrир меномиданд. Чаrир[о [арбиёни касбb буданд ва ма[з он[о маркази лашкар [исоб мешуданд. Шумори чаrир[ои баъзе [окимон аз [азор[о беш буд.
{ам аз [уxxат[ои Rалъаи Муu ва [ам аз маъхаз[ои арабb чунин бармеояд, ки дар байни синфи [укмрон дараxоти мураккаби тобеият вуxуд дошт. Баландтарин нуrтаи ин дараxот ихшид буд. {анeз дар «Мактуб[ои rадимии суuдb» (ибтидои асри IV) ихшиди де[аи Тамархуш зикр шудааст, ки де[а дар водии Исфара xой дорад ва дар аср[ои IХ-Х [ам маълум буд. Дар [уxxат[ои Rалъаи Муu истило[и «ихшид» бо идеограммаи MLK’ (яъне «малик») ифода ёфтааст. Муаррихони арабу форсизабони аср[ои миёна ин истило[ро [амчун «шо[и шо[он» маънидод мекарданд ва ба ин асос [ам доштанд, маънои аслии он дар ибтидои аср[ои миёна дар Осиёи Миёна ба истило[и «[окими олb» мусовb буд.
Мувофиrи маълумоти Наршахb, мо воrиф шудем, ки де[rон[о либоси махсус ва камари заррин доштанд (ва ин маълумоти Наршахиро материал[ои иконографии на фаrат Суuд, балки Тахористон [ам пурра тасдиr менамоянд). Наршахb ривоят мекунад, ки маликаи Бухоро дар арафаи истилои араб[о дар тахт менишаст (аниrтараш аз номи писараш подшо[b мекард), одатан [ар рeз аз арки Бухоро баромада, болои тахт менишасту машuули [алли масъала[ои давлатb мешуд, фармону супориш[о медод, аз xумла мукофоту муxозот низ дар e[даи вай буд. {ар рeз дусад де[rонони навxавон ба саломи вай меомаданд ва ба ду тараф rатор шуда, то uуруби офтоб меистоданду баъд ба де[а[ои худ бармегаштанд.
Рeзи дигар ба xои он[о боз дусад де[rони дигар [озир мешуданд. {амаи ин маросим ба сифати хизмат буд ва зимнан ба [ар гурe[ соле чор бор навбат мерасид.[1000]
Ба туфайли [уxxат[ои Rалъаи Муu мо дар бораи тартиби маъмурии Суuд тасаввуре [осил мекунем.
Ба [айъати маъмурияти марказии мулк[ои калони Осиёи Миёна тудун ном яке аз мансаб[ои олитарин, ки, э[тимол, сардори маъмурияти гражданb буд ва инчунин тархон дохил мешуд. Боз як мансаби олb n' ztγryw, n' ztγr' yw («наздикон», «ёрдамчb») буд. Маrоми δp' yrpt - дапирпат (яъне «саркотиб», «сардори дабирон») низ хеле баланд буд. Коргузори хоxагии дарбор – фрамандор ба дахлу харxи ма[сулоти зироат, маснуоти косибон ва масоле[и xанг мутасаддb буд, вай фармон мебаровард, ки фалон чиз фалон rадар ба фалон кас дода шавад, молу ашёро ба рeихат мегирифт ва харxи онро rайд мекард. Маrоми вай низ ни[оят баланд буд, дар ихтиёри худ коркунони бисёре дошт (аниrтараш вакилони махсус дошт), eро мисли худи малик иззату [урмат мекарданд ва ба вай «со[иб, малик, пуштибони аъзам, фрамандар» гeён муроxиат мекарданд. Uайр аз ин мансаб[о со[ибони мансаби «мири соrb», «мири шифо», «мири охур» ва «мири чорбоu» вазифа[ои махсусро иxро мекарданд. Инчунин мансаби xаллод [ам буд ([уxxати А-5). Дар [уxxати В-4 бо истило[и 'wrnyk'm амалдоре зикр шудааст, ки аз афти кор, ким-чb хел вазифаи политсияро баxо меовард. Инчунин амлокдорон [ам буданд. Идораи лашкар низ вазифаи му[им дониста мешуд. Дар [уxxат[ои Rалъаи Муu «сарлашкар» (š'ykn) зикр гардидааст.
Дар баробари маъмурияти марказb маъмурияти ма[аллb [ам вуxуд дошт. Маъмурияти ма[аллb сардорони де[а ва замин[ои атрофи он (ба истило[ он[оро «де[худо» гуфтаанд), «арбобони де[а», «арспона» ва «со[иб»-ро дар бар мегирифт.[1001]
Вазифаи асосии тамоми ин системаи маъмурb аз а[ли ме[нат кашида гирифтани хироxу андозу закот буд. Ин «идораи иxбор» мисли соати равuанхeрда бекамукост амал мекард. Тамоми дахлу харxу наrлу [амли молиёт хеле аниrу даrиr ба [исоб гирифта шуда, дар [уxxат[ои сершумори дахлу харx rайд мегардид, аз тамоми [уxxат[о нусха гирифта мешуд (аксар ваrт ду нусха бардошта мешуд), зери он имзо гузошта, ба [ар яки он мe[р мемонданд.
Муассиса[ое низ буданд, ки вазифаи идоракуниро ба xо меоварданд. Маъхаз[о хабар меди[анд, ки «намуди xазоро мувофиrи низомномае муrаррар мекунанд, ки дар маъбад ниго[ дошта мешавад».[1002]
Дар нико[хате, ки аз Rалъаи Муu ба даст омад, навишта шудааст, ки он дар «ма[кама» анxом ёфтааст ва номи «сардори» ма[кама низ зикр шудааст, ки, э[тимол, шахси рe[онb буд.[1003]
Синф[ои мазлум бени[оят rашшоrу бенаво ва аъёну ашроф ба дараxаи гeшношунид бой буданд. Мисоли равшани ин даъво сарвати бухорхудотест, ки дар [икояи Наршахb оварда шудааст. Ин бухорхудот, ки баъди не[зати Абрeй ба ватанаш баргаштааст, со[иби он rадар молу мулк будааст, ки [исоби онро касе намедонистааст.
Дар ин бора боз як мисол овардан мумкин - Мо[иён ном суuдb аз Диваштич «се осиёбу ан[ори он, бинову санг[ои онро» ба иxора гирифтааст. Иxорагир ба xои [аrrи иxора соле бояд 460 кафча, яъне зиёда аз 3,5 тонна орд медод.[1004]
Мадракоти археологb (ки як rисми он[о дар боб[ои пешина зикр гардиданд) дар бораи таrсимоти амиrи иxтимоb ва молумулкb равшан ша[одат меди[анд. Мо мебинем, ки дар ша[р дар па[луи кулба[ои фаrиронаи бенавоён иморат[ои бошукe[у пурдабдабаи аъёну ашроф ва rаср[ои [ангомадори [окимон сохта мешуданд.
Ҳаёти серупур, сарвати бекарони бой[о дар ёдгори[ои санъат [ам инъикос шудааст. Дар расму сурат[о тасвир шудааст, ки аъёну ашроф чb гуна кайфу сафо мекунанду дар болои кату кeрпача[ои мулоим якпа[лу ёзида, зиёфат мехeранд ва агар базм ба дилашон занад, аз xой мехезанду ба [амдигар дар гeштину шамшерзанb мусобиrа мекунанд. Ва дар ин расму сурат[о дар rафо, ноаёну назарногир хизматгорони сарупобара[наи зору [аrир тасвир карда шудаанд.
Тадrиrи во[аи Бургутrалъаи Хоразм, ки С.П.Толстов ва [амкоронаш Е.Е.Неразик, Б.В.Андрианов[1005] анxом додаанд, барои тавсифи [аёти де[оти он давра[о материали пурrимати фаровон дод.
Ба туфайли шароити мусоиди ма[аллb ёдгори[ои во[аи Бургутrалъа то ба рeз[ои мо дар [олати хуб омада расидаанд ва зимнан на ёдгори[ои ало-[ида хуб боrb мондаанд, балки тамоми системаи истиrоматb ва иншооти об-ёрb кам вайрон шудаанд. Во[а ба шакли тасмаи дарози камбар дар ду тарафи канали асосb тeл кашидааст (дарозиаш rариб 40км, бараш таrрибан 4-5км).
Дар [ар 200-300м якто [авлии исте[комдор xой дорад, ки дар во[аи Бургутrалъа дар аввал[ои аср[ои миёна намуди асосии манзилго[и де[от ба шумор мерафт. Дар ин гуна [авли[о хона[ои муста[каму калони девор[ояшон uафс сохта мешуд, ки он[о баъзан гирдогирди [авлиро фаро мегирифтанд. Uайр аз ин rалъа[ои муста[кам низ буданд. Тамоми манзилго[[о ба 8-13 гурe[ таrсим мешуданд ва зимнан дар [ар гурe[ як rалъае буд, ки ба тамоми дигар манзил[ои гурe[и худ [укмронb мекард. Андозаи [авли[о ни[оят гуногун буд ва фаrат 1/3 rисми он[оро калон гуфтан мумкин буд, дигар [авли[ои боrимонда вусъати казоb надоштанд. Дар баъзе ма[ал[о муrаррар карда шуд, ки дар [ар гурe[ андозаи майдони кишт [ар хел мебошад ва ин [олат бевосита набошад [ам, далолат мекунад, ки дар xамоати де[от таrсимоти молумулкb (ва иxтимоb) вуxуд дошт. Xолиби диrrат аст, ки бисёр rалъа[о ма[з дар [амин давра сохта шудаанд. Дар атрофи Бургутrалъа, ки калонтарин rалъа [исоб мешуд, [атто ша[рчае ба вуxуд омад, ки яке аз марказ[ои косибони во[а буд.
Тамаркузи [авли[о ба гурe[[ои ало[ида, махсусан дар маркази во[а босуръат xараён дошт. Дар аср[ои VII-VIII rалъа[о ва дар атрофу наздикии он[о [авли[о пайдо шуданд ва марказ[ои пештараи во[а рe ба таназзул ни[оданд.
С.П.Толстов фикре из[ор намуд, ки топографияи во[аи Бургутrалъа ташаккули муносибат[ои феодалиро инъикос мекунад. Ин аrида[оро тадrиrот[ои минбаъдаи археологии Е.Е.Неразик тасдиr ва аниr намуданд. Аз афти кор, дар территорияи во[а якчанд xамоат[ои калони де[от вуxуд дошт, ки 7-8 [азор касро дар бар мегирифт.
Дар [авли[о гурe[[ои агнатие зиндагb мекарданд, ки шумораи он[о гуногун буд ва ин гурe[[о оила[ои калоне мебошанд, ки молумулки умумb доштанд ва [ам дар [аёти xамъиятb коллективи ягонаро ташкил медоданд ва uайр аз ин оила[ои калон, инчунин оила[ои хурд [ам буданд, ки аз афти кор, маrоми намоён надоштанд.
Бинобар баъзе мадракот дар дигар ма[ал[ои Осиёи Миёна [ам вазъият чунин буд. Rалъа[о, ки rарорго[и де[rонон ба [исоб мерафтанд, дар сари иншоот[ои обёрb сохта мешуданд ва ин кор ба де[rон имкон медод, ки ба таrсими об со[ибb кунад - дар шароити Осиёи Миёна бошад, со[иби об будан [амин маъноро дошт, ки ихтиёри [аёту мамоти а[ли де[от дар дасти касе буд, ки ба таrсими об со[ибb мекард.
Дар адабиёти таърихии мо дар сол[ои 40-50-ум чунин аrидаи С.П.Толстов маъмул буд, ки дар аввал[ои аср[ои миёна [аёти ша[р таназзул дошт. Вале ал[ол ин аrида ба маълумоту мадракоти навтарин тамоман хилоф аст. Ҳатто он маълумоти мунтахабу мухтасаре, ки дар ин китоб оварда шуд, ша[одат меди[ад, ки ша[р[о ва [аёт дар он[о хеле равнаrу ривоx доштанд. Ша[р[о маркази косибию тиxорат, маркази маданияти баланд буданд (ваrти [африёти Панxакент ин нукта хеле равшан падид омад). Ба де[оти он давра[о сохтмони rалъа[ое хос буданд, ки баъзан дар наздикии ша[р[о бунёд карда мешуданд. Дар ин rалъа[о, ша[ристон[о, арк[о аъёну ашрофон - бой[ое зиндагb мекарданд, ки дар маъхаз[ои хаттb зикр гардидаанд. Сохти ша[р ва бисёр будани rалъа[о, хусусияти санъат ва анъана[ои «тарзи зиндагии ба[одурона», дар ихтиёри аъёну ашрофи калон мавxуд будани даста[ои [арбb, парокандагии сиёсb ва аломат[ои васаллитет далолат менамоянд, ки дар [аёти иxтимоb ва иrтисодии он давра[о дигаргуни[ои ни[оят амиr ба амал меомаданд. Xои форматсияи uуломдориро дигар форматсия – форматсияи феодалb мегирифт.
Дар аср[ои V-VIII бисёр хусусият[ои феодализм [анeз дар шакли ибтидоb, дар шакли хоми номуайян зо[ир мегардиданд, дар бораи аксари он хусусият[о дар дасти мо маълумоти бевосита [ам нест, вале сарфи назар аз [амаи ин мо[ияти масъала возе[у равшан аст, яъне дар аср[ои V-VIII но[ия[ои а[олиашон муrимии Осиёи Миёна ба ро[и тараrrиёти феодалb rадам ни[ода буданд.
Дар шароити таърихии он давра пайдоиши xамъияти феодалb воrеаи му[ими прогрессивb буд. Дар Осиёи Миёна ([амчунин дар дигар мамлакат[о [ам) пайдо шудани феодализм фаrат ба туфайли хеле пеш рафтани rувва[ои исте[солкунанда имконпазир гардид, ки тараrrиёти rувва[ои исте[солкунанда дигар ба доираи форматсияи uуломдорb мувофиrат намекард. Форматсияи феодалие, ки дар Осиёи Миёна ба вуxуд омад, боиси он гардид, ки дар [аёти xамъиятb бисёр дигаргуни[ои му[им ба амал пайваст. Аллакай дар давра[ои аввали феодализми Осиёи Миёна сарчашма[ои му[ими пешрафти таърихb - ша[р[ои феодалb пайдо шуда, рe ба тараrrb ни[оданд, гарчанде маrоми де[от [оло [ам хеле баланд буд.
{амаи ин тараrrиёт дар шароити муборизаи шадиди синфb ва шeриш[ои мазлумон ба амал меомад (масалан, не[зати Абрeйро ба хотир оваред). Ф.Энгелс дар бораи давлат навишта буд: «Маrсади асосии ин ташкилот [амеша иборат аз он буд, ки бо ёрии rувваи мусалла[ ба аксарияти за[маткашон зулми иrтисодb кардани аrаллияти хеле боимтиёзро таъмин намояд».[1006] Ин тавсифи аниrу даrиr ба Осиёи Миёнаи ибтидои аср[ои миёна [ам пурра дахл дорад.
| |