рефераты конспекты курсовые дипломные лекции шпоры
- Раздел Образование
- /
- ТАЪРИХИ RАДИМТАРИН
Реферат Курсовая Конспект
ТАЪРИХИ RАДИМТАРИН
ТАЪРИХИ RАДИМТАРИН - раздел Образование, Б. U. Uафуров ...
Б. U. UАФУРОВ
ТОXИКОН
ТАЪРИХИ RАДИМТАРИН,
RАДИМ, АСРЊОИ МИЁНА
ВА ДАВРАИ НАВ
ДУШАНБЕ
2008 Ба истиrболи 100 – солагии аллома Б.F.Fафуров нашр шудааст. … U 45U 45
ISBN – 978-99947-38-38-0
Б.U.Uафуров. Тоxикон: Таърихи rадимтарин, rадим, асрњои миёна ва давраи нав - Душанбе: Дониш, 2008. 870 са[.
© Академияи илм[ои Xум[урии Тоxикистон
САРЧАШМАИ ХУДШИНОСИИ МИЛЛB
Агар кас гузаштаи аxдоди худро надонад, инсони комил нест! Ин хитобаи сода, вале дар айни замон xиддии бузургони илму адаби мо аз rаъри… Агар ин фоxиа давлат, миллат ва rавмеро фаро гирад, чb мешавад?Эмомалb Ра[мон
Соли 1998
| |
| |
ТОXИКОН
| |
МУRАДДИМА
Халrи тоxик ба итти[оди бузурги миллат[ои сотсиалистb, ки Иттифоrи Республика[ои Советии Сотсиалистиро ташкил додаанд, дохил мешавад. Вай [амро[и… Аз rадимулайём ришта[ои гусехтанашавандаи дeстию [амкорb халr[ои Иттифоrи… Тадrиrи таърихи халrи тоxик барои донистани манбаъ[ои равобити анъанавии халr[ои Осиёи Миёна кeмак хо[ад расонд.…XАМОАТ{ОИ ИБТИДОB ДАР ОСИЁИ МИЁНА
ПАЛЕОЛИТ. СОХТИ ПЕШАЗRАБИЛАВB. ПАЙДОИШИ XАМОАТИ RАБИЛАВB
Осори палеолити поин
Соли 1953 А.П. Окладников дар рeди Унарчаи наздики дарёи Норини Rирuизистон аз девораи регии суфаи rадимаи плейстотсени миёна rайроrи калони дасти… Та[лили типологb нишон меди[ад, ки олати rайроrсанги Осиёи Миёна бо маданияти… Олати навъи дигар дасткола[ои сангb, ки барои палеолити поини Европа бисёр характернок аст, фаrат дар rисмати uарби…Осори палеолити миёна
Дар ин давр rувва[ои исте[солкунандаи xамъият нисбат ба давраи палеолити поин тезтар ба дигаргунb рe ни[оданд: техникаи тайёр кардани олот зудтар… Маскан[ои саркушода ва uори мустйе дар бисёр xой[ои Осиёи Миёна, чи дар… Маuоки Тешиктош дар Иттифоrи Советb ва хориxа шe[рати зиёд пайдо намуд[82]. Вай дар наздикии ша[ри Тирмиз, дар во[аи…Осори палеолити боло
Дар ин давра асбобу олоти сангb босуръат такмил меёбад. Ба ивази се-чор намуди асосии олат[ои замони мустйе асбобу абзор[ои гуногуни сангb ба вуxуд… Дар давраи палеолити боло ташаккули rабила[о шурeъ мешавад: rавми модарb, ки… Палеолити болои Осиёи Миёна кам тадrиr шудааст. Зо[иран, баръакси давраи мустйе, шароити табиb на дар [амаи но[ия[ои…Тавсифи xамъияти палеолит
Агар гeем, ки xамъияти инсонb бисёртарин rисмати ваrти худро дар мар[илаи асри санг гузаронидааст – ин сухани умумb хо[ад шуд. Дар ин маврид xоиз… Ташкилоти иxтимоb дар палеолити поин хеле сода ва ибтидоb буд. Коллектив[ои аз… Давраи галаи ибтидоb давраест, ки xамъияти инсонb ташаккул ёфта, асоси асос[ои он фаро[ам меояд. Дар охири палеолити…МЕЗОЛИТ ВА НЕОЛИТ
Осори мезолит
{ангоми ковиши бошишго[и Тутrавул дар ма[алли сохтмони ГЭС-и Норак осори нодири мезолит ба даст омад. Дар ин xо дар rатори олоти маъмули мезолити… Дар бошишго[и Обикиик, ки дар xои аз rаторкe[и Рангинтоu баромадани ро[и… Аммо осори дар Помир кашфшуда аз ин ёдгори[о ба куллb фарr мекунад. Дар ин xо, дар шароити фавrулоддаи кe[истон, дар…Осори неолит
Дар Осиёи Миёна се умумияти мадании таърихиро, ки аз якдигар бо шароити зиндагb ва осори худ фарr мекунанд, метавон аёнан мушо[ида намуд. Дар [амин… Дар тeли доманаи Копетдоu он ваrт[о маскан[ои а[ли маданияти Xайтун –… Ба санъати сафолиёти Xайтун хеле фаровон будани асбоб[ои майдаи сангb хос аст. Дар ин xо пайкони тир ё найза мутлаrо…Rадимтарин тасвир[ои рeи санг
Дар бисёр но[ия[ои Осиёи Миёна [азорон тасвир[ои дар сахра[о кандашуда мавxуданд, ки маш[уртарини он[о тасвир[ои Саймалитош дар Фарuона[106] ва… Вале аз [ама xолибтар rадимтарин тасвир[ои рeи сахра[о офаридаи одамони асри… Тасвир[ои хеле диrrатангези Заравутсой (воrеъ дар Ўзбекистон) кай[ост, ки шe[рати xа[онb пайдо кардаанд. Дар байни ин…АСРИ БИРИНXB
Гузариш ба сохти rавмии падарb
Ибтидои асри биринxиро «энеолит» – «асри сангу мис» меноманд, зеро ма[з дар [амин ваrт, баробари [ифзи анвои зиёди олоти сангb, о[иста-о[иста асбоб… Дар а[ди биринxb rабила[ои Осиёи Миёна ба дараxаи хеле баланди тараrrиёти…Rувва[ои исте[солкунанда
Аммо олоти мисb, бинобар мулоим будани худ, он rадар самараи дилхо[ дода натавонист. Он ваrте, ки инсон ба мис rалъагb (го[о сурб, сурма ва… Ф.Энгелс навиштааст: «Му[имтарини он[о (фулузот.– Б.U.) мис ва rалъагb,… Дар Осиёи Миёна осори бисёр кон[ои мис, ки дар асри биринxb кашф гардида, мавриди истифодаи аxдоди rадимаи мо rарор…Вилоят[ои таърихию мадании Осиёи Миёна
Дар xануби Туркманистон маданияти муrимии зироатb, ки аз рeи нахустин осори та[rиrшуда «маданияти Анав» номида шудааст, ривоx ёфта буд. Нахустин… Дар аввал[ои энеолит маскани одамон фаrат аз як дар ва хона иборат буд.… Зарф[ои сафолии пурнаrшунигор аз xи[ат[ои махсуси маданияти xануби Туркманистони а[ди энеолит то охири а[ди биринxb ба…Сохти xамъиятb
Бештар муло[иза ва андеша[ое, ки дар сари та[rиrи таърихи rабила[ои маданияти Анав пайдо шудаанд, xолиби диrrат мебошанд. Ба фикри В.М.Массон, ба… Дар охир[ои а[ди биринxb тафриrаи мулкb ва иxтимоb rувват мегирад. Маrбара[ои…ТАРКИБИ НАЖОДИИ А{ОЛИИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР А{ДИ БИРИНXB. МАСЪАЛАИ ОРИЁB.
Умумияти [индуэронb. Ориёи[о
Мавxуд набудани манбаъ[ои хаттb ва [анeз ба як маънb тавзе[ наёфтани бозёфт[ои археологb боиси ба миён омадани душвори[о дар та[rиrи таърихи этникии… Нахустин сарчашма[ои хаттии санавb, ки дар бораи Осиёи Миёна маълумот… {оло дар натиxаи кофтуков ва бозёфт[ои xудогонаи археологb ба дасти олимон матн[ои ба чандин забон[ои эронb…Ро[[ои кeчиши тоифа[ои [индуэронb ва комплекс[ои археологии Осиёи Миёна
Вале, дар баробари ин, аrида[ои дигар [ам мавxуданд. Масалан, баъзе[о чунин мепиндоранд, ки тоифа[ои эронb – аxдоди миди[о, форс[о ва дигар халr[ои… Аммо чанде аз олимони дигар аrидае доранд, ки гeё тоифа[ои эронb аз тарафи… Гурe[и ориёи[ои дар [азораи II пеш аз милод ба Осиёи Пеш ро[ёфтаро [ам аксар ваrт аз Кавказ «мегузаронанд». Бо вуxуди…МАТЕРИАЛ{ОИ АРХЕОЛОГИИ АСРИ АВВАЛИ О{АН
Металлургияи о[ан
Дар ибтидои [азораи I пеш аз милод сокинони Осиёи Миёна аз маъдан исте[сол кардани о[анро ёд гирифта буданд. Ф.Энгелс а[амияти о[анро дар таърихи… Шиносоb бо усули аз маъдан исте[сол намудани биринxb ба инсон дар бобати бо… Барои инсони ибтидоb ба моддаи сахти ёзанда мубаддал гардидани як порча санги бешакл, яъне маъдан мeъxизаосо ва…Маскан[о
Дар xануби Туркманистон баъзе маскан[ои rадима, ки [аёти он[о [анeз аз а[ди энеолит шурeъ гардида буд, мавxудияти худро дар асри о[ан низ давом… Дар rисмати xанубу uарби Туркманистон, дар он xое, ки фалоти Маш[ади Мисриён… Водии Маш[ади Мисриён ба воситаи канал[о аз дарёи Атрек шодоб мегардид. Зироат дар зиндагонии а[ли маскан[о мавrеи…XАМЪИЯТИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР АСРИ АВВАЛИ О{АН
Авесто» [амчун сарчашмаи таърихb
Дар миёна[ои асри ХVIII Анкетил Дюперрони франсавb, ки нисбат ба омeзиши дину маз[аб[ои rадим шавrу раuбати махсусе дошт, ба {индустон сафар намуд.… Дар асри ХIХ ба сабаби инкишофи забоншиносии муrоисавb наздикии забони… Муддат[ои зиёде «Авесто» мисли дигар ёдгори[ои динb ва [амосии [индb ва эронb ба таври шифо[b, ки ягона шакли даrиrан…Масъалаи ташаккули rадимтарин давлат[о
Дар сарчашма[ои таърихb оид ба ин давлат[ои нахустин маълумоти хеле кам ва дар бисёр маврид[о нодурустеро дучор менамоем. Яке аз ин давлат[о «Хоразми Бузург» буд. Геродот (III, 117) иттилоъ меди[ад:… Аксарияти олимон ба ин иттилоот таври дигар назар мекунанд. Аввалан, дарёи Акесро, ки Геродот аз он хабар меди[ад,…Зардуштия
Дар байни rабила[ои эронb дар [удуди [азора[ои II – I пеш аз милод оину маз[аб[ои xудогонае мавxуд буданд, ки баъдтар он[о ба зардуштия дар шакли… Гарчанде баъзе олимон шуб[а доранд (аrидаи он[о дар китоби мо «Таърихи халrи… Номи Зардушт (шакли аврупоиаш Зороастр), бо э[тимоли куллb, маънии «шутурбон»-ро дорад[180]. E аз дудмони Спитама аст…АXДОДИ ТОXИКОН ДАР ДАВРАИ ТАРАRRИЁТИ МУНОСИБАТ{ОИ UУЛОМДОРB
| |
| |
Боби якум
ОСИЁИ МИЁНА ДАР {АЙАТИ ДАВЛАТИ {АХОМАНИШИ{О
ТАЪРИХИ СИЁСИИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР АСРИ VI - ИБТИДОИ АСРИ V ПЕШ АЗ МИЛОД
Ба вуxуд омадани давлати {ахоманиши[о
Тоифа[ои эронизабон дар мар[ила[ои аввали нуфузи худ ба Эронзамин (аз охири [азораи II – ибтидои [азораи I пеш аз милод) [анeз ба [амон дараxаи… Дар миёна[ои асри VI пеш аз милод ба xои давлати Мидb давлати {ахоманиши[о ба… Бунёди давлати {ахоманиши[оро подшо[и тоифа[ои форс Куруши II гузошт, ки пештар чун вассал ба салтанати Мидb тобеъ…Футу[оти Куруши II дар Осиёи Миёна
Пас аз фат[и Лидия, ба rавли Геродот (I, 153), «дар сари ро[и Куруш кишвари Бобул, мардуми бохтар, сакои[о ва мисриён rарор гирифта буданд, ки дар… Мо дар бораи он ки истилои Осиёи Миёна чи гуна сурат гирифт, чизе ба яrин… Баъзе тафсилоти футу[оти Куруши II дар Осиёи Миёна аз тарафи Ктесий (фиrраи 9/29) низ баён ёфтааст. E хабар меди[ад,…Куруш ва Томирис. Шикасти reшуни {ахоманишb
Дар соли 539 пеш аз милод Куруши II Бобулро сарнагун карда ба rасди истилои Миср афтод. Аммо вазъияти сар[ади шимолу шарrии давлат, яъне Осиёи Миёна eро доимо ба ташвиш андохта, ба сафари Миср монеъ мешуд. Ни[оят e дубора ба сeи Осиёи Миёна [аракат кард, то хавфи аrибго[и худро бартараф намояд. Куруш дар садади торумор кардани бодиянишинони муrтадири Осиёи Миёна худ дар сари reшун rарор гирифта, ба набарди зидди он[о мерафт.
Аксари муаллифони rадим роxеъ ба ин xанг[ои Куруш маълумот меди[анд, аммо [ар кадоми он[о воrеаро ба таври худ баён менамоянд. Яке мегeяд: Куруш аз дарёи Аракс убур карда, ба сарзамини массагет[о дохил шуд, ки сарвари он[о малика Томирис буд. Дигаре [ам таrрибан [амин тавр наrл мекунад: Куруш бо скиф[о, ки дар сари он[о Томирис меистод, xанг[о кард. Севумb чунин меоварад: Куруш бо дарбик[о задухeрд намуд. Ни[оят, ривояти дигаре [аст, ки аз xангидани Куруш дар «дашт[ои дай[о» хабар меди[ад[197].
Геродот, Трог-Юстин ва дигар муаллифонро дар бораи ин xанг[ои Куруш ва натиxаи он[о [икоят[ои муфассале [аст. Ба тариrи мисол аз [икояти Трог-Юстин мазмунан фиrраи зеринро меоварем: Куруш Осиёро тасхир ва тамоми Шарrро ба [окимияти худ мутеъ намуда, ба xанги зидди скиф[о рафт. Он ваrт [укмрони скиф[о Томирис буд. Вай бо вуxуди зан буданаш, бар хилофи чашмдошт, аз [амлаи душман на[аросид. Томирис метавонист пеши ро[и убури reшуни душманро аз дарёи Окс бигирад, аммо вай ин тавр накард, ба гузаштани душман имкон дод. Зеро малика ба чунин муло[изае расида буд, ки дар [удуди давлати худ бо душман xанг кардан барояш осонтар аст, вале барои душман, ки дарё пеши ро[ашро бастааст, гурехта xон ба саломат бурдан амри ма[ол хо[ад шуд. Куруш reшуни худро аз дарё гузаронид ва чанд фарсах ба дарунтари мамлакати скиф[о даромада, дар xое таваrrуф намуд. Рeзи дигар мисли ин ки аз тарс фирор мекарда бошад, дафъатан eрдуго[ро тарк кард ва гeё аз саросемагb ба rадри фаровон май ва тамоми асбоби зиёфатро партофта рафт. Ваrте ки инро ба малика гуфтанд, вай писари [анeз xавони худро бо сеяк [иссаи лашкари скиф[о барои таъrиби душман фиристод. Xавони кори [арбро наозмуда, [амин ки rадам ба eрдуго[и душман ни[од, худро на дар майдони разм, балки дар са[ни базм дарёфт, душманро фаромeш кард ва гузошт, ки сарбозони барбарии шаробнадида аз майхeрb масти лояъrил шаванд ва май он[оро пештар аз сило[и адe ба маuлубият дучор гардонид. Чун Куруш аз ин [ол воrиф шуд, шабонга[ пас гашт ва ин сарбозони масти афтода ва оxизу нотавонро [амро[и писари малика сар аз тан xудо кард. Томирис ин rадар reшунро ва аз [ама аламноктар ягона фарзанди дилбанди худро аз даст дода, тасаллои дили пурдарди худро на дар ашк[ои сeзон, балки дар интиrоми xонситон дид ва мисли [амон тадбири душмани маккор, ки [оло дар нишоти барори дирeза кайфу сафо дорад, тадбир андешид. Вай чунон вонамуд кард, ки гeё пас аз ин зарбаи сахт ба rувваи худ бовар надорад ва ро[и гурезро пеш гирифта, Курушро бо [ила аз дунболи худ ба тангнои кe[ кашид, ки пешакb дар камар[ои он сарбозони худро ба камин нишонда буд. Томирис дар ин xо reшуни 200 000-нафараи форсро [амро[и подшо[ашон ма[в намуд. {атто ягон пайке ё xондоре, ки форс[оро аз ин шикасти да[шатангез ого[ мекарда бошад, боrb намонд. Малика амр кард, ки сари буридаи Курушро ба машки бо хуни одамb пуркардашуда андозанд ва худ бо чунин суханон бера[мии eро ма[кум намуд: «Инак сер шав аз хуне, ки ту [амеша ташнаи он будb ва [еx го[ аз он сер намешудb» (Юстин, I, 8, 1-13).
{икояти Геродот (а, 205-214) боз [ам муфассалтар аст. Аз он маълум мешавад, ки Куруш аввал ба воситаи фиристодагони махсуси Томирис ба малика заношe шуданро пешни[од карда будааст. «Лекин Томирис,– менависад Геродот,- на хостгори вай, балки хостгори салтанати массагет[о будани Курушро пай бурда, ин пешни[одро рад намуд» (I, 205). Писари Томирисро «Спаргапис» меномиданд (I, 211) вай кушта нашуда, балки асир афтода, худашро кушта будааст (I, 213). Доир ба му[орибаи массагет[о ва reшуни [ахоманишb чунин наrл карда мешавад: «...Ин му[ориба аз тамоми заду-хeрд[ое, ки барбари[о иштирок доштаанд, шадидтар буд. Аз рeи шунидам, вай ин тариrа рeй додааст: аввал [арду reшун аз масофаи дуртар истода ба якдигар аз камон тир паррондаанд, сонb, ваrте ки тири камон тамом шудааст, ба xанги тан ба тан гузашта, найзаву шамшерзанb кардаанд. Reшун[о муддати дуру дароз ба [ам муrобил истода, [еx яке аз тараф[о ба гурез рe нани[о-дааст. Ни[оят, массагет[о uалаба ба даст овардаанд. Бештарин rисмати reшу-ни форс дар майдони xанг нобуд гардида, худи Куруш [ам кушта шудааст» (Геродот, I, 214). Страбон ба (ХI, 8, 5) ин ахбор чунин як маълумоти хеле му[имро илова менамояд, ки дар ваrти ин xанг душманони бодиянишини Куру-ши II (e он[оро сакоb меномад) reшуни [ахоманиширо ду бор шикаст доданд.
Масъалаи аниr муайян кардани самти [аракати Куруши II ва ма[алли xанг[ои e хеле мураккаб аст. Баъзе[о тахмин мекунанд, ки ин Сирдарё, Амударё ва ё Узбой аст. Шояд ма[алли охирb ба [аrиrат наздиктар бошад[198].
Аз тарафи массагет[о шикаст хeрдани Куруш дар охири июлу ибтидои августи соли 530 пеш аз милод воrеъ шудааст, ки ин ягона санаи яrинан муrарраршудаи таърихи халr[ои Осиёи Миёна мебошад[199].
Чунон ки М.М.Дяконов менависад: «Куруш яке аз барxастатарин симо[ои таърихи rадим буд»[200]. Ин, бешуб[а, [аr аст, зеро Куруш дар фаъолияти худ, [амчун ифодакунандаи бисёр тамоюл[ои пешrадами замони худ баромад мекард. Илова бар ин, захира[ои фаровони давлати па[новари {ахоманишb, кb тeли он аз Осиёи Хурд то водии {инд кашида мешуд, дар ихтиёри e буд. Ба ин [ама ниго[ накарда, e дар мубориза бо бодиянишинони Осиёи Миёна на фаrат ба шикасти сахт дучор шуд, балки худаш [ам [алок гардид. Ин xо асли гап на дар ноомади кор ва на дар бахти ноустувор аст. Мардумоне, ки барои му[офизати озодb ва истиrлолияти худ камар бастаанд, тамоми rувваи худро ба муrобили душман сафарбар менамоянд. Тимсоли чунин мубориза[ои rа[рамонона чи дар таърихи халr[ои Осиёи Миёна ва чи умуман дар таърихи xа[он бешумор аст.
Шeриши зидди Хахоманиши[о дар а[ди Дорои I
Дар соли 522 пеш аз милод [окимияти Эронро яке аз намоянда[ои сулолаи [ахоманишb Дорои I ба даст даровард (e то соли 486 салтанат рондааст).… Халr[ои Осиёи Миёна [ам барои аз дeш барандохтани юuи асорати {ахоманиши[о аз… Санаи ин навиштаxот мутобиrи 10 декабри соли 522 пеш аз милод аст[202] ва ин [ам мисли санаи шикасти Куруш аз…XАМЪИЯТИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР АСР{ОИ V-IV ПЕШ АЗ МИЛОД
Осиёи Миёна дар [айъати давлати {ахоманишb
Бохтар то охирин ла[за[ои мавxудияти давлати {ахоманишb дар та[ти тасарруфи он буда, му[имтарин маркази шарrии ин давлат [исоб меёфт. Нуфуси зиёд ва… Тамоми давлати {ахоманишb ба вилоят[ои молиётди[андаи [арбb, яъне сатрапи[о… Боxу хироxuундорb аз му[имтарин амал[ои дастго[и давлатb [исоб мешуд. Мувофиrи исло[оти дар со[аи молиёт xорb намудаи…Сохти иxтимоию иrтисодb, маданият ва дини Суuд, Хоразм ва Бохтар дар аср[ои VI–IV пеш аз милод
Маълумоти археологие, ки аз кофтукови ша[ри кe[наи Афросиёб (Самарrанди rадима) ба даст омадаанд ва инчунин ахбори муаллифони rадим барои тавсиф… Дар rатори маскан[ои рустоb, ки сокинони он[о ба зироаткорb ва чорводорb… Мувофиrи мадрак[ои илми бостоншиносb, Самарrанди rадим (ё худ маркази он) дар xои хароба[ои ша[ри Афросиёб воrеъ…ОСИЁИ МИЁНА ВА ЭРОН ДАР А{ДИ САЛТАНАТИ {АХОМАНИШИ{О
Дар давраи [ахоманиши[о таuйироти му[ими иxтимоb (тараrrиёти муносибат[ои заминдорb, афзудани а[амияти ме[нати uуломон, фаъолияти тиxоратхона[ои… Худ аз худ маълум аст, ки воrеияти таърихb хеле мураккаб буд. Ба сиёсати… {ахоманиши[о, бар хилофи дигар подшо[они пешинзамони Шарrи rадим, нисбат ба оину маз[аб[ои соири халr[о хеле…МУБОРИЗАИ ХАЛR{ОИ ОСИЁИ МИЁНА БА МУRОБИЛИ ИСТИЛОГАРОНИ ЮНОНУ МАRДУНB
ЛАШКАРКАШИИ ИСКАНДАРИ МАRДУНB БА ШАРR
Тараrrии Маrдуния
Писари бистсолаи e Искандар ба сари [окимият омад, ки дар таърих бо номи Искандари Маrдунb ва дар ривоят[ои мардуми шарr Искандари Зулrарнайн шe[рат… Искандар ба xанги зидди давлати {ахоманишb тайёрии зeр медид. Вай [ам мисли…Шикасти давлати {ахоманишb
Подшо[и [ахоманишb Ардашери II Мнемон 115 писар дошт. Пас аз фавти e дар соли 358[232] пеш аз милод яке аз писаронаш, ки бо номи Ардашери III Ох… Сол[ои аввали [укмронии e бо xанг[ои муттасили Осиёи Хурд гузашт. Сипас, xанги… Бесарусомоние, ки пас аз марги Ардашери III дар хонадони подшо[b [укмфармо гардид, умеди душманони юнонии…Му[ориба[о дар дамга[и Осиёи Миёна
Бесс муваффаr гардид, ки аз сатрапи[ои [амсоя, пеш аз [ама Ориё (вилояти имрeзаи {ирот) ва инчунин аз мардумони бодиянишин барои тарафдорb ризоият… Аввалин дафъа лашкари юнону маrдунb дар Ориё ба муrовамати сахт дучор гардид.… Искандари Маrдунb вилоят[ои xанубии Афuонистонро, ки дар он xой[о низ, зо[иран, тарафдорони Бесс мавxуд буданд, забт…МУБОРИЗАИ ХАЛR{ОИ ОСИЁИ МИЁНА БО REШУНИ ЮНОНУ МАRДУНB
Rувва[ои [арбb ва [унари xангии халr[ои Осиёи Миёна
{унари асли[асозии Осиёи Миёна дар асри IV пеш аз милод хеле равнаr пайдо карда буд. Аскарони Осиёи Миёна аз асли[аxоти [уxум бештар ханxар ва… Ба сифати сило[и дурзан бештар камон истифода мешуд. {анeз дар миёна[ои… Сарбозон худро бо xавшан му[офизат мекарданд. Квинт Куртсий (IV, 9, 3) менависад, ки мардуми са[ронишини Осиёи Миёна…Амалиёт[ои [арбb дар Мовароунна[р
Искандар дар зарфи панx рeз rувваи аскари худро аз дарёи Аму гузаронид[237]. Воrеа[ое, ки сарчашма[о дар ин маврид баён кардаанд, ни[оятдараxа… Искандар пас аз ишuол кардани Навтоr ба маркази Суuд Мароканд равона шуд ва… Чанд даста аскарони юнонb барои мусодира кардани озуrа ва хeроквории [айвонот ба тарафи rишлоr[ои Уструшан фиристода…Шeриши сол[ои 329–327 пеш аз милод
Искандар пас аз пахш кардани шeриш дар Сирдарё барои кeмаки му[осирони rалъаи Мароканд 3 [азор нафар пиёданизом ва 800 нафар аскари савора… Ваrте ки reшуни юнону маrдунb дар такопeи ишuол кардани Уструшан ва Фарuонаи… Чунон ки муаррихи маъруфи Германияи uарбb Ф.Алтхайм ба таври [аrrонb менависад: «Спитаман ба коре муваффаr шуд, ки…Инrирози империяи Искандари Маrдунb ва оrибати футу[оти маrдуни[о
Аз рeи маълумоти муаллифони rадим, Искандар бо маrсади ба вуxуд овардани нуrта[ои муттакои истилои юнону маrдунb дар Суuд ва Бохтар 8-12 ша[р бино… Вале [амаи ин тадбироти Искандари Маrдунb империяи eро, ки аз ихтилоти… Бо расидани хабари вафоти Искандар шeриши а[олии мазлуми Осиё ба амал омад. Муаррихони rадим хабар меди[анд, ки…ЮНОНУ БОХТАР ВА ПОРТ ДАР АСР{ОИ III-II ПЕШ АЗ МИЛОД
ОСИЁИ МИЁНА ДАР {АЙЪАТИ ДАВЛАТИ СЕЛЕВКИЁН
Му[аrrиrи эллинизм, муаррихи номии советb А.Б.Ранович навиштааст, ки «таърихи Селевкиён барои муаррихон мушкилоти фавrулодда дорад, зеро вазъияти… Азбаски давлати Селевки I ни[оят васеъ буд ва но[ия[ои Шарr диrrати доимиро… Мувофиrи баъзе маълумот[ои бевосита, дар Осиёи Миёна дар ибтидои асри III пеш аз милод зидди [укмронии Селевкиён…ДАВЛАТ{ОИ ЮНОНУ БОХТАР ВА ПОРТ
Пайдоиш ва таърихи давра[ои аввали Порт ва Юнону Бохтар
{атто дар [амин як порчаи хурди таърихи ибтидои Юнону Бохтар ва Порт хеле норавшани[о, алалхусус, норавшани[ои хронологb xой дорад. Юнону Бохтар кай… Масъалаи дигари му[имтар – масъалаи хусусияти он воrеа[о аз ин [ам мураккабтар… Хулласи гап, маълумоти танга[о ба аrидаи Макдоналду Тарн асос шуда наметавонад. Uайр аз ин аrидаи мазкур чунин ривояти…Муборизаи зидди истилокории Селевкиён
Яке аз мавзeъ[ои маъмули расми рeи танга[ои портb расми мардест, ки дар xои нишастааш дасташро рост карда, камонро дошта истодааст. Аrидае [аст, ки… Тиридот [удуди Портро вусъат дода, ба он чанд но[ия[ои Эронро [амро[ кард,… Дар ин сол[о мавrеи Селевкиён боз муста[кам шуд. Подшо[и Селевкиён Антиохи III кeшид, ки [укми худро ба тамоми мулк[ои…Равнаrи давлати Юнону Бохтар
Танга[ое, ки дар он[о номи Деметрий сабт шудаанд, хеле гуногунанд. Дар ин танга[о подшо[ го[о тоx бар сар ва го[ хeд дар сар тасвир шудааст, ки ба… Олими {индустон А.Н.Ло[урb дар асоси маъхаз[ои [индb ба хулосае меояд, ки… Дар он даврае, ки Деметрий ба тасхири {индустон машuул буд, дар арсаи таърихи Юнону Бохтар дигар як шахси намоён –…СОХТИ ДОХИЛB, ИRТИСОДB ВА МАДАНИЯТИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР АСР{ОИ III-II ПЕШ АЗ МИЛОД
Давлати Юнону Бохтар
Э[тимол, идораи давлатии Юнону Бохтар мисли идораи давлатии Селевкиён мукаммал, муфассал ва мутамарказ набуд. Дар сари давлат подшо[ меистод. Баъзан… Аз «Милинда-Панха»[281] аён шуд, ки дар салтанати Менандр, яъне дар но[ияи… Лашкар низ маrоми намоён дошт, ки аз xумлаи [ам юнониён ва [ам а[олии ма[аллb, аз xумла бохтариён, xамъ карда мешуд.…Давлати Порт
Дар давлати Порт [окимияти подшо[ро ду шeро – шeрои ашроф ва шeрои ко[инон ба андозае ма[дуд мекарданд. Ба шeрои ашроф uайр аз намояндагони сулолаи… Ба [айъати Порт дигар давлатча[ои тобеъ (масалан, Гиркония ва Сакистон), ки… Ба туфайли тадrиr ва кушодани рамзи архиви Насои кe[на И.М.Дяконов ва В.А.Лившитс барои муайян намудани тартиби…Дигар но[ия[ои Осиёи Миёна
Масъалаи дар [айъати давлати Юнону Бохтар будан ё набудани Фарuона [ам масъалаи ба[снок аст. Дар асоси фаrат як rайди Страбон (ХI, 11, 1) бисёр… Дар Фарuона танга[ои Евтидем, Деметрий ва сиккаи таrлидии Гелиокл ёфт шудаанд.… Хоразм, ки аз истилои аxнабиён камтар аз [ама зарар дида буд, дар асри II пеш аз милод давлати со[ибихтиёри тавоно…ОСИЁИ МИЁНА ДАР ДАВРАИ КУШОНИЁН
ПОРТ, ЮНОНУ БОХТАР ВА КEЧМАНЧИЁН. ИБТИДОИ ТАЪРИХИ ЙУXИ{О
Кeчманчиён ва Порт
Аз паси ин комёби[ои гуворо ба сари подшо[они Порт рeз[ои сахт омаданд. Дар ин бора Юстин батафсил ривоят мекунад (ХLII, 1, 1-3): «...Дар [амин ваrт… Амалиёт[ои xангb (дар соли 130 пеш аз милод) чунин сурат гирифт (Юстин, ХLII,… Ба тахт амаки подшо[и пештара - Ардавони II нишаст. «Скиф[о» бошанд, Портро батамом uорат карда, ба дашт[ои худ…Масъалаи пайдоиши йуxи[о
Маодун ду бор ба Хитой [амла кард, император[ои Хан аз номи вай ба ларза меомаданд. Соли 176 пеш аз милод яке аз сарлашкарони хунн[о йуxи[оро шикаст… Олими Европаи uарбb Г.Халоун менависад, ки «санаи [ар ду сафари йуxи[оро аниr… Йуxи[ое, ки ба Осиёи Миёна омаданд, да-йуxb, яъне «йуxи[ои кабир (калон)» ном доштанд. Йуxи[ои дар Туркистони шарrb…Страбон Помпей Трог
Пасиан[о (асиан[о) Асиан[о Та[ори[о Тахори[о Сакараул[о (=сакараук[о) Сараук[о (=сакарук[о)Амлаи rатъb ба Юнону Бохтар
Сафири Хитой Чжан-Сян соли 128 пеш аз милод тавонистааст rайд кунад, ки йуxи[о Да[я, яъне Бохтарро истило карданд, вале дар он ваrт rарорго[и… Э[тимол, [аr ба xониби А.К.Нарайн аст, ки навишта буд: ба давлати Юнону Бохтар… Ба [амин тариr, бар хилофи Порт, [амлаи кeчманчиён боиси тамоман завол ёфтани давлати Юнону Бохтар гардид.ОСИЁИ МИЁНА ДАР АСР{ОИ II-I ПЕШ АЗ МИЛОД
Бохтар ва Суuд
Волиёни ин вилоят[о унвоне доштанд, хитои[о онро бо калимаи «хи-хэу» (талаффузи rадимияш ŋheap-goh) ифода кардаанд. Rариб шакке нест, ки ин… Тартиби реалии воrеа[ое, ки дар аср[ои II–I пеш аз милод xараён ёфтаанд,… Э[тимол, баъди заволи давлати Юнону Бохтар [ам, дар сарзамини Бохтар обола ном пули майдае дар муомилот буд, ки рeяш…Давлати rадимии Фарuона – Даван
Мувофиrи маълумоте, ки дар охири асри II пеш аз милод аз Хитой дастрас шудааст, а[олии Фарuона 300 [азор нафар будааст. Вале дар он ваrт рeйхатгирии… Ривоят мекунанд, ки «мардум чашмони чeкида ва риши uуллb доранд, дар тиxорат… Даван чун мамлакате тасвир шудааст, ки хоxагии rишлоrи мутараrrb дорад. Дар ин xо токзор[ои калон будааст. Шаробе…Халr[о ва но[ия[ои шимолb
Худи канuуй[о ки[о буданд? Маркази сарзамини беканори он[о дар куxо буд? Аrидаи С.П.Толстов, ки мувофиrи он Канuуй ва Хоразм як чизанд, дар илми… Чарого[и канuуй[о, э[тимол дар лаби Сир воrеъ буда, rарорго[и [окимони он[о… Нисбати этникии канuуй[о мавриди ба[си олимон rарор гирифтааст. Аrидае [аст, ки он[о турк мебошанд. Баъзе[о исбот…Порт. Uалабаи Порт бар Рим
Соли 54 пеш аз милод Рим ба юриши калони зидди Порт тайёрb дидан гирифт. Ба лашкари рими[о Красс ном лашкаркаши маш[ур сарварb мекард, вале Красс… 9 майи соли 53 пеш аз милод дар rарибии ша[ри Карра порт[о ба лашкари рими[о… Красс инро дида бе[тарин rисм[ои лашкари худро бо сардории писараш ба xанг даровард. Порт[о нохост rафо гурехтанд.…ДАВЛАТИ КУШОН
Давраи аввали давлати Кушон
Калимаи дувумро аксар ваrт «Герай» мехонанд ва онро номи хоси юнонb мегeянд, ки аз номи оли[аи Юнон - Гера пайдо шудааст. Баъзан дар адабиёт ин… Ганxинаи танга[ои калони нуrраи Герай дар маркази райони Вахш ёфт шуд, ки он… Маъхаз[ои хаттb дар бораи касе, ки ин танга[оро сикка задааст, яъне дар бораи «[окими Герай» ягон маълумот намеди[анд,…Масъалаи хронологияи Кушон
Му[аrrиrи англис Э. Томас соли 1874 таклиф карда буд, ки барои муrаррар намудани эраи яке аз маш[уртарин шо[они Кушон – Канишка эраи селевкиро (с.… Соли 1902 маrола[ои му[аrrиrи [инд Д.Р.Б[андаркор нашр шуданд. E катиба[ои… Суст будани бисёр нукта[ои ин фарзияро ба осонb дидан мумкин. Он тартибе, ки Б[андаркор шо[онро ба тахт мешинонад,…Забти сарзамин[о
Масъалаи Гибин хеле мураккаб аст. Дар бобати муrаррар кардани xои он мо [амфикри олими Италия Л.Петеч мебошем, ки вай Гибинро дар rисми шимолу… Ба [амин тариr, аллакай дар а[ди Куджула Кадфиз, ки онро uолибан Кадфизи I… Дар бораи а[ди Кадфизи I баъзе маълумот[оро аз танга[о гирифтан мумкин[381]. Як силсила танга[о ба даст омаданд, ки…Исло[оти пулии Кадфизи II
Вале ба rарибb Д.Макдоуэлл нишон дод, ки ин масъала са[ли мумтанеъ аст. Аввалан, дар Рим танга[ои сервазни тиллоb баъди сари Август [ам сикка зада… На фаrат муло[изаи мазкури Д.Макдоуэлл, балки чунин хулосаи вай [ам xолиби… Вале сарфи назар аз ин, мо ба маълумоти фаровони роxеъ ба равобити ти-xоратии империяи Риму {индустон, аз xумла,…Канишка ва равнаrи давлати Кушон
Агар маънои номи Канишка то ба [ол аниr муайян нашуда бошад, масъалаи муайян намудани санаи а[ди вай аз он [ам мушкилтар аст. Зарофати фарзияву… Мувофиrи маълумоти мавxуда а[ди Канишка камаш 23 сол давом доштааст. Дар а[ди… Сарзамини давлати Кушон дар а[ди Канишка бо як худи шимоли {индустон ма[дуд нашуда, rариб тамоми Афuонистон, бисёр…Таназзули давлати Кушон. Кушониён ва Сосониён
Дар боло хотирнишон намудем, ки давлати Сосониёни Эрон rувват мегирифт. Шо[и Сосониён Шопури I (сол[ои 242-272 э. н.) сол[ои 40-уми асри III э. н.… Ба фикри В.Г.Луконин, ба Шопури I, дарвоrеъ, муяссар шудааст, ки аз афти кор,… Дар боло катибаи соли 262-уми «Каъбаи Зардушт»-ро роxеъ ба Кушонша[р зикр карда будем. Дар ин катиба пеш аз рeйхати…ША{Р{О ВА МАНЗИЛ{ОИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР ДАВРАИ КУШОН
Бохтари шимолb
Тирмизи кушонb яке аз марказ[ои исте[соли фулузот (ва аз афти кор, маркази саноати фулузb) буд, дар rабат[ои археологии давраи Кушониён бисёр… Ба туфайли тадrиrи саросари осори археологии xануби Тоxикистон ва xануби… Дилварзинтеппа, ки дар rарибии ша[ри Де[нави [озира мебошад, димнаест, ки rариб 28 га вусъат дорад ва аз рeи масо[ат…Суuд, Фарuона, Чоч, Хоразм
Калонтарин ша[ри он давра Самарrанд буд. Дар Суuд дигар манзил[ои хурдтар [ам вуxуд доштанд, ки аз xумлаи он[о дизаки Тали Барзуро[438] номбар… Дар но[ияи Фарuонаву Истаравшан, rарибии Бегобод димнаи Мунчоrтеппа, де[ае дар… Дар но[ияи маxрои мобайни Сирдарё дар хоки вилояти Фарuона ва атрофи он маданияте ривоx меёбад, ки аз номи манзили…ИRТИСОДИЁТИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР ДАВРАИ КУШОНИЁН
Хоxагии rишлоr. Обёрb
Маълум, ки техникаи зироат бени[оят содда буд. Фаrат дар обёрb пешравии калон ба назар мерасад. {ангоми [африёти Тали Барзу позаи о[анин ёфт… Аз асри I милодb осиё маъмул шудан гирифт. Rадимтарин дастос[о аз саuонае дар… Маъхаз[ои хаттb ва бозёфт[ои археологb ша[одат меди[анд, ки дар давраи Кушониён зироаткорони Осиёи Миёна тамоми анвои…Бинокорb ва [унармандb
Бино[ои xамъиятb одатан хеле мe[ташам мебошанд. Rасру кохи [окимон ни[оят калон буда, дар болои ягон баландb сохта мешуданд ва дар атрофи худ девори… Дар байни ибодатго[[о бошад, баъзан маъбад[ои хурд [ам дучор мешаванд.… Сифати иморат[ои манзилго[[ои хурди зироаткорb он rадар баланд набуд. Аксари ин иморат[о хонача[ои гилини амонат…Савдои дохилb ва хориxb
Дар баробари савдои дохилb савдои хориxb [ам хеле равнаr меёбад. Плиний (ХII, 84) хабар меди[ад, ки аз {индустон, Туркистони шарrb, аз Арабистон ба… Мадраке [аст, ки тоxирони Бохтар ба хоки империяи Рим масалан, ба яке аз… Дар Осиёи Миёна маснуоти римb, инчунин танга[ои римb[453] ни[оят бисёр ёфт шудаанд ва ин бозёфт[о возе[ исбот…МАДАНИЯТ ВА ДИНИ ОСИЁИ МИЁНАИ КУШОНB
Осори хаттb
{анeз дар аср[ои IV-II пеш аз милод дар Осиёи Миёна дар асоси хати оромb хат[ои ма[аллb ба вуxуд меоянд. Rадимтарин осори хаттии суuдb катибаи рeи танга[ои ибтидои эраи мо аст. Пас аз… В.Б.{еннинг исбот кардааст, ки «Мактуб[ои rадимии суuдb» ба сол[ои 312–313-уми милодb мансуб буда, нафаrат [уxxати…Аrоиди маз[абb
Аз афти кор, суuдиёни Туркистони шарrb ва худи Суuд маъбад[ое доштанд, ки он[оро «ваuн»[468] меномиданд ва обидони ин ваuн[о – «ваuнпат[о» дар… Аз та[лили сурат[ои худоёни рeи танга[ои кушонb [ам дар бораи зардуштияи… Тасаввуроти худо будани «Вахш» дар Осиёи Миёна то аср[ои миёна пойдор монд. Дар ибтидои асри ХI Берунb хабар меди[ад,…Санъат
Давраи Кушониён давраи авxи инкишофи санъати rадимии Осиёи Миёна мебошад. Мо аз равнаrу ривоxи шакл[ои монументалии санъат (рассомb, муxассамасозb, мунаббаткорb), намуд[ои хурдтари он ([айкалчасозb аз сафолот) ва аз равнаrи санъати амалb (заргарb ва u.) воrиф [астем. Мо ал[ол дар даст материали фаровон дорем, вале ба туфайли [африёти археологb андeхти он чунон суръатро со[иб аст, ки [ама гуна тавсифи rабл аз интишор кe[на шуданаш мумкин аст. Ма[з дар санъат заковату фазилати устоёни Осиёи Миёна равшан xилвагар мешавад, дар айни [ол, муносибат бо дигар мамлакат[ои [амсоя возе[ ба назар мерасад. А[амияти осори санъати Осиёи Миёна берун аз [удуди Осиёи Миёна [ам маrом дорад, яъне имкон меди[ад, ки му[имтарин xи[ату xанба[ои маданияти бадеии шарr аз дидго[и нав тафсиру тавзе[ дода шавад. Масалан, ин нукта ба санъате низ дахл дорад, ки «санъати Rанда[ор» ном гирифтааст. Rанда[ор номи rадимии кишварест, ки миёнxои он водии Пишовур буд ва дигар но[ия[ои [амсояро дар бар мегирифт.
Ма[з дар [амин xо бисёр осори ба худ хоси санъат ёфт шудааст, ки асосан аз [айкали сангин (ва гаxb) ва наrш[ои кандакорb иборат мебошад. Бинобар номи rадимии сарзамин намуди санъат «ганд[арb» ном гирифт, гарчанде асар[ои бо ин услуб офаридашудаи санъат хеле васеъ интишор ёфта буданду дар саросари хоки шимолу uарби {индустон, дар Афuонистон ва дар xануби Осиёи Миёна дучор меоянд. Санъати ганд[арb таркиби [айратангези анъана[ои санъати ма[аллb ва эллинурумb мебошад. Вале масъала[ои пайдоиш, та[аввулот ва хронологияи санъати ганд[арb то [ол аrида[ои ни[оят мухталиф ва аксар ба [амдигар хилофро ба миён меоварад ва боиси пайдоиши назарияву фарзия[ои мутааддид мегардад. Яке аз олимон таърихи тадrиrи санъати ганд[ариро бо заковати тамом ба «[арбго[е» ташбе[ додааст, ки «дар он аrида[ои сершумори археолог[о бисмил шудаанд ва ин [арбго[ аз xавшану зире[[ои кафидаю дарида, яъне дид[ои аз да[он монда ва аз шикас-тапора[ои яроrу асли[а, яъне аз фарзия[ои радшуда моломол аст. {ол он ки масъала[ои [алталаб шумор надоранд ва он[о бему[обот xидду xа[ди олимонро густохона рафъ менамоянд ва чунон ба назар мерасанд, ки [алли он[о мутлаrо мумкин нест»[489].
Асоси тадrиrи санъати ганд[арb дар асар[ои олими франсавb А.Фуше, ки дар тадrиrи санъат ва археологияи {индустону Афuонистон хизмати шоён кардааст, гузошта шудааст. Ман хонандаро ба асар[ои вай[490] ва ба асар[ои Д.Маршалл, Б.Роулэнд, А.А.Кумарасвами, И.Лохвизен де Леев, Г. Инголт ва дигарон [авола карда, [аминро rайд кардан мехостам, ки нисбатан ба rарибb олими франсавb Д.Шлюмберже фарзияи диrrатангезе пеш ни[од. Вай ба натиxа[ои кашфиёт[ои навтарини археологияи Осиёи хориxb такя намуда, исрор мекунад, ки дар ташаккули санъати rанда[орb «унсури юнону эронb» (аз xумла, юнону бохтарb) маrоми калон дорад[491]. Кашфиёт[ои археологияи Осиёи Миёна бошад, барои исботи мавxудияти санъати хоси бохтарb мадраки фаровон доданд. {айкалу расм[ои дилкаши Холчиён, наrшунигори назаррабои Бохтар бояд дар [алли масъала[ои пайдоиши санъати Бохтар ба назар гирифта шаванд.
Дар баробари санъати Бохтар дар он давра Суuд, Хоразм ва Порт [ам мактаб[ои бадеии хоси худро ба вуxуд меоранд.
Боби панxум
СОХТИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДИИ ОСИЁИ МИЁНАИ RАДИМ
ИСТОРИОГРАФИЯИ МАСЪАЛА{ОИ ФОРМАТСИЯИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДИИ UУЛОМДОРИИ ОСИЁИ МИЁНАИ RАДИМ
Ин тадrиrотро новобаста ба дигар масъала[о, xудо аз он муборизаи ша-диди идеологb, ки илми мо зидди идеолог[ои империалистии Европаи uарбb ва… Асари до[иёнаи В.И.Ленин «Дар бораи давлат», ки соли 1929 нашр шуд, дар кори… Тадrиrи марксистии масъалаи форматсия[ои иxтимоию иrтисодии Шарr дар сол[ои 20 – 30-юм акнун оuоз меёфт. Яке аз…ТАСАВВУРОТИ {ОЗИРАЗАМОН ДАР БОРАИ СОХТИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДИИ ОСИЁИ МИЁНАИ RАДИМ
Таrсимоти иxтимоb ва молумулкb
Таrсимоти молумулкb ва иxтимоb дар xануби Осиёи Миёна, аниrтараш дар Туркманистони xанубb нисбат ба дигар но[ия[ои [амсоя хеле барваrттар оuоз… Инкишофи xамъияти синфb дар Туркманистони xанубb аввал мунтазам боло рафта,… Дар нимаи аввали [азораи I пеш аз милод таrсимоти молумулкb, иxтимоb ва пайдоиши синф[о бо rувваи нав авx мегирад.…Таркиби xамъияти Осиёи Миёна дар охири [азораи I пеш аз милод ва ибтидои [азораи I милодb
Дар Эрмитажи давлатb[533] ва дар Музеи Британия[534] мe[р[ое [астанд, ки дар он[о унвони «[азорахт» сабт шудааст ва он [амчун [азорпати Сосониён… Дар мe[ре, ки дар Эрмитажи давлатb ма[фуз аст, В.Б.{еннинг калимаи… Дар яке аз гемма[ои кушонb номи со[иби гемма «Харбалан» (яъне «Харсавор») сабт шудааст. В.А.Лившитс ишорат кардааст,…ПАЙДОИШИ МУНОСИБАТ{ОИ ФЕОДАЛB ДАР ОСИЁИ МИЁНА
| |
| |
Боби якум
ТОИФА{О ВА ХАЛRИЯТ{ОИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР АСР{ОИ IV-VI МИЛОДB
ТАЪРИХИ СИЁСB
Давлати Сосониён
Барои барпо намудани идораи давлат чунон мубориза авx гирифт, ки он тавонист, [ам исте[солкунандагони бевоситаро дар итоат ниго[ дорад ва [ам ба… Дар аввали соли 220 милодb [укмрони вилояти Истахр (дар Форс) Ардашери I… Ба xои порт[о омадани Сосониёнро табдили муrаррарии подшо[он гуфтан uалат аст. Оли Порт[о, ки «дар задухeрд[ои зидди…Кидориён
Чанд навъ танга[о [астанд, ки дар рeи он[о ба бра[мb «Кидара Кушона ша» навишта шудааст. {уруфоти танга далолат мекунад, ки он дар ким-кадом но[ияи… Дар маъхаз[ои uарб (Приски Понb) гуфта мешавад, ки «гунн[ое, ки он[оро… Маълум, ки Сидолои маъхаз[ои Хитой (талаффузи rадимиаш (kiwo-tâ-lâ)[561] ва Кидораи рeи танга[о худи [амон…Хиёниён
Соли 359 дар асоси муо[ада хиёниён дар [айъати лашкари Шопури II дар rарибии ша[ри Сурия–Умеда ба xанг медароянд. Сардори лашкари хиёниён Грумбат… Дар охири сол[ои 60-ум ва миёнаи сол[ои 70-ум Шопури II ду бор ба сари… Маълум, ки дар ин маврид дар зери номи «кушониён» ким-чи хел дигар як тоифа – кидориён, хиёниён ё худ, э[тимол, [ар…Айтолиён
Е.Е.Неразик дар асоси та[лили матн чунин аrидаи ба фикри мо [ам rобили rабулро из[ор намуд, ки юриши Яздгурди II нисбат ба юриш[ои пештараи вай ба… Итти[одияи нав дар сол[ои 50-уми асри V ба дараxае rувват гирифт, ки ба дигар… Дар а[ди Пирeз (сол[ои 459–484) муборизаи зидди [айтолиён ба авxи худ расид. Аз хабари муаррихони араб маълум мешавад,…МАСЪАЛА{ОИ ТАЪРИХИ ЭТНИКB. МУБОРИЗАИ СИНФB
Масъалаи пайдоиши хиёниён ва [айтолиён
Баъзе му[аrrиrони имрeза хиёниёнро бо «хиёаона»[595] ном тоифае, ки дар «Авесто» зикр шудааст, алоrаманд мекунанд. Он[о душмани зардуштиён, душмани… Дар [аrиrат, дар савияи [озираи дониш мо на ба ин савол[о xавоб ёфта… Инак, ду аrидае, ки комилан хилофи якдигар мебошанд. Дар «давра[ои Виштосп»– дар асри VI пеш аз милод rабила[ои…Xамъияти [айтолиён
Xамъияти [айтолиён аз xи[ати молу мулк равшану аниr таrсим шуда буд. Масалан, дар ин бора мо аз тасвири маросими дафни он[о воrиф гардидем. Солномаи… Усули амалиёти xангие, ки [айтолиён кор мефармуданд, касро ба аrидае водор… Дар байни [айтолиён полиандрия (яъне сершав[арb) расм буд: «бародарон як зани умумb доранд, зани шав[араш бе бародар,…Не[зати Маздак
Маздак ташвиr мекард, ки [ама одамон [уrуrи баробар доранд ва нобаробариро бар[ам додан лозим, замину сарвати бой[оро кашида гирифтан даркор. Ба… Одамкушb ва [атто куштани чорво, ба аrидаи маздакиён, гуно[и азим аст.… Фирдавсии бузург дар «Шо[нома» аз номи Маздак гуфтааст:ХАЛR{ОИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР АСРИ VI – ИБТИДОИ АСРИ VIII
ВОRЕА{ОИ АСОСИИ ТАЪРИХИ СИЁСB. МУБОРИЗАИ СИНФB
Хоrонии турк ва нуфузи [окимияти он дар Осиёи Миёна
{окими турк[о Бумон аввал теле ном rабилаеро мутеъ сохта, rувват гирифту баъд зидди итти[оди rабила[ои жож[о, ки то ин дам бар турк[о [укмронb… Вале итти[од насиби ин давлати бузурги турк[о нашуд. Xанг[ои байни[амдигарb… Дар охири асри VII ва миёнаи асри VIII араб[о но[ия[ои асосии Осиёи Миёнаро ишuол намуда, [укмронии сиёсии турк[оро…Турк[о ва {айтолиён
Вазъияти {айтолиён барои [амин [ам мушкил буд, ки он[о дар байни ду оташ монданд, ки яке турк[о буданду дигаре Эрони сосонb. Эрон ма[з дар [амин… {анeз дар сол[ои 50-уми асри VI дар шимоли Осиёи Миёна турк[о ба {айтолиён… Хусрави Анeшервон бо турк[о гуфтушунид мекунаду маrсад аз он таъсиси иттифоrе буд, ки бояд [айтолиёнро бар[ам медод.…Низои турк[о ва Сосониён. Иrтисодиёт ва сиёсат
Мо медонем, ки дар давраи Кушониён аз Осиёи Миёна ро[[ои тиxорат, аз xумла, «ро[и абрешим» мегузашт, ки Осиёи Марказb ва Римро ба [ам мепайваст.… Суuдиён, ки худашон шо[ибофb мекарданду бо абрешимфурeшон бевосита алоrа… Дар айёми муносибат[ои мeътадил ва, э[тимол, [атто [амкории байни турк[ову Эрон бо ташаббуси суuдиён rарор дода шуд,…Муносибати хоrони турк ва [окимони ма[аллb. Синтези Осиёи Миёнаву турк
Дар а[ди «Туншаху» ном хоrон, ки дар хоrонии uарбии турк [укмронb мекард, соли 618 исло[оте эълон гардид, ки, мувофиrи он, хоrони мазкур тамоми… Баъди вафоти Туншаху (соли 630) вазъияти Хоrонии uарбии турк ноустувор… Сабаб[ои дохиливу хориxии сиёсb Хоrонии uарбии туркро аввал аз дарун шалаr карда, баъд онро тамоман бар[ам заданд. Дар…Не[зати Абрeй
Олимон ин ривоятро бор[о тадrиrу та[rиr карданд. Аввал аrидае пайдо шуд, ки ривоят афсонаи оддb аст ва дар он, э[тимол, дарёи Зарафшон ташхис дода… Э.Захау ва К.Инострансев, ки маш[уртарин донандагони таърихи rади-мии Осиёи… С.П.Толстов [ам фарзияи аxиберо пеш ни[од. Ба аrидаи вай, ин воrеа[о дар охири сол[ои 80-уми асри VI рeй додаанд ва ба…ТАХОРИСТОН ДАР АСРИ VI – ИБТИДОИ АСРИ VIII
Маълумоти сарчашма[о дар бораи вазъияти Тахористон дар асри VI – ибтидои асри VIII
Тахористон но[ия[ои [озираи xануби Тоxикистон, вилояти Сурхандарёи РСС Eзбекистон ва но[ияи шимоли Афuонистонро дар бар мегирифт. Аслан, Тахористони… Таърихи сиёсии Тахористони аср[ои VI–VII ни[оят пурuалаён буд. Давлати буферии… Доир ба Тахористон чанд маълумоти маъхаз[оро зикр мекунем. Сон Юн ном сайё[е ба Бо-хо (Вахон) омада будааст (соли…Таърихи сиёсb
Яке аз мулк[ои пуриrтидори Тахористон Хатлон буд.[735] Дар ин мулк, ба [ар [ол дар [удуди аср[ои VII–VIII, оли ма[аллие [укм мерондааст ва яке аз… Аз афти кор, вай аслан турк (ё туркшуда) бошад [ам, намояндагони он унвони… Маъхаз[ои аввали асри VIII хабар меди[анд, ки подшо[и Хатлон 50 [азор лашкар та[ия карда метавонад (мисли [окимони…Обёрb. Хоxагии rишлоr
Боrимондаи ин канал дар со[или чапи Вахш, 2,5 км uарбтари посёлкаи [озираи Калининобод, падид омад. Канал аз Вахш сар шуда, то як масофаи муайян оби… Ду хусусияти ин каналро махсус таъкид кардан даркор: якум, канал аз xой[ои… Ба [амин тариr, [анeз дар давра[ои rадим барои муайян кардани самти дурусти Кофирканал барин иншоот[ои мураккаби калон…Унармандb ва тиxорат
Гарчанде мадракоти бевосита набошад [ам, дар асоси маxмeи маълумот[о роxеъ ба Тахористон гуфтан мумкин, ки дар ин xо аз тилло сар карда[760] (барои… Материал[ои археологb ва иконографb имкон меди[ад, ки ин маълумот каму беш… Дар маишати аъёну ашроф xому rада[[ои тиллоию нуrра бисёр истифода мешуд. Шакли ин xому rада[[о баuоят нафису нозук…Бинокорb. Меъморb
Кофирrалъа дар ибтидои аср[ои миёна маркази водии Вахш буд ва онро Сюан-сзан [ам зикр кардааст. Ин димнаи чоркунxа, ки дар райони Колхозобод… Ша[ри дигар, ки он пойтахт набуда, балки баръакс, як ша[рчаи хурдакак аст,… Дар ин ма[ал водии со[или чапи дарё ни[оят танг буда, баръакс, водии со[или рост хеле васеъ (то 1 км) мебошад.Санъати тасвирb
Л.И.Албаум робита ва а[амияти сурати Балаликтеппаро тадrиr кардааст. Инчунин, бояд rайд кард, ки ба аrидаи яке аз маш[уртарин донандагони санъати… Сурат[ои Аxинатеппаро аз рeи сужет ба се таrсим кардан мумкин: сурат[ои Буддо… Долоне, ки гирдогирди сeмиаи маъбади буддоии Rалъаи Кофарни[онро печонида гирифтааст, саросар пур аз расму сурат[о…Айкалтарошb, кандакории чeб ва дигар намуд[ои санъат
Калонтарин [айкали ин маxмeа [айкали Буддо дар [олати нирвана аст. Ин [аrиrатан як муxассамаи бени[оят бузург мебошад, вале он рост наистода, балки… Инчунин бисёр [айкал[ое ёфт шуданд, ки 3/4 ва 1/2 андозаи rади одам буда, аз… Ҳайкал[ои Аxинатеппа гарчанде ба дигар осори санъати буддоb (масалан, ба санъати осори буддоии Фундуrистони…Дин
Мардуми Тахористон дар аср[ои V–VII чанд динро мепарастиданд. Дар партави маъхаз[ои таърихb ва мадракоти археологb аниr гуфтан мумкин, ки rисми асосии мардуми Тахористон, мисли давра[ои rадим зардуштb буданд. Вале падида[ои яrин ва шакл[ои парастиши ин дин rариб мутлаrо маълум нест. Бар хилофи Суuд, Чоч, Хоразм маросими дафн дар устадон[о дар ин кишвар расм набуд, гарчанде дар баъзе xой[о худи устадон[о ёфт шуданд (Данuара, Ҳисор).
Аз хеле па[н шудани оташпарастb чилими калони сафолие ша[одат меди[ад, ки аз Балаликтеппа ба даст омадааст. Чилим аз пояи офтобашакли пурнаrш ва аз сархона иборат аст. Ин хел чилим[о дар Хайрободтеппа[796] ва дар xануби Тоxикистон вомехeранд. Дар Кофирrалъаи Колхозобод оташдони муrаддас ёфт шуд.
Мавrеи дини буддоb басо муста[кам буд. Рости гап, {айтолиён дар аввал[о дини буддоиро намепарастиданд. «Аз афти кор [окимони гуногуни вилоят[ои xудогонаи {айтолиён нисбат ба дини буддоb муносибати [архела доштанд. Дар рафти xанг дар баъзе xой[о маъбади буддоиён хароб гардида, талаву тороx мешуданд. Вале, умуман гирем, тамоми маълумот[о далолат мекунанд, ки дар Осиёи Миёна дар давраи {айтолиён дини буддоb таъrиб карда намешуд ва баъзе [окимони [айтолb дини буддоиро дастгирb мекарданд».[797] Дини буддоb ба турк[о пеш аз ба Осиёи Миёна омадани он[о таъсир дошт.[798] Дар охири асри VI ва аввали асри VII баъзе [окимони uарбии турк[о ба дини буддоb эътиrод мебанданд ва [ам дар xануби Осиёи Миёна, [ам дар Афuонистону шимоли Ҳиндустон ба сохтмони ибодатго[[ои буддоb шурeъ менамоянд ва буддоиёнро тарафгирb мекунанд. Сайё[и асри VIII хабар меди[ад, ки дар Тахористон «шо[у аъёну фуrаро» бут мепарастанд. Худи [амин гап дар [аrrи Хатлон [ам гуфта шудааст. Дар асри VII дар пойтахти Тахористон ша[ри Балх сад[о дайр, дар Тирмиз rариб да[[о дайр, дар Шумон ду дайр, дар Rабодиён се дайр ва u. мавxуд буд. Дар [ар як дайр шумораи муайяни ро[ибон – аз 2 то 50 ро[иб буд. Дини буддоb ба Помир [ам сар даровард, масалан, дар Вахон дайру ро[ибон будаанд. Мувофиrи баъзе маълумот[о, баъзе дайр[о со[иби сарват[ои калон – со[иби замину молу мулк будаанд. Ҳафриёти Аxинатеппа ва Кофирrалъа ин ахбори маъхаз[ои хаттиро пурра тасдиr кард. Топонимика [ам баъзе ишорат[о додааст. Дар xануби Тоxикистон, дар поёноби дарёи Rизилсу Фархор ном маркази район [аст. Забоншиносон исбот карданд, ки номи Фархор аз калимаи санскритии «вихара», яъне «дайри буддоb» бармеояд.
Дар Зангтеппа -катиба[ои буддоии рeи пeсти дарахт ёфт шудаанд. Ин катиба[о бо хати марказиосиёгии бра[мb навишта шуда, забонаш санскрити омехта мебошад. Ин катиба чандин маxмeаи матн[ои буддоb буда, яке аз он[о «Виная» мебошад ва он rоидаву rонун[ои рафтору кирдори ро[ибону ро[иба[о ва дигар эътиrодмандони rаторист, ки пайрави дини буддоb шудаанд. Боrимонда[ои ин гуна дастнавис[о аз Кофирrалъа [ам ёфт шудааст.
Ҳамаи ин маълумот далолат мекунад, ки дар Тахористон дини буддоb хеле интишор дошт.[799]
Дигар дине, ки дар Осиёи Миёна ва аз xумла, дар Тахористон реша давонда буд, дини монавия мебошад. Дар ибтидои асри VIII rарорго[и пешвои ин маз[аб дар Тахористон буд. Соли 719 ба сифати сафири Чаuониён марде аз а[ли монавия фиристода шуд, ки унвонаш «дабири кабир» будааст. Монавия аз худи ибтидои дар Осиёи Миёна па[н шуданаш ба аъёну ашроф ва [окиму волиён такя менамуд ва сафир будани яке аз а[ли монавия далели равшани ин даъво мебошад.[800]
Ни[оят боз як дини дигар – дини насронb[801], аниrтараш, тариrати нестории ин дин хеле па[н шуда буд. Мувофиrи маълумот[о, дар байни {айтолиён дини насронb маълум будааст, турк[ои тахорb ин динро мепарастидаанд ва аз Тахористон сафорате омада будааст, ки маrсад доштааст, тариrати несториро па[н кунад ва u.
Хуллас, дар асри VI ва ибтидои асри VIII дар Тахористон чандин дин баробар вуxуд дошту [ар яки он барои «банда» кардани мардум мубориза мебурд, ба [амдигар таъсир мерасонд ва аксар ваrт бо [амдигар омехта шуда мерафт.
СУUД ДАР АСР{ОИ VI-VII
Тавсифоти умумb
Ҳудуди географии Суuд чb гуна буд? Ба аrидаи сайё[и асри VII Сюан-сзан, Суuд кишварест байни дарёи Чу дар шимолу шарr ва Дарвозаи Бойсун дар…Сюан-сзан ва Хой Чао дар бораи Суuд
Сипас, Сюан-сзан аз мулк[ои Мимокия ё Мимохэ (Моймурu), Сзебудан (Кабудон), Сюйшуаннисзя (Кушония), Бухэ (Бухоро), Сзешуанна (Кеш) ва uайра сухан… Хой Чао (соли 726) умуман «кишвари Ху»-ро тасвир намуда, ба [айъати он Ан…Таърихи сиёсb
Дар ибтидои асри VII, мувофиrи хабари солномаи таърихb дар Суuди Самарrанд (дар солнома номашро «Кан» гуфтаанд) оли ма[аллие [укм меронд, ки ба… Шо[они Суuд ба авлоди Унаш нисбат доштанд (ин ном дар солнома[ои муаррихони… Дар он давра[о ба Кан, яъне ба Суuди Самарrанд, Ми (Моймурu), Сао ва Хэ (Иштихон ва Кушония), Ани Саuир (но[ияе дар…Обёрb. Хоxагии rишлоr
Аз канал[ои калони тоисломb канали Норпайро ном бурдан даркор, ки он но[ияи Кушонияро обёрb менамуд. Дар поёнтари Зарафшон, дар [удуди во[аи Бухоро… Вилояти Самарrанд ба дараxае ободу шодоб, ба дараxае сердолу дарахти пуру… Зироат дар Суuд асосан обb буд, вале ин маъно надорад, ки зироати лалмb набуд, баръакс, замин[ои лалмb [ам кор фармуда…Унармандb ва тиxорат
Аз Моймурu инчунин хeлаи металлие мекашондаанд, ки номи онро «латун», яъне хeлаи мису ру[ тарxума кардаанд.[853] Инчунин намак [ам исте[сол карда… Миrдори зиёди истихроxи маъданиёт, пеш аз [ама, таrозои э[тиёxоти дохилb ва… Дар дигар устохонаи о[ангарb (ки он [ам аз ду rисм иборат аст) асосан xои кори о[ангар наuз боrb мондааст. Кeра да[ана…Мустамликадории Суuдиён
Яке аз самт[ои мустамликадории суuдиён {афтруд буд. Дар миёна[ои асри VII Сюан-сзан {афтрудро аллакай кишвари Су-ли, яъне Суuд номидааст.[880]… А.Н. Бернштам маълумоти маъхаз[ои хаттb ва мадракоти археологиро муrоиса… Мисли давра[ои пешина мустамлика[ои Суuд дур аз [удуди худи Суuд [ам мавxуд буданд. Э.Г.Пуллейблэнк, ки ин масъаларо…Кашфи Rалъаи кe[и Муu ва [африёти Панxакенти rадим
А[ли де[аи Хайробод (дар [удуди райони Айнb) аз давра[ои rадим xоеро медонистанд, ки онро «Rалъаи Муu» мегуфтанд ва ин ном дар адабиёти илмb ба… А.А. Фрейман ба Душанбе омад, бо нусхаи аслии хат шинос шуд, таърихи ёфта… Тирамо[и [амон сол ба сари [африёт котиби илмии Базаи тоxикистонии АФ СССР А.И.Василйев бо як гурe[ олимону…Самарrанд, Варахша ва дигар бошишго[[ои ша[рb
Ба аrидаи А.И.Тереножкин, ин давра давраи тараrrиёти Самарrанд буд.[902] Дар rисми шимолии ша[р арк ва дар rисми xанубии он ша[ристон xой дошт. Дар… Инак, Самарrанд дар аср[ои VI-VII хеле муста[кам шуда буд. Бе исботи иловагb… Сол[ои 1965–1968 ва дар сол[ои минбаъда, тахминан дар мобайни димнаи Афросиёб комплекси азими меъморb – rасри [оким…Бинокорb
Девор[оро ба дараxае uафс мекарданд, ки [оxат ба та[курсb [ам намемонд. Фаrат дар якчанд xой та[курсb ёфт шудааст. Масалан, дар Варахша дар таги… Чор навъи девор маъмул буд - похсагb, хиштb, похсагии хиштb ва хиштии… Чeбу тахта[ои нимсeхтаи зиёд, ки аз ин бино[о ёфт шуд, далолат мекунад, ки дар хона[о кату тахтакат[ои[910] тахтагb…Санъати тасвирb
Дар Панxакент дар 60 хона расми рeи девор ёфт шуд. Ин шумораи зиёд нишон меди[ад, ки одати ороиши девор[ои хона дар байни суuдиён то чи андоза… Доир ба санъати тасвирии Панxакенти rадим бори аввал А.Ю.Якубовский,… Аксари толор[ои ташрифот девор[ое доранд, ки вусъати он[о то ба 100м2 ва [атто беш аз ин аст ва чанд rатор расм[ои…Айкалтарошb. Санъати мусиrb ва раrсb
Дар Панxакент [айкали азими гилb ёфт шуд. Ин [айкал замоне айвони маъбадро оро медодааст. Дар ин айвон изорае ёфт шуд, ки rариб 8 м дарозb дошт.… Дар Панxакент инчунин [айкал[ои хушнамои чeбb [ам вуxуд доштанд. Ин [айкали… {айкал[ои раrrоса[ои Панxакент муxассамаи он мeъxизакороне[918] мебошад, ки аxнабиён он[оро «гирдбоди гашти духтар»…Хати суuдb ва адабиёти он
Осори хати суuдb, пеш аз [ама, дар Туркистони шарrb ёфт шуд. Ин осор бо [уруфоти суриёнb, монb ва боз ба [уруфоти навъи севуме навишта шудаанд, ки… Материал[ои забони яuнобb имкон дод, ки ин матн[о хонда шавад.[925] Аввалин маълумот дар бораи забони яuнобb баъди ба Яuноб сафар кардани шарrшиноси рус А.Л.Кун ва [амро[и вай Мулло…Аrоиди маз[абb
Дар Суuд «арво[и Дэсиро мепарастанд ва аз дарёи uарб (яъне ба[ри Каспий– Б.U.) сар карда, то саросари мамолики Шарr ба он эътиrод доранд. Зо[иран,… Дар китоби олими бузурги асри ХI Осиёи Миёна - Берунb «Осор-ул-баrия» бо номи… Дар асари олими бузурги асри ХI Осиёи Миёна - Абeрай[они Берунb «Осор-ул-баrия» фасле [аст, ки дар он xашни мо[[ои…ДИГАР НО{ИЯ{ОИ ОСИЁИ МИЁНА
Уструшан
Дар сол[ои 618–626 дар Су-дуй-ша-на малики xавоне [укмронb мекард. {амро[и Кан (Самарrанд) ин малик ба Хитой [айъати сафорат фиристодааст.[960] Ба… Сюан-сзан ин но[ияро Сутулисена номидааст ва хабар меди[ад, ки андозаи… Ба [амин тариr, [удуде, ки ин но[ия дар аср[ои VI–VIII дошт, аниr маълум аст ва маркази он [авзаи Eротеппаю Ша[ристон…Фарuона
Мувофиrи хабари Сюан-сзан, Фарuона аз чор тараф бо кe[[о и[ота шудааст.[975] Ин гап далели [амин, ки дар асри VII Фарuона гуфта водии Фарuонаро дар… Силсилаи олии Фарuона дар муддати чандин аср гусиста нашудааст.[978] Фаrат… Rариби[ои соли 720 дар Фарuона подшо[и муrтадире [укм меронд, ки маъхаз[ои арабb eро Алутар гуфтаанд.[980]СОХТИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДB. ТАШАККУЛИ МУНОСИБАТ{ОИ ФЕОДАЛB
{атто дар xилди II-юми муфассалу макаммали «Таърихи халrи тоxик» (М., 1964), ки ба ин масъала бахшида шудааст, дар rисми маъхаз[ои хаттb фаrат… Мо дар ин боб муфассал таваrrуф намекунем, балки ба он маълумоте рe меоварем,… Дар яке аз [уxxат[ои Rалъаи Муu, ки дар бораи воrеа[ои Кeча наrл мекунад, тамоми xамъият, яъне халr (n'β,…ОСИЁИ МИЁНА ДАР ДАВРАИ ТАРАRRИЁТ ВА УСТУВОРШАВИИ СОХТИ ФЕОДАЛB
| |
Боби якум
ХАЛR{ОИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР {АЙЪАТИ ХИЛОФАТИ АРАБ
АЗ ПО АФТИДАНИ ДАВЛАТИ СОСОНИЁН
Арабистон дар арафаи ислом
Дараxаи тараrrиёти иxтимоию иrтисодии rисмат[ои гуногуни Ара-бистон ба таври куллb фарr мекард. Агар дар сарзамини Яман ва баъзе дигар вилоят[ои ин… Барои та[лили сабаб ва шароити таърихии пайдоиши дини ислом ва бо як суръати… Хеле кам будани манбаъ[ое, ки доир ба сохти иxтимоии Арабистони шимолии пеш аз ислом (дини ислом дар [амин xо ба вуxуд…Пайдоиши ислом. Шикасти давлати Сосонb
Истилогарон reшуни худро rариб дар як ваrт, [ам ба муrобили Рум (Византия) ва [ам ба муrобили Эрон [амлавар сохтанд. Саъю кeшиши лашкаркашони охирин… Яздигурди III муддати 10 сол та[ти фишори араб[о аз як ма[ал ба ма[алли дигар… Оммаи асосии а[олии давлати сосонb барзгарону [унармандон – аз тарафи амалдорони сосонb, феодалон ва рe[ониёни…Парокандагии сиёсии Мовароунна[р дар миёна[ои асри VII
Дар ин ваrт Мовароунна[р [амон [олати парешонии сиёсиро, ки [анeз дар аср[ои IV–V сар зада, дар авохири [укмронии [айтоли[о ва хоrонии турк боз [ам… Дар Фарuона мулк[ои шимолb ва xанубии ин сарзамин, дар но[ияи Eротеппа –… Дар но[ияи {исор мулки Чаuониён сар то сари водии дарёи Сурхон (Чаuонруд) ва rисмати uарбии водии {исорро бо ша[ри…Ба сар[ади Осиёи Миёна расидани лашкари араб. {амла[ои нахустин ба Мовароунна[р
Пас аз се соли ин воrеа араб[о нахустин [амла[ои худро ба Мовароунна[р сар карданд, аз xумла, дар манбаъ[о [уxуми соли 654 ба Маймурu, воrеъ дар… Ба аrидаи Гибб, ки мегeяд, ин тадбир[о бо ду маrсад: rувват додани амнияти… Наршахb мегeяд, ки истилокорони араб бор[о аз дарёи Аму гузашта, ба Мовароунна[р [уxум оварданд. Маликаи Бухоро [ар…Муборизаи суuдиён, тахористони[о ва дигар халr[ои Осиёи Миёна бар зидди истилогарон
Uайр аз Балх вилояти Чаuониён (ки дар ин ваrт [окими он Тиш ба тарафи араб[о гузашта, он[оро барои [уxум ба мулк[ои [амсоя ташвиr мекард), Шумон ва… Пайканд дар он замон аз ободтарин ша[р[ои Мовароунна[р ба шумор мерафт. Вайро… {анeз Rутайба 5 фарсах (яъне таrрибан 30 км) [ам дуртар нарафта, а[ли Пайканд шeриш карданд ва араб[ои дар он xо…Мудофиаи Самарrанд
Дар соли 710 ба тахти подшо[ии Суuд Uурак нишаст. Ин мард, аз рeи ба[ои донишманди воrеа[ои давраи истилои араб {.А.Р. Гибб, «ватанпараст ва раxули… Дар ин ваrт xараёни [одисот ба rарори зайл сурат мегирифт. Дар Хоразм та[ти… Rутайба ба осонb таслим нашудани суuдиёни xангxeро дар назар гирифта, барои дар uафлат гузоштани он[о овозае па[н…Иттифоrи Суuд, Чоч, Фарuона ва Туркон
Низоъ[ои байнихудии ашрофи Суuд ба он оварда расонид, ки Дивоштак таслими Uурак ва аз тарафи араб[о [амчун подшо[и Суuд эътироф шудани eро барои… Номи тудун – [окими Чоч – аз дигар сарчашма[ои хаттb низ маълум мегардад, ки… Подшо[и Фарuона [ам иштирокчии ин иттифоr буд. Ба rатори иштирокчиёни иттифоr, албатта, худи Дивоштакро низ [амро[…А[воли халr[ои Осиёи Миёна
{укмронии хилофати араб дар Осиёи Миёна бар дeши а[олb бори сангине гардида буд. Чунончи, Rутайба дар ваrти тарк кардани Самарrанд, пас аз ишuоли… Аъёну ашрофи араб дар вилоят[ои забтшуда бе[тарин замин[ои кишт ва васила[ои… {амон навъ[ои молиёте, ки дар замони Сосониён буданд, дар ин давра низ вуxуд доштанд. Масалан, хироx, ки нисфи [осили…Муборизаи суuдиён, фарuони[о ва туркон дар сол[ои 720–722
Чи навъе ки Л.Н.Гумилёв[1047] rайд мекунад, [укумати Тан аз дигар rисмат[ои сар[ади худ ягон дастаи аскарро гирифта, ба кeмаки фарuони[о ва суuди[о… Суuдиён аз кeмаки хитои[о умеди худро канда, барои аз нав барrарор кардани… Пеш аз ин чунин воrеа[о ба амал омаданд:Муборизаи Хатлонзамин бар зидди истилогарон
Араб[о фаrат дар соли 725 ба муrобили Хатлон амалиёти xиддии [арбb сар карданb шуданд. Rоиммаrоми араб - Асад ибни Абдулло[ пас аз барrарор намудани… Аз Хаталон омадия,Оrибати ба хилофати араб [амро[ карда шудани Осиёи Миёна
Шуб[ае нест, ки маъмурони сосонb, аъёну ашрофи динb ва uайридинии ма[аллb дар Эрон ва Осиёи Миёна ба кишоварзону [унармандон аз [ад зиёд зулм… Дар айни замон, аз тарафи араб[о истило шудани Осиёи Миёна, rабл аз [ама,… {окимони ма[аллb аз тобеияти Эрони сосонb, хусусан дар нимаи дувуми асри VII ра[оb ёфта, ба зери [укмронии маъмурияти…РОЛИ ХАЛR{ОИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР МУБОРИЗАИ БАЙНИ УМАВИ{О ВА АББОСИЁН
Гурe[[ои мухолиф дар хилофат
Сиёсати пешгирифтаи халифа[ои Банb Умавия на фаrат ба халr[ои мутеъ, балки инчунин ба худи оммаи араб[о хуш намеомад. Ин [олат бо протсесси ба… Гурe[и аввал хориxи[о буданд. Ин гурe[ намояндагони [амон табаrа[оеро дар бар… Гурe[и дигар тарафдорони Алb (шиа[о) буданд.[1063] Дар аввал[о ин гурe[ манфиат[ои баъзе болонишинони хонадон[ои…Не[зати Абeмуслим
Даъвати Абeмуслим дар байни [ам араб[о ва [ам халr[ои мутеи хилофат муваффаrияти калоне пайдо кард. Муаллифи арабизабон Абe[анифаи Диноварb чb навъ… Rоиммаrоми Хуросон - Наср ибни Сайёр, ки тамоми бори вазнини муборизаи зидди… Дар аввали соли 748 Наср ибни Сайёр маxбур шуд, ки пойтахти Хуросон ша[ри Марвро ба rиёмкунандагон гузошта, тарафи…Шeриши Сумбоди Муu ва не[зати Муrаннаъ
Дар натиxаи rувват гирифтани протсесси инкишофи муносиботи фео-далb, замин, ки исман моликияти халифа [исоб ёфта, вале амалан [иссаи умдаи он дар… Халифа[ои аббосb анъана[ои Сосониёнро давом дода, ба [ашамат ва дабдабаи… {амаи ин[о боиси афзудани эътироз ва иuтишоши халr мегардид. Яке аз бузургтарин шeриш[о дар он замон - шeриши Сумбоди…ТАЪРИХИ СИЁСИИ АСР{ОИ IХ-Х
Rувват гирифтани ашрофи феодалии ма[аллb
Дар соли 806 шeриши бузурге бо сардории Рофеъ ибни Лайс ба амал омад. Шeришиён rоиммаrоми халифаро дар Самарrанд ба rатл расонида, муддати чанд ваrт… Ин шeриши калони халr дар соли 810 фурe нишонда шуд ва ин [ам фаrат [амон ваrт… Дар сол[ои минбаъда го[ дар Суuд, го[ дар Уструшан ва Фарuона шeриш[ои нав ба вуreъ меомаданд.[1073]Таъсиси давлати Сомониён
Дар зо[ир ин чунин ба назар мерасид, ки гeё [ар яке аз чор бародар [окими вилояти инъомшудае мебошад ва бевосита ба rоиммаrоми Хуросон итоат… Бародари аз [ама калон Нe[ маrоми махсусе дошт. Дар робита[ои хориxb [амчун… Пас аз вафоти Нe[ додари e А[мад сардори ин сулолаи навбунёд гардид. А[мад, ки марди нисбатан доно ва тавоно буд, бо…Сохти давлатb ва ташкили дастго[и идораи он
Яке аз ин навъ иrдомот xорb намудани усули мутаносиби идораи давлат буд.[1095] Дар а[ди Сосониён дастго[и давлатb ба дарго[ (дарбори подшо[b) ва… Чи навъе ки Наршахb rайд мекунад, дар замони салтанати Насри II Сомонb… Девони вазир - асоситарин идораи марказb [исоб мешуд ва дар тамоми муассиса[ои маъмурb, сиёсb ва иrтисодии давлат…Низоъ[ои байнихудии феодалb ва суст шудани давлати Сомониён. Истилои Rарохониён
А[мад ибни Исмоил бо чанд сабаб дар байни гвардияи турк нисбат ба худ муносибати душманона ба вуxуд овард ва дар ваrти шикор аз тарафи uуломони худ… Xай[онb, ки яке аз одамони бомаърифати замона буд, дар давраи вазо-рати худ,… Баъд аз марги {усайни Марвазb ба [аракати rармата дар Мовароунна[р Му[аммад ибни А[мади Нахшабb ро[барb намуд. Нахшабb…ХОXАГB, МАДАНИЯТИ МОДДB, МУНОСИБАТ{ОИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДB
Хоxагии rишлоr
Вале ин маълумот[ои пароканда имкон намеди[анд, ки дараxаи равнаrу ривоxи зироати обb дар ин ду давра бо [амдигар муrоиса ва та[лил карда шаванд ва… Ду калонтарин дарёи Осиёи Миёна–Аму (uайр аз поёноби он, ки дар во[аи Хоразм… Оби Сир низ барои обёрb хеле кам ба кор мерафт. Замин[ои [осилхези Фарuона фаrат аз шохоб[ои он об мегирифтанд. Оби…Исте[соли маъдан ва кe[корb
Тамоми сарзамини Осиёи Миёна батафсил тадrиr карда шуда буд. Ва дар ин кор [еx як шароити табиb монеа нашуд. Исте[соли маъдан, [атто дар Помири… Ба туфайли тадrиrоти муфассали археологb ва геологb мо ал[ол аниr тасаввур… Кe[корони асримиёнагии тоxик барои сарфаи ме[нат ва осонии кор фаrат [амон хокеро канда берун мепартофтанд, ки пеши…Исте[соли шиша ва сафололот
Фаrат шишаи чанд ма[алле, ки дастраси археолог[о гардид, бешак, ма[з дар аср[ои IХ–Х исте[сол шудааст ва он ма[ал[о ин[оанд: димнаи Кулзортеппа (дар… Маснуоти шишагb асосан аз шишаи беранг тайёр карда шудаанд, вале маснуоте низ… Дар аср[ои IХ–Х шишагарони Осиёи Миёна усули бо ро[и дамидан исте[сол намудани зарф[ои тунукро комилан аз худ карда,…Дигар намуд[ои касбу [унар
Бофандагb низ хеле равнаrу ривоx дошт – моли бисёре исте[сол мешуд, анвои матоъ[о сершумор ва сифати он[о хеле баланд буд. Матоъ асосан аз абрешим, пахта ва катон бофта мешуд. Осиёи Миёна макони бисёр… Дар байни навъ[ои ма[аллии матоъ газвори пахтагии ведарb маrоми махсус дошт. Номи ин матоъ аз Ведар ном де[ае гирифта…Бинокорb ва меъморb
Бисёр кeшку rаср[о, сарою дeкон[о, масxиду мадраса[ову маrбара[о сох-та шуда буданд. Масоле[и бинокорb асосан гил, похса ва хишти хом буд. Чeб [ам… Аз xумлаи бино[ои мe[ташами аср[ои IХ–Х хубтар аз [ама маrбара[о тадrиr… Мувофиrи эътирофи умум, маrбараи Сомониён осори беназиру бе[амтои санъати меъмории асримиёнагии Осиёи Миёна мебошад.…Тиxорат ва муомилоти пул
Дар бораи вазъият, дараxаи равнаrу ривоx ва баъзе хусусият[ои савдои дохилии онваrта танга[ои он давра[о, хоxагии мукаммали пулb ва хусусияти аниrу… Танга[ои тилло (динор[о) дар давраи Сомониён хеле бисёр бароварда мешуд, вале… Аммо танга[ои тилло дар аср[ои минбаъда [ам, яъне дар аср[ои ХI-ХIII донабайъ не, балки ба арзиши вазн истифода…Бухоро – маркази давлати Сомониён
Ба шарофати авxи равобити тиxоратии Шарrи Наздик ва Мовароунна[р ша[р[ои Осиёи Миёна бо суръати тамом ба ша[р[ои ободи феодалb табдил ёфтан… Бухоро мисоли ро[и якуми таъсиси ша[ри ободи феодалb мебошад. {аёти иrтисодb… Ба маркази [аёти сиёсии давлати Сомониён табдил ёфтани Регистони Бухоро, дар шимоли ша[р бино шудани rасри амир ва…Созмони инъомоти феодалb ва заминдории шартb
Со[иби асосии обу замин давлат ва феодал[ои калон буданд. Вобаста ба [амин замин [ам ба замин[ои давлатb, феодалb, мулкb ва ваrф таrсим мешуд.… Дар а[ди Сомониён uайр аз мулк[ои uайришартb, инчунин мулк[ои шартb,… Тадrиrоти таърихию нумизматb имкон дод, ки дар асоси материал[ои конкрети Осиёи Миёна ин масъала аз нуrтаи назари нав…Рентаи феодалb, [аёти де[rонон ва не[зат[ои халrb
Баъдтар rурби дирами rитрифb боло рафта, rобилияти харидории он ба дирами нуrра баробар шуд. {укумат мисли пештара хироxро бо дирами rитрифb… Боз як масъалае [аст, ки ба андозае норавшан мебошад – аниr маълум, ки хироxи… А.Ю.Якубовский [ам тарафдори аrидае буд, ки «дар аср[ои IХ-Х пардохти пулакии хироx rисми асосb шуда буд».[1143] Зотан…Анxоми ташаккули халrи тоxик
{анeз хеле пештар аз оuози ворид шудани араб[о ба Осиёи Миёна бо шарофати равнаrу ривоxи иртиботи иrтисодb ва мадании байни но[ия[ои гуногун ва… Протсесс[ои этникие, ки аз давра[ои rадим дар Осиёи Миёна xараён дошт, боис… {удуди байни халrият[о як чизи рахнанопазири муста[ками касногузар набуд, балки протсесси аз як халrият ба халrияти…Оид ба масъалаи пайдоиш ва инкишофи забони адабиёти классикии тоxик
Асри Х ва аср[ои минбаъда аз давра[ои нашъунамои адабиёти классикии тоxику форс [исоб меёбанд. Осори адабиёти бадеb (аксаран, асар[ои манзум), асар[ои таърихb ва илмb, ки дар ин давра ба вуxуд омаданд, дар [аёти мадании мардуми Мовароунна[р, Хуросон, Эрони uарбb, {индустони шимолb ва бисёр мамлакат[ои Шарrи Наздик ва Миёна роли калон бозидаанд. Ба тавассути тарxумаи русb ва забон[ои Европаи uарбb имрeз ёдгори[ои адабиёти классикии тоxику форс сарвати мадании бисёр халr[ои xа[он гардидаанд ва ба ганxинаи умумии дурдона[ои rиматба[ое, ки инсоният андeхтааст, дохил шудаанд.
Масъалаи пайдоиши ин адабиёт ва пайдоишу интишори забони он, бешуб[а, [ам барои шарrшиносон ва [ам барои доираи васеи а[ли илму адаб аз масъала[ои хеле му[им [исоб меёбад. Барои дурусттар фа[мидани ин масъала, пеш аз [ама, лозим меояд, ки ба вазъияти таърихию мадании Эрон ва Осиёи Миёна дар асри Х ва аср[ои пешина, ба таърихи забон[ои эронb ва осори хаттии мардуми эронизабон муроxиат кунем.
Истилои Эрон ва Осиёи Миёна аз тарафи араб[о ва мусулмонкунонии а[олии мамлакат[ои забтшуда (аср[ои VII-VIII ва давра[ои баъдина) пайвас-та бо нест кардани осори хаттии rадим ва алифбои мардуми гуногуни эронизабон – алифбои па[лавb дар Эрон, суuдb ва хоразмb дар Мовароунна[р, бохтарb дар Бохтарияи таърихb (Тахористон) ва ба ивази он[о зeран xорb кардани забон ва алифбои арабb ба вуreъ меомад.
Агарчи дар но[ия[ои xудогонаи Эрон (масалан, дар вилоят[ои назди б. Каспb), Осиёи Миёна (Хоразм, Суuд) ва Туркистони шарrb хати па[лавb, хоразмb, суuдb, монb, насронb дар давоми якчанд асри баъд аз истилои араб[о то дараxае ниго[ дошта шуда бошанд [ам,[1156] дар баробари тадриxан ба дини ислом гузаштани а[олb имконият[ои вуxуд доштан ва инкишоф ёфтани хат[ои uайриарабb [амоно суст шудан мегиранд. Асар[ое, ки бо алифбои uайриарабb навишта мешуданд, бо як худи шакли зо[ириашон дар шуури мусулмонон ба аrида[ои динии rадимаи хилофи ислом алоrа пайдо намуда, бера[мона несту нобуд карда мешуданд.[1157]
Забони арабb – забони табаrаи болои хилофат ва дини [укмрони он чун асли[аи мутамарказонии [окимият ва [укмронии идеологии истилогарони араб хизмат мекард. Соли 81 [. (700-701 м) забони арабb забони давлатb эълон гардида, ба тадриx коргузорb ва мукотибаи расмии вилоят[ои та[ти тасарруфи хилофат ба [амин забон гузаронида мешавад. Сафолпора[ои алифбои арабb сабтшуда, ки аз [африёти археологии Марв ёфт шудаанд ва зо[иран ба аср[ои VII-VIII тааллуr доранд, нишон меди[анд, ки дар Марв такяго[и маъмурияти хуросонb ва мовароунна[рии араб ба маrсади тайёр кардани амалдорони арабидон таълими забон ва хати арабиро xорb карда будаанд. Мувофиrи маълумоти ал-Xа[шиёрb, аз соли 742 донистани забон ва хати арабb барои маъмурияти Хуросон ва [амчунин Мовароунна[р, ки та[ти идораи [укумати Хуросон rарор гирифта буд, [атмb ва маxбурb гардид. Дар баробари ин дар мукотибаи расмb на тан[о намояндагони [окимияти араб, балки [окимони ма[аллb [ам (лоаrал [ангоми алоrа бо маъмурияти араб) аз забони арабb истифода мебурданд. Ин иддаоро, масалан, rадимтарин санади арабизабони аз [удуди Мовароунна[р ёфтшуда – номаи маш[ури «шо[и Суuд, [окими Самарrанд» Девоштак ба [окими араби Хуросон (718-719) низ метавонад тасдиr намояд.[1158] Забони арабb дар ин давра на тан[о дар мукотибаю коргузорb, балки дар адабиёти илмb, дар назм ва дигар со[а[ои маданияти хаттии мардуми эронизабон xорb карда мешавад. Рисола[ои илмb ва асар[ои сершумори бадеии ба забони арабb навиштаи намояндагони вилоят[ои гуногуни Эрон ва Осиёи Миёна, чунончи, Ибн ал-Муrаффаъ (721-757, номи форсиаш Рeзбе[), Ибни Хурдодбе[ (820-rариби 912) ва ат-Табарb (соли ваф. 923) аз Форс; ал-Хоразмb (780-847) ва ал-Берунb (973-1048) аз Хоразм; Башшор ибни Бурд (710–784) аз Хуросон; ал-Хураймb (асри VIII) аз Суuд; Саолабb (961-1038), Наршахb (асри Х), Ибни Сино (rариби 980-1037) аз Бухоро ва u. маълуму маш[уранд. Саолабb дар асари худаш «Ятимат-уд-да[р» дар бораи 119 шоире, ки дар Хуросон ва Мовароунна[р дар замони [укмронии Сомониён зиндагb карда, ба забони арабb шеър эxод кардаанд, маълумот додааст. Албатта, rисми зиёди ин шоирон, ба табаrаи аъёну ашроф ва доира[ои расмии [укмрон мансубанд. Ин [ам маълум аст, ки шоир Абe Нувос (742-rариб 812), ки худ фарзанди форсдухтар аст ва шеър[ояшро дар дарбори {орунаррашид ба забони арабb эxод кардааст,– мувофиrи маълумоти «Таърихи Систон» дар шеър[ояш калима[ои форсиро [азломезона дохил кардааст.[1159]
Ба маданияти хаттии мардуми эронизабон дохил шудани забони арабb, албатта, забон[ои зиндаи эронии а[олии Эрон ва Осиёи Миёнаро аз байн бурда натавонист. Забони арабb ба сифати забони адабиёти хаттb тан[о дар байни rисмати миrдоран ночизи табаrаи ашроф, шоирон ва олимони дарбор ривоx ёфта буд. Оммаи васеи а[олии ша[ру де[када[ои Мовароунна[р, Хуросон, Систон, Эрони uарбb бошад, ба забони модарb сe[бат мекарданд, ба ин забон суруд ва достон[ои rа[рамонb эxод менамуданд. Забони арабb барои он[о [амеша бегона монд, вале бо сабаб[ои дар боло овардашуда эxодиёти бадеии мардуми эронизабон дар аср[ои аввали [укмронии ислом дар хат инъикос наёфта ва аз ин рe, осори хаттии он[о барои насл[ои оянда боrb намондааст.
Дар [аёти таърихию маданb ва адабии халr[ои Эрон ва Осиёи Миёна роли нисбатан му[имро забоне бозидааст, ки дар сарчашма[о бо номи «забони порсb» ё «забони форсb» оварда мешавад. Бо ин забон эxодиёти да[анакии халr, бе шакку шуб[а, [еч го[ ([атто дар замони истилои араб[о [ам) rатъ нашудааст. Аммо аз он xо, ки ин эxодиёти бадеb дар хати арабb сабт нагардидааст, rариб тамоман номаълум монда, тан[о аз рeи баъзе маълумоти парокандае, ки аксаран аз асар[ои xуuрофидон[о ва муаррихони арабизабони аср[ои аввали [укмронии ислом ба даст оварда шудаанд, му[окима рондан мумкин аст. Масалан, мувофиrи маълумоти ал-Xо[из (соли ваф. 869) шоири аслан форси асри VII Ибни Муфарриu дар Басра ба тамасхури тeдаи одамон бо каломи мавзуни форсb xавоб гуфтааст.[1160]
В.В.Бартолд дубайтаи форсии ба хароба[ои Самарrанд бахшидаро, ки Ибни Хурдодбе[ (асри IХ ва аввали асри Х) [ифз намудааст, rайд мекунад.[1161] Бартолд [амчунон маълумоти Табариро дар бораи шайх[ои Мароuа, ки шеър[ои «ба форсb» эxодкардаи Му[аммад ибни Баисро (ваф. миёна[ои асри IХ) мехондаанд, хотирнишон кардааст. Дигар маълумоти Табарb (дар санаи 727/728 ва 737) оид ба суруди [азломезе, ки сокинони Балх дар бораи [уxуми бебарори rоиммаrоми араб дар Хуросон – Асад ибни Абдулло[ ба муrобили мардуми башeромадаи кe[истони Хатлон эxод кардаанд, дар фасли гузашта зикр гардид.[1162]
Rаринаи ин маълумот ва худи характери суруд нишон меди[ад, ки вай аз байни халr баромадааст. {амин тавр, шуб[ае намемонад, ки дар ибтидои асри VIII забони зиндаи а[олии Балх (ва ё rисми он) забони форсb будааст. Эxодиёти бадеb ба ин забон, бешуб[а, дар байни монави[о низ вуxуд дошт. Инро ду порчаи шеърии ба хати монb навишташуда, ки аз рeи хулосаи профессор {еннинг ба rалами яке аз [амзамонони Рeдакb тааллуr дорад, тасдиr мекунад.[1163]
Шароити ба майдони васеи [аёти сиёсb ва маданb баромадани забони форсb ва барои дар хати арабb таxассум кардани он, пеш аз [ама, дар вилоят[ои шарrии хилофат – дар Мовароунна[р, Хуросон, Систон пайдо шуда буд. Ма[з дар [амин xой[о аввалин давлатдори[ои мустаrили То[ириён (821-873), Саффориён (873-903), Сомониён (875-999) ба вуxуд омаданд ва аъёну ашрофи феодалии ма[аллb ва доира[ои тарафдори он[о забони модарии худ, забони а[олии ма[аллb – забони форсиро ба сифати забони давлатb ва адабb пешни[од карда, бо [амин ро[ истиrлолияти сиёсb ва мадании худро дар наз- ди хилофати араб таъкид ва таъйид менамуданд. Аз ин рe, табиист, ки аввалин кeшиш[ои сабти хаттии ин забон ба воситаи алифбои арабb дар сарзамини Мовароунна[р, Хуросон ва Систон ба вуreъ пайвастааст. Ба илм кай, дар куxо ва аз тарафи кb дар таълифи асар[ои бадеии форсb истифода шудани алифбои арабb маълум нест, аммо равшан аст, ки худи зиндагb, шароити таърихии Мовароунна[р, Хуросон ва Систони то аср[ои IХ-Х бо забони ма[аллb ба вуxуд овардани хат ва адабиёти хаттиро таrозо мекарданд. {арчанд маълумоти сарчашма[о комилан са[е[ ва аниr набошанд [ам, ба [ар [ол метавонанд вазъияти муайяни таърихиеро, ки дар он протсесси забони адабии арабиро танг карда баровардани забони форсb ба вуreъ мепайваст, хеле равшан нишон ди[анд. Маълумоти нисбатан маш[ур ва пурарзише, ки ин амри воrеиро ба дурустb акс мекунад, дар «Таърихи Систон» сабт гардидааст. Дар сарчашмаи мазкур дар боби [уxуми Яъrуб ибни Лайси Саффорb ба {ирот (867) чунин оварда шудааст: «...шуаро ба шарафи e шеър[ои арабb гуфтанд: «Олло[ ша[риён ва рустоиёнро бо салтанати Яъrуби rобил ва rодир шарафёб гардонид... Чун ин rабил шеър бихонданд, Яъrуб, ки марди нохондае буд, аз маънb ого[ нашуд. Му[аммад ибни Восиф [узур дошт. E дабири девони сафир буд ва шахси муаддаб. Он ваrт номаи порсb набуд. Яъrуб бигуфт: «Чаро он гуфт, ки ман намефа[мам?» Пас, Му[аммад ибни Восиф шеъри порсb гуфтан гирифт ва аввалин касе аз Аxам буд, ки шеъри порсb гуфт...»[1164]
Дар ин маълумот сабаб[ои аз шеъргeии арабb ба шеъргeии форсb гузаштани шоирони ма[аллb xолиби диrrат аст: ба намояндаи [укмрони ма[аллb Яъrуб ибни Лайс шеъри ба арабb гуфташуда бегона ва нофа[мост.
Дар сарчашма[о, инчунин дигар шоирони ин давра, ки ба забони форсb шеър мегуфтанд, зикр гардида,[1165] порча[ои ало[ида аз осори бадеии он[о оварда шудаанд.[1166] Rобили rайд аст, ки rариб [амаи ин шоирон дар Мовароунна[р, Хуросон, Систон – вилоят[ое, ки дар [удуди он[о протсесси ташаккули халrи тоxик ба вуxуд меомад, таваллуд ёфта, умр ба сар бурдаанд. Инкишофи пуршукe[и адабиёти классикии тоxику форс, махсусан, аз давраи Сомониён, аз даврае, ки Рeдакb (охири асри IХ миёнаи асри Х) ва Фирдавсb (933/934-1020 ё 1025) ва инчунин, [амзамон[ои он[о Даrиrb (соли ваф. 977), Абул[асан Ша[иди Балхb, Абeшакури Балхb ва дигарон асар[ои пурrимати бадеиашонро ба забони форсb эxод кардаанд, сар мешавад. Ба вуxуд омадани аввалин асар[ои насрии адабиёти классикии тоxику форс низ ба [амин замон ва ма[ал тааллуr доранд, ки дар байни он[о, пеш аз [ама, асар[ои зеринро бояд ном бурд:
1) «Муrаддимаи Абeмансурb»-и «Шо[нома», ки соли 957 дар Тeс (Хуросон) навишта шудааст;
2) «Дорушиносb»-и Муваффаrи {иравb дар замони [укмронии Мансур ибн Нe[ (961-976) дар Бухоро навишта шудааст;[1167]
3) «{удуд-ул-олам» асари xуuрофии муаллифаш номаълум, ки соли 982/983 дар Гургон (шимолу uарби Афuонистони имрeза) ба таълифи он шурeъ кардаанд;
4) Асари xуuрофии Абулмуайяди Балхb, ки бо номи «Аxоиб-ул-булдон» ва ё «Китоби аxоиботи ба[ру бар» [1168] маш[ур аст.
Аз миёна[ои асри ХI адабиёти классикии тоxику форс бо як rатор асар[ои оригиналии таърихb, монанди «Зайн-ул-ахбор»-и Абeсаиди Гардезb (таълифаш дар байни сол[ои 1048 ва 1052), «Таърихи Бай[аrb»-и Абулфазли Бай[аrb (соли ваф. 1077), «Таърихи Систон» (муаллифаш маълум нест, rисми асосиаш, ба назари мо, дар нимаи дувуми асри ХI навишта шудааст) бой мегардад.
Майли дар адабиёти хаттb xорb кардани забони модарb дар фаъолияти тарxумонии давраи Сомониён низ равшан мушо[ида мешавад. Дар байни асар[ои дар ин давра аз арабb ба забони форсb тарxумашуда асари маш[ури «Таърихи Табарb» ва асари дигари калон[аxми e «Тафсир» (тафсири Rуръон) а[амияти бештар касб кардаанд. Тарxумаи [ар дуи ин асар (аниrтараш тарxумаи асари аввал тафсир аст) ба як давраи муайян (rариб соли 963)[1169] тааллуr дошта, бо фармони [окимони сомонb ва муrаррабони он[о иxро шудаанд. Тарxумаи «Таърихи Табарb» ба rалами ходими намоёни давраи Сомониён Абeалb Му[аммад Балъамb, ки чун [омии адабиёт низ маш[ур аст, тааллуr дорад. Худи Балъамb дар сарсухани арабии асар сабаби ба тарxума даст задани худро чунин баён мекунад: «Ва (ин китобро) порсии дарb гардонидам, то малик ва атбои e битавонанд хондан ва фа[мидан ва ба [ар касе, ки бихо[ад маонии он донистан, мушкиле рe наёрад». Айнан бо [амин ният китоби «Тафсир» [ам, мисли асари зикршуда, бо фармони амири сомонb Мансур ибни Нe[ (961-976) ба забони форсb тарxума шудааст.
Боз як далели дигарро меорем, ки ба давраи Сомониён мансуб аст:
Амири Сомонb[1170] уламои Мовароунна[рро xамъ карда, супориш дод, ки асаре роxеъ ба оину русумот иншо кунанд. Имом[ои Бухоро ба Хоxаимом Абулrосим {акими Самарrандb[1171] ишора карданд. Вай ин китобро ба арабb таълиф намуд ва кулли уламо писандиданд. Пас амир «фармуд, ки ин китобро ба порсb бояд кард, то хоссу омро манфиат бувад». Аз ин маълумот ва далел[о чунин бармеояд, ки сабаби асосии xорb кардани забони хаттии форсb асар[ои бо ин хат навишташударо ба а[олии ма[аллb дастрас намудан будааст.
Забони арабb, албатта, якбора xои худро ба забони форсии нав со[иби хатшуда надод. Адабиёти хаттии арабb ва адабиёти хаттии форсb дар муддати мадид ба таври мувозb вуxуд доштанд.[1172] Аммо забони форсb кам-кам доираи истеъмоли забони арабиро дар со[а[ои гуногуни адабиёти хаттb ма[дуд кардан гирифт. Таваxxe[ шавад ба ин маълумоти «Таърихи Систон»: «Шуарои араб ба e шеър[ои зиёде бахшиданд, аммо матлаби мо дар ин китоб шеъри порсист, ба истиснои он мавриде, ки мо оxиз бошем ва шеъри порсb пайдо карда натавонем».[1173]
Чунон ки дуруст таъкид шудааст, интишори забони форсb дар со[а[ои гуногуни хат «rонунияти прогрессивии таърихb буда, муборизаи мардуми як rатор давлат[ои Эрон ва Осиёи Миёнаро ба муrобили [укмронии сиёсb ва мафкуравии хилофат инъикос мекард».[1174]
Далел[ои сершумори [аёти маданb ва адабии Осиёи Миёнаи пеш аз муuул нишон меди[анд, ки забони арабb барои а[олии ин мамлакат[о [амеша бегона буд ва дар хат xорb кардани забони ин мардум, яъне забони порсb яке аз му[имтарин зарурат[ои замон ба шумор мерафт. Маълум аст, ки асари Наршахb «Таърихи Бухоро» бори аввал ба забони арабb (933–934) навишта шуда буд, аммо соли 1128 ба забони форсb тарxума шуда, соли 1178 ин тарxума дубора та[рир ёфт.
Дар ин бора мутарxими асар дар муrаддимаи он чунин менависад: «Ва таълифи ин китоб ба арабb будааст ба иборати балеu... ва чун бештар мардум ба хондани китоби арабb раuбат наменамуданд, дeстон аз ман дархост карданд, ки ин китобро ба форсb тарxума кун. Дархости ишонро иxобат кардам ва ин китобро баъд аз гузаштани яксаду навад сол аз таълифи он ба порсb тарxума кардам».[1175]
Пас аз Мовароунна[р, Хуросон ва Систон дар дигар вилоят[ои Эрон (ба маънои васеи ин калима) забони форсb доираи забони арабиро дар навиштаxот беш аз пеш танг мекунад. Дар охири асри Х ва аввали асри ХI дар Гургон дар дарбори Rобус ибни Вушмгир (976-1012), аз аввали асри ХI дар Uазна дар дарбори Ма[муди Uазнавb (988-1030), аз сол[ои 40-уми асри ХI дар Табриз (Rатрон) баъзе шоирон ба гуфтани шеъри форсb сар мекунанд. Аз соли 1022 то соли 1037 фаъолияти донишманди бузурги халrи тоxик Абeалb ибни Сино дар Исфа[он мегузарад ва дар [амин xо барои [окими ма[аллb якчанд асар, аз xумла асари маш[ураш «Донишнома» ё «Донистанномаи Алоb»-ро ба забони форсb эxод кардааст. Дар ин xо низ ба мисли Мовароунна[р ва Хуросон сабаби аз адабиёти арабизабон ба адабиёти форсизабон гузаштани он ба оммаи халr фа[мо шудани ин адабиёт буд. Муаллифи яке аз асар[ои чоряки аввали асри ХII чунин менависад: «Ва шунидам, ки худованди мозb Алоуддавла...[1176] хоxараис Абeалb ибни Синоро гуфт: – Агар илми аввал ба иборати порсb будb, ман битавонистаме донистан! Бад-ин сабаб ба [укми фармон «Донистанномаи Алоb» сохт ва чун пардохт ва арза кард, аз он [еx дарнатавонист ёфтан».[1177]
Худи Абeалb ибни Сино [ам ба забони форсb эxод кардани чанде аз асар[ои илмиашро бо майли ба омма фа[мо кардани он[о алоrаманд кардааст.
Таъсир ва шe[рати адабиёти хаттии форсb дар аср[ои миёна чунон бузург буд, ки вай на тан[о дар мамлакат[ое, ки забони форсb барои а[олии он[о забони модарb [исоб мешуд (Мовароунна[р, Хуросон, Эрони uарбb), балки дар кишвар[ои берун аз [удуди он[о Озарбойxон, Осиёи Хурд, Курдистон, Афuонистон, {индустони шимолb, Туркистони Шарrb низ эxод мешуд.
Мумкин аст хотирнишон кард, ки адабиёти хаттии форсизабон аз охири асри IХ ва аввали асри Х дар тамоми со[а[ои [аёти сиёсb ва мадании мамлакат[ои гуногуни Шарrи Наздик ва Миёна васеъ па[н мешавад. Забони форсb на фаrат барои мардуми тоxик ва форс, инчунин барои халr[ои гуногуни ин нуrоти Шарr курд[о, афuон[о, [инду[о, мардуми туркзабони Озарбойxон, Осиёи Хурд ва Мовароунна[р дар ибтидои аср[ои миёна (ва аксаран баъдтар [ам) забони асосb ва забони асосии (ва [атто ягонаи) адабиёти хаттb ба шумор мерафт.
Забони форсb забони арабиро, [атто дар навиштаxоти асбоб[ои рeзгор ва катиба[о танг кардааст. Аввалин хати ба забони форсb дар рeи пиёлаи нуrра сабтшуда ба асри ХI тааллуr дорад.[1178] Дар хатти арабии рeи сафолпора[ое, ки аз [африёти археологии Марв ёфт шудаанд, ба гуфти М.Е.Массон, таъсири талаффузи забони тоxикb аён аст.[1179] Аввалин матни тоxикии дар рeи rайроrсанги аз rабристони Самарrанд пайдошуда ба аввали асри ХIII тааллуr дорад.[1180]
Дар [амаи сарчашма[о забони ин адабиёти арабихат «форсb», «порсb», «порсии дарb» номида мешавад.
Ин ном[о чиро ифода мекунанд? Калимаи «дарb» сифати нисбb аз «дар», яъне дарбор (дарбори шо[) буда, маънои «дарборb»-ро дорад. Дар ин истило[ вазъияти конкрети маданию таърихии он замон, замоне, ки адабиёти хаттb асосан дар дарбори [укуматдорони феодалb ба вуxуд меомад, инъикос ёфтааст.
Муаллифони арабизабони аср[ои миёна ин истило[ро ба забони дарбори Сосониён дар Мадоин алоrаманд мекунанд. Дар давра[ои баъдина ин истило[ маъно[ои дигар низ пайдо намуд, аз xумла, услуби муайяни аввалин асар[ои ба забони форсb эxодшуда, ки аз арабизм[ои зиёд ва гуфтор[ои сертакаллуфи хоси забони адабии аср[ои минбаъда холианд, бо [амин истило[ ифода шудааст.[1181]
Истило[и «дарb» дар адабиёти илмb баъзан бо ла[xа[ои ма[аллb порс[ои (зардуштони) Йазд ва Кирмон ва [амчунин ла[xаи Сивандb (воrеъ дар самти шарrии Те[рон) ва u. низ мансубият пайдо кардааст. {оло ин истило[ дар Афuонистон нисбат ба шакли хаттии яке аз забон[ои расмии ин мамлакат –забони форсии кобулb истифода мешавад.
«Забони форсb» ва «забони дарb»-ро [амчун ду забони гуногун ба [амдигар муrобил гузоштан [ам нодуруст аст. Балъамb дар муrаддимаи арабии «Таърихи Табарb» (rариби соли 963) забони тарxумаашро «забони форсии дарb» меномад. Баъдтар (зо[иран, баъд аз соли 976[1182]) муrаддимаи арабии ин тарxума ба муrаддимаи форсb баргардонда мешавад, ки дар он забони ин тарxума «порсb» номида шудааст. {амин тавр, [еч як шуб[ае нест, ки истило[[ои форсb, форсии дарb, ба айни як маъно кор фармуда шудаанд. Бо [амаи ин истило[[о як забон – забони адабиёти классикии форсу тоxик «забон порсb» ифода шудааст.
Ба он аrида [ам, ки забони па[лавb (забони форсии миёна) ва забони форсb гeё ду забони гуногун бошанд, розb шудан мумкин нест. «Забони форсии миёна ва забони форсb (забони бо хати арабb навишташудаи осори адабиёти тоxику форс) ду давраи инкишофи пай дар паи як забон мебошанд, ки дар хат[ои гуногунсистема – па[лавb, монb, арабb инъикос ёфтаанд. Муаллифоне, ки забони форсb ва забони форсии миёнаро аз [ам xудо мекунанд, хо[у нохо[ таърихи забони адабиёти классикии тоxикро ма[дуд мекунанд. Ин забон ду-се аср пеш аз истилои араб не, чунон ки баъзе муаллифон менависанд,[1183] балки якуним [азор сол пештар ба вуxуд омада, ёдгори[ои хаттии он ба асри VI пеш аз милод рафта мерасад.
Ду масъаларо аз [амдигар фарr кардан лозим аст: яке – масъалаи макон ва замони пайдоиши забони адабиёти классикии тоxику форс, масъалаи асосии ла[xавии забони ин адабиёт ва дигаре – масъалаи таърихи ин забон ва xои он дар байни забон[ои дигари эронb.
Оид ба масъалаи якум ба вуxуд омадани ду фикр мумкин нест. «Забони адабиёти классикии тоxику форс дар [удуди Мовароунна[р, Систон, Хуросон ташаккул ёфтааст. Ма[з дар [амин xо, (аср[ои IХ-Х) пояи забони адабие, ки дар [аёти таърихию мадании Осиёи Миёна, Эрон ва мамлакат[ои дигари Шарrи Наздик ва Миёна роли бузург бозидааст, устувор гардид. Ма[з аз Бухоро, Самарrанд, Балх, {ирот, Тeс ва дигар вилоят[ои Мовароунна[р, Хуросон, Систон аввалин эxодкорони бузурги ин адабиёт ба зу[ур омаданд. Ном гирифтани Даrиrb, Фирдавсb, Носири Хусрав, Умари Хайём кифоя аст. Ин [ам тасодуф нест, ки бузургтарин шоирони дарбори Uазнавиён ва Салxуrиён аз вилоят[ои мазкур (Унсурb аз Балх, Фаррухb аз Систон, Анварb аз Сарахс, Муиззb аз Нишопур ва u.) баромаданд. Мувофиrи маълумоти тазкираи Му[аммад Авфb (1221, 1222), ки rадимтарин тазкираи то ба замони мо расида «Лубоб-ал-боб» ба шумор меравад, аз 106 шоири замони Салxуrи[о 68 нафарашон дар Хуросон ва Мовароунна[р ва тан[о 16 нафари он[о дар вилоят[ои uарбии Эрон ба дунё омадаанд.[1184]
Ин далел[о бори дигар собит мекунанд, ки то давраи [уxуми муuул[о адабиёти форсизабон на дар [удуди Эрони uарбb, балки дар [удуди Мовароунна[р, Хуросон, Систон дар [удуди вилоят[ое, ки асосгузорони адабиёти классикии тоxику форс Рeдакb, Фирдавсb ва [амзамонону пайравони он[о зиндагb ва асар эxод мекарданд, инкишоф ёфтааст. Аз ин рe, бесабаб нест, ки Асадии Тeсb дар муrаддимаи «Луuати фурс» (1065-1066) «луuати фурс - лисони а[ли Балх, Мовароунна[р ва Хуросон» гуфтааст.[1185]
{ар го[ ки сухан аз таърихи rадимтарин мар[ила[ои инкишофи ин забон равад, забони адабиёти классикии тоxику форсро аз давра[ои гузаштаи тараrrиёти он, ки дар ёдгори[ои хаттии форсии rадим ва миёна муxассам шудааст, набояд xудо кард. Ин забон дар xои холb ба вуxуд наомадааст ва ба вуxуд омада [ам наметавонист. Таърихи он на ин ки аз давраи истилои араб, балки аз асари VI пеш аз милод шурeъ мегардад, ки ин иддаоро ёдгори[ои хаттb тасдиr менамоянд.
3. ИЛМ ВА АДАБИЁТИ ХАЛRИ ТОXИК
(АСР{ОИ 1Х-Х)
Тараrrиёти адабиёти бадеb
Дар айни замон ин ифодаро чунин бояд фа[мид, ки замони Сомониён аслан на давраи ба вуxуд омадани адабиёти нави тоxику форс, балки фаrат давраи… Хеле ваrт пеш аз барпо гардидани давлати Сомониён тоxикон бо забони модарии… Дар замони Сомониён дар баробари тараrrb кардани адабиёт ба забони тоxикb (дарb) адабиёти арабизабон низ равнаr ёфт.…Илму фан
Олимони ин давра дар [ар як со[аи илму фан ни[оят зиёданд ва бинобар ин мо фаrат бо зикри номи барxастатарини он[о иктифо менамоем. Ибни Rутайба (828-829) [ам дар со[аи таърих ва [ам дар со[аи адабиётшиносb яке… А[амияти «Китоб-уш-шеър в-аш-шуаро» ном асари адабиётшиносии вай, ки дар таърихи адабиёт баробар будани маrоми шоирони…ХАЛRИ ТОXИК ДАР АСРИ ХI-ИБТИДОИ АСРИ ХIII. ДАВЛАТ{ОИ UАЗНАВИЁН, RАРОХОНИЁН, UУРИЁН ВА ХОРАЗМШО{ИЁН
ТАЪРИХИ СИЁСB
Муборизаи бесамари Абeибро[ими Мунтасир барои аз нав барrарор намудани [окимияти Сомониён
Xаъфартегин ном бародари хони rарохонb, ки дар ин ваrт [укумати Самарrандро ба дасти худ ниго[ медошт, наздик расидани лашкари Мунтасирро шунида, бо… Лекин ваrте ки хони rарохонb Насри Илокхон rувва[ои асосии худро бар зидди e… Дар соли 1003 Мунтасир ба Мовароунна[р баргашта, бо ёрии uуз[о дубора бар зидди Rарохони[о сар бардошт.Халrи тоxик дар давраи салтанати Uазнавиён
Дар сарчашма[ои таърихb Сабуктегин [амчун асосгузори сулолаи Uазнавиён дар асри Х эътироф гардидааст.[1197] Зеро Сабуктегин на фаrат истиrлолияти… Ма[муди Uазнавb, ки писари бузурги e буд, вориси rонунb [исоб мешуд. Лекин… Ваrте ки дар соли 999 давлати сомонb аз тарафи шимол ба [уxуми Rарохони[о дучор гардид, Ма[муд [ам аз тарафи xануб ба…Салxуrи[о ва суrути давлати Uазнавиён
Дар давраи [укуматдории Масъуд (1030–1041), ки дар [арисb ва хасисb аз падари худ монданb надошт, тороx гардидани а[олb аз [ад гузашт. {окимони… Масъуд нисбат ба Rарохони[о [амон сиёсати падари худро давом медод ва кeшиш… Хоразм, ки зо[иран дар тобеияти Uазнавиён бошад [ам, вале амалан [амчун давлати мустаrиле буд, дар [алли таrдири…Давлати Uури[о
Иrлими мусоид ва об[ои фаровони ин мамлакат барои хеле тараrrb кардани зироат ва чорвопарварb имконият медоданд. Муаллифони аср[ои Х–ХII [ангоми тасвири мамлакати Uур дар бораи мазраа[ои… Дар мамлакати Uур истихроxи маъдан ва та[ияи олоти фулузb нисбат ба он замон ба дараxаи хеле баланде расида буд. Сило[…Салxуrи[о ва Низомулмулк
Туuралбеки Салxуrb (1040–1063) пас аз ин uалаба фавран худашро «султон» эълон кард ва бародари худро дар Хуросон гузошта, ба тарафи Гургон лашкар… Пас аз вафоти Туuрал бародарзодаи e Алпарслон (1063– 1072) ба тахт нишаста,… Дар ваrти [укмронии Xалолиддини Маликшо[ (1072–1092) [удуди давлати салxуrb ба дараxае тавсеа ёфт, ки аз со[ил[ои…Не[зати исмоилия
Дар асри VIII исмоили[о – тарафдорони имом Исмоил, ки [афтумин авлоди Алb ва Фотима буда, аз тарафи падараш Xаъфари Содиr мардуд гардидааст, як… Дар охири асри IХ [ангоми шeриши rарматb[1214] ба исмоили[о муяссар шуд, ки… Дар аср[ои Х–ХI исмоилия, [амчун xараёни бидъатомези ба маз[аби суннии ислом мухолиф, дар саросари Шарrи Миёна,…Rарохониён
Дар байни таърихи сиёсии Rарохониён мо ба асар[ои маш[ури В.В.Бартолд, ки бе[тарин намунаи та[лили интиrодии ахбору маълумоти номуназзам ва зидди… Пайдоиши худи сулола маълум нест, номи дар илм rабулшудаи он (Rарохониён ва… Дар ин давра умуман давлати Rарохониён ба чандин амлок таrсим шуда, [удуди он[о [амеша таuйир ёфта меистод. Со[ибони…Rарохониён ва rарахитои[о
Соли 1137 Rарахитои[о дар наздикии Хуxанд Ма[муди Rарохониро торумор карданд. Ма[муд дастнишондаи содиrи султон Санxар буд. {атто дар сикка[ои худ… Вале чанд сол нагузашта rарахитои[о дар xанги сахти [алкунанда ба reшуни… Таносуби rувва[ои сиёсии Осиёи Миёна таuйир ёфт. Rарахитои[о [ам, мисли Салxуrи[о, сулолаи Rарохониёнро аз байн…Хоразм ва давлати Салxуrb
Дигар аз воrеа[ои rобили диrrате, ки дар ин давра ба амал омада, яке аз омил[ои рe ба суrут ни[одани давлати салxуrb гардид, [амчун маркази сиёсb… Сарсулолаи хонадони хоразмшо[b Ануштегин [анeз дар замони Маликшо[и Салxуrb ба… Отсиз пас аз ин тариrа муста[кам кардани мавrеи худ се мартаба (1138, 1141 – 1142 ва 1147 – 1148) бар зидди султон…ХОXАГB ВА МУНОСИБАТ{ОИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДB
Иrтаъ ва заминдории шартb дар аср[ои ХI–ХII
Мувофиrи ша[одати Низомулмулк, Сомониён ва Uазнавиён «...иrтаъ намедоданд, балки ба [ар яке дар як сол чор бор аз хазина ба тариrи наrдина маош… Ба ин тариrа, дар а[ди Uазнавиён бахшиш[ои феодалb, [атто дар айни авxи… Аммо вазъият дар а[ди Салxуrиён тамоман дигар буд. {арчанд мисли Низомулмулк шахсони пешrадами замон оrибат[ои…Моликияти замин ва де[rонон
Ин протсесс дар замони Сомониён [ам давом намуд: а[ли сулола, амалдорон ва саркарда[ои со[ибмансаб ва сарватманд замин[ои мулкиро мехариданд. Ривоx… Бо вуxуди ин, дар асри ХI де[rонон [анeз табаrаи пуриrтидореро ташкил… То ибтидои асри ХI мавrеи ашрофи rадимаи заминдор – [окимони вилоят[ои гуногуни сар[адb устувор буд. Масалан, дар…Ша[р[ои Осиёи Миёна дар аср[ои ХI–ХII
Ша[р[ои Осиёи Миёна калонтар ва а[олии он[о зиёдтар мегардид. Масалан, маркази [аёти ша[ри Самарrанд [аволии он ба [исоб мерафт, ки дар он xо… Исте[комоти Бухоро низ аз нав сохта, масо[ати ша[р васеътар карда шуд. Бисёр… Тараrrии босуръати ша[р бештар дар [амин давра ба вуreъ пайваст: дар xой[ое, ки пештар партовхонаи ша[р ва ё замини…Касбу [унар дар аср[ои ХI–ХII
Барои аср[ои ХI–ХII, rабл аз [ама, ба дараxаи хеле зиёд афзудани [аxми исте[соли маснуоти кулолb ва дар айни замон ба худ шакл[ои rолибb гирифтани… Исте[солоти кулолии аср[ои ХI–ХII [ам аз нуrтаи назари техника ва технология,… Зарф[ои сирдодашуда дар исте[солот мавrеи асосb доштанд. Бештар сири сиё[чаранги шаффоф ва мисли пештара хиратоб ба…Муомилоти пул
Мадрак[ои фаровони сиккашиносb аз мавxудияти мубодилаи пулb далолат мекунанд. Аз асри ХI то ибтидои асри ХIII дар сарзамини Осиёи Миёна сикка[ои… Муомилоти пулии онваrтаро[1273] метавон бо ду хусусияти асосии он тавсиф… Xараёни таназзули пули нуrра дар [ар давлат ба таври гуногун сурат мегирифт. Масалан, дар давлати Uазнавиён ин [олат…МАДАНИЯТИ АСРИ ХI-ИБТИДОИ АСРИ ХIII
Бинокорb, меъморb ва [унари амалb
Дар сохтмони бошукe[и ин давра хишти пухта нисбат ба пештара мавrеи калонеро ишuол менамояд. Дар айни замон, масоле[и бинокории пешина, аз rабили… Намунаи хеле xолиби чунин сохтмон Rалъаи Болои райони Исфараи Тоxикистон… Дар ин давра сохтмони rаср[о хеле вусъат ёфт. Rаср[ои [окимони Хатлон, Тирмиз ва амирони uазнавb, ки аз тарафи…Илму адаби тоxик дар асри ХI– аввали асри ХIII
Ба вуxуд омадани давлати бузурги Ма[муди Uазнавb ва ба як марказ мутта[ид гардидани тамоми хоки Хуросон, Чаuониён, Хатлон, Тахористон, rисми асосии… Дар ин давра муносибати Осиёи Миёна, махсусан Хуросон ва Тахористон бо Баuдод… Дар он замон адабиёти тоxик асосан дар пойтахти давлати uазнавb марказият пайдо намуд. Чи навъе ки сарчашма[ои адабb…Па[н шудани тасаввуф ва ро[ ёфтани он ба адабиёти форсу тоxик
Тасаввуф дар заминаи дини ислом нумe карда аз Rуръон, [адис ва дигар унсур[ои он ба[ра бурд. Бо вуxуди ин, бисёр шакл[ои тасаввуф, хусусан дар… Тасаввуф аввалин мартаба дар аср[ои VI–IХ дар Ироr ба вуxуд омад. Вай дар… Дар асри ХI тасаввуф ба тамоми Хуросон ва Мовароунна[р па[н гардид. Шайх Абeсаид (ваф. соли 1049) ба маrсади дар байни…ХАЛRИ ТОXИК ДАР ДАВЛАТИ ЧИНГИЗИЁН
ИСТИЛОИ МУUУЛ. ХОXАГИИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР ЗАМОНИ {УКМРОНИИ МУUУЛ{О
Уxуми eрдуи Чингизхон ба Осиёи Миёна
{окимияти Му[аммади Хоразмшо[ устувор набуд: давлати eро на фаrат оммаи за[маткаш ва халr[ои мутеъ, ки [ам аз тарафи [окимони ма[аллb ва [ам аз… Давлати Хоразмшо[b дар чунин вазъияти душвори мухолифат[ои дохилb ба [уxуми… Машuулияти асосии бодиянишинони муuул чорводорb буд. Он[о uайр аз парвариши [айвонот ба шикор низ машuул мешуданд. Дар…Мудофиаи rа[рамононаи Хуxанд. Темурмалик
Ба мудофиакунандагони ша[р марди xасури xангb Темурмалик ро[барb менамуд.[1300] Мудофиакунандагони ша[р фаrат он ваrт ба тарк намудани Хуxанд маxбур… Ин xазира барои мудофиа хеле муносиб буд. Вай дар xое воrеъ гардида буд, ки… Rа[рамонии мудофиакунандагони Хуxанд яке аз дурахшонтарин са[ифа[ои таърихи халrи тоxик мебошад. Он[о бо вуxуди хеле…Футу[оти минбаъдаи Чингизхон дар Осиёи Миёна
Дар [амин ваrт писарони e - Чаuатой, Erтой ва Xуxb бо сад [азор нафар лашкари муuул пойтахти давлати хоразмшо[b - ша[ри Гургонx (Урганx)-ро му[осира… Дар аввал[ои соли оянда писари Чингизхон - Тулуй Хуросонро забт намуда,… Аз наво[ии тоxикнишин тан[о Бадахшон ва баъзе вилоят[ои кe[истонии Тоxикистони шарrb, инчунин чанде аз ма[ал[ои Uур,…Аёти хоxагb пас аз истилои муuул
Писари калони e - Xуxb [анeз дар соли 1207 ба идора кардани «халr[ои xангалнишин» e[дадор гардида буд, ки ин халr[о дар масо[ати васеъ аз поёноби… Агарчанде Мовароунна[р ба мулки Чаuатой дохил мешуд, вале амалан ин мамлакатро… Истилокорони муuул кишвар[ои забткардаашонро бо rувваи худ идора карда наметавонистанд. Ин буд, ки Erтой вазифаи идора…Шeриши Ма[муди Торобb
Бухороро асосан намояндагони аъён ва ашрофи феодалии ма[аллb (амирон ва садр[о), ки дар зулм кардан ба халr аз хон[ои муuул аrиб намемонданд, идора… Ро[бари шeриш «Ма[муд» ном яке аз пешаварони элакбофи де[аи Тороб буд. Вай дар… Тарафдорони пуршумори Ма[муд дар яке аз теппа[ои наздикии ша[ри Бухоро xамъ шуданд ва Ма[муд дар [узури иддаи зиёди…Сиёсати дохилии
Мангуrоон ва [окими тоxир - Масъудбек
Ифодакунандаи дигар тамоюл баъзе rоон[о ва rисмати ками ашрофи бодиянишини муuул, амалдорон, рe[ониён ва аксари тоxирон буданд. Ин табаrа[ои синфи… Мангуrоон, ки соли 1251 ба сари [окимият омада буд ва [окими тоxир Масъудбек –… {ол он ки агар мазмуни фармон[ои Мангуrоон ба мадрак[ои сиккашиносb муrоиса карда шавад, дар пеши назар на ин ки…Исло[оти пулии Масъудбек. Rисман барrарор шудани [аёти ша[р ва тиxорат
Мазмуни асосии ин исло[отро дар бисёрии ша[ру вилоят[ои Осиёи Миёна гузаштан ба зарби муназзами сиккаи нуrраи аз xи[ати вазну иёр дар [ама xо… Бор[о барои баргаштан ба муомилоти пули нуrра кeшиш карда шуд, аммо [амаи ин… Зарби сиккаи нуrра озод буд, [ар кас метавонист нуrраи худро ба зарробхона бурда, ба музди муайяне барояш пул созонад.…Осиёи Миёна дар нимаи аввали асри ХIV
Ба Кабакхон исло[оти пулb ва идориро нисбат меди[анд. Исло[оти пулии e аз тарафи М.Е.Массон муфассалан та[rиr шудааст.[1310] Ин исло[от дар соли… Аксари муаррихон кушоду равшан ба а[амияти исло[оти Кабакхон муболиuа… Дар асри ХIV муборизаи ду тамоюли дар боло зикршуда нисбат ба а[олии муrимb хеле шиддат ёфт. Масалан, ба Кабакхон…МУНОСИБАТ{ОИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДИИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР ЗАМОНИ МУUУЛ{О
Категория[ои моликияти замин. Суюрuол
Бояд rайд кард, ки муаррихон барои аз [амин нуrтаи назар ба таври конкретb-таърихb тадrиr намудани худи Осиёи Миёна [анeз хеле кам кор кардаанд. Яке… Аз ин санад[о маълум мегардад, ки дар замони муuул[о замин[ои ваrфии Осиёи… Аз э[тимол дур нест, ки баъзе кeшиш[ои азхуд кардани замин[ои ваrф низ зо[ир гардида бошад. Аз ин рe, яке аз шарт[ои…Категория[ои де[rонон. Масъалаи сохти крепостноb. Uуломb
Мадрак[ои uайримустаrими давра[ои баъдтар водор мекунанд чунин тасаввур намоем, ки истилои муuул баrия[ои обшинагb – категория[ои де[rононро, ки аз… Дар аср[ои ХV–ХVI чунин бозмонда[ои «обшинаи де[rонон» дар категория[ои… Дар ваrфномаи соли 1326 боз як категорияи де[rонон ёд шудааст, ки онро кадевар меномиданд. Кадевар[о асосан ба…А[воли пешаварон
Плано Карпини ду гурe[ пешаваронро ёд мекунад: «Дар мулки саратсион[о ва дигарон, ки дар ин миён он[о (муuул[о.–Б. U.) гeё ки [окиманд, [амаи… Рашиддадин [ам [ангоми ном бурдани тадбироти бевосита ба Осиёи Миёна… А[воли пешаварони Осиёи Миёна ба як минвол набуд ва дар зарфи ду аср [амеша таuйир ёфта меистод. Аз манбаъ[ои хаттb…МАДАНИЯТИ ХАЛR{ОИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР ЗАМОНИ МУUУЛ{О
Меъморb. Касб[ои амалb. Санъат
Аз ин давра миrдори хеле зиёди осори меъморb боrb мондааст, ки аксаран аз маrбара иборат аст. Вале аз ин чунин барнамеояд, ки сохтмони аср[ои… Rадимтарин иморати ма[фузмондаи ин давра маrбараи Сайфиддини Бохарзb мебошад.… E дар соли 1258 вафот кард. Авлоди вай бар сари мадфанаш маrбара ва хонаrо[ андохтанд. Соли 1333 ин хонаrо[ро Ибни…Илму адаби тоxик дар асри ХIII – миёна[ои асри ХIV
Дар асри ХIII бузургтарин симо[ои назми форс-тоxик Xалолиддини Румb, Саъдии Шерозb ва Амир Хусрави Де[лавb ба майдон меоянд. Xалолиддини Румb (1207-1272) аслан аз rадимтарин маркази тамаддунии халrи… Xалолиддини Румb аз бузургтарин олимон ва шоирони мутасаввиф аст. Асар[ои хеле маш[ури e яке девони uазалиёт ва дигаре…ХАЛRИ ТОXИК ДАР ДАВЛАТИ ТЕМУР ВА ТЕМУРИЁН
ТАЪРИХИ СИЁСB. XУНБИШ{ОИ ХАЛRB
Темур ва аввалин rадам[ои e дар ро[и ба даст овардани [окимият
Дар нимаи асри ХIV дар са[наи сиёсати Мовароунна[р писари беки rабилаи барлос - Темур зу[ур менамояд. Темур аввал[о «дар хидмати хон[ои гуногун… Темур соли 1336 дар де[аи Хоxаилuор, ки дар rарибии ша[ри Кеш воrеъ… Темур аз соли 1360 сар карда, муддати да[ сол го[ ба тарафи як феодали [укмрон ва го[ ба тарафи [окими дигар гузашта,…Xунбиши сарбадорон
Аъён ва ашрофи Самарrанд дар xавоби даъвати Мавлонозода хомeш монданд. Он го[ Мавлонозода бо ризогии [амаи [озирон вазифаи сардории мудофиаи ша[рро… Се шабу се рeз пешвои шeришгарон - Мавлонозода дам нагирифта кор кард:… Мудофиаи ша[р хеле мо[ирона ташкил карда шуд. Дар наздикии дарвоза[ои ша[р дидбон[о гузоштанд. Ша[рро ба rитъа[о…Ба сари [окимияти Мовароунна[р омадани Темур ва футу[оти минбаъдаи e
Азбаски Темур аз авлоди Чингизхон набуд, пас аз ба Мовароунна[р со[иб шудани худ [ам унвони хониро rабул накард. E худро амир эълон намуда, ба он… Сафири испонb - Гонзалес де Клавихо, ки дар соли 1404 ба пойтахти давлати… Темур шeриши оммаи халr ва, аз xумла, xунбиши хеле бузурги сарбадорони Самарrандро дар[ам шикаста, сипас, ба муборизаи…Муборизаи сулолавии Темуриён
{анeз аз фавти Темур якчанд рeз нагузашта буд, ки [ар кадом аз Темуриён худро мустаrил эълон карданд. Набераи Темур, [окими Тошканд- Халилсултон… Ба Темуриён лозим омад, бо намояндогони сулола[ои собиr [ам, ки Темур аз… Темуриён ба вазъияти хеле хавфоваре дучор гардиданд. Писари Темур - Шо[рух, ки [окими {ирот буда, исман вориси падари…Укмронии Улуuбек
{окимияти Шо[рух дар Осиёи Миёна комилан барrарор гардид. Улуuбек аз тобеият ба васb хеле дилгир шуда, [ар го[ ба падари худ арз мекард,… Дар ин маврид [ам [окимияти олb [амоно дар дасти Шо[рух буд. Улуuбек соле чанд бор барои саxда ба {ирот мерафт, доир…Rатли Улуuбек. Низоъ[ои феодалb
Абдулатиф дер боз орзуи со[ибb кардани тоxу тахтро дар дил мепарварид. Рe[ониёни мутаассиби ислом ва шайхони тариrати дарвешb, ки Улуuбекро бад… Дар давраи [укмронии султон Абeсаид (1451-1469) [аёти илмb ва адабb рe ба… Мавrеи дарвешияи иртиxоb ба дараxае баланд гардид, ки давлати Темуриён rариб тамоман дар зери итоати шайхи тариrати…ХОXАГB.
МУНОСИБАТ{ОИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДB
Вазъи умумии хоxагb ва истисмори де[rонон
Маълум аст, ки Темур дар во[аи Марв, водии дарёи Мурuоб кор[ои зиёди обёрb ташкил намуд. E фармуд, ки саркарда[ои [арбb ва шахсони олимансаб аз… Як rатор масъала[ои му[ими таърихи иxтимоию иrтисодии Осиёи Миёнаи асри ХV… Андози асосии замин дар замони Темур ва Темуриён хироx буд, ки ба ду шакл: яке ба тариrи мол, яъне [иссае аз ма[сул ва…Категория[ои моликияти феодалон ба замин. Суюрuол дар асри ХV
Амволи ваrф дар ихтиёри мутаваллb буд. Аксар ваrт ваrфгузорон худро ва авлодашонро мутаваллb таъин мекарданд. Муассисаи махсусе буд, ки идораи… Дигар навъ[ои андозу молиёт аз [амаи замин[ои ваrф, ба истиснои он[ое, ки бо… Захираи замин[ои давлатb аз [ама бештар буд. Аммо чун дар замони Темуриён расми ба тариrи инъом ва подош таrсим карда…Тиxорат
Тахассуси ма[дуд пайдо кардан дар со[аи касбу [унар, ки афзоиши [осилнокии ме[нат ва имконияти хеле вусъат додани [аxми исте[соли молро таъмин… Тиxорати пулb дар доираи истеъмоли умум ба василаи сикка[ои мисb ба вуreъ… Мазмун ва мо[ияти исло[от аз rарори зайл иборат буд:[1370] дар соли 1428 [амаи сикка[ои мисии пастrурби пешина аз…Ша[р ва касбу [унар
Аз як xи[ат, фаъолшавии табаrа[ои миёна ва поёни ша[р ба назар мерасад. Му[аrrиrон хотирнишон кардаанд, ки шакл[ои истисмори дар а[ди муuул[о… Тадrиrи идеологияи ин давра, ки дар адабиёти бадеb ва, умуман, дар [аёти… Боз му[имтар ин аст, ки идеологияи ша[р, аrида ва мафкураи табаrа[ои миёнаи ша[рнишинон дар худи адабиёти бадеb низ…МАДАНИЯТ
Бинокорb ва меъморb
Аз rаср[ои сершумори онваrтаи Осиёи Миёна тан[о як rисми пештоrи Оrсарои Ша[рисабз, ки бо амри Темур бино ёфта буд, ма[фуз мондааст.[1377] Бо вуxуди… Дар бораи осори меъмории гражданb [ам асосан ба воситаи сарчашма[ои хаттb… Мадраса, масxид ва маrбара[ои то замони мо расидаи он давра дар бораи комёби[ои му[андисb, лои[акашию биносозb ва…Санъати наrrошb ва миниётур
Аз рeи гуво[ии муосирон, сурат[ои худи Темур, фарзандону наберагон ва дарбориёни e, [атто малика[ои хонадони темурb xузъ[ои [атмии он сюжет[ои… Асри ХV ба олами тамаддун нусха[ои хаттии олb, ки аз коuазу xилд то китобату… Дар нимаи дувуми аср Алишер Навоb ва Султон {усайн Бойrаро, ки [амчунин донандагони rадри ин со[а[ои [унар [исоб…Илму адаб дар нимаи дувуми аср[ои ХIV-ХV
Муаррихи барxастаи он давр А[мад ибни Му[аммад ибни Арабшо[ (1392-1450) дар Димишr таваллуд ёфта, аз синни [аштсолагb дар Самарrанд иrомат… Дигар аз муаррихони маъруф Низомиддини Шомb соли 1404 бо унвони «Зафарномаи… Дар асри ХIV адабиёти бадеb низ тараrrb карда, адибони барxастае ба вуxуд омаданд, ки дар байни он[о классикони…ТОXИКОН ДАР ОХИР{ОИ АСРИ МИЁНА
| |
| |
Боби якум
{АЁТИ ХАЛRИ ТОXИК ДАР ДАВЛАТИ
ШАЙБОНИЁН (АСРИ ХVI)
ТАЪРИХИ СИЁСB
ИСТИЛОИ ДАВЛАТИ ТЕМУРИЁН
Сиёсати дохилии Шайбонихон
Шайбонихон дар ин мубориза[о бор[о аз ёрию дастгирии Темуриён ба[раманд гардида буд. E дар яке аз xанг[о маuлуб шуда, ду сол дар Бухоро зист ва, аз… Душмани ашаддии Темуриён дар rисмати шимоли мамлакат моuул[о* ба шумор… Дар чунин ла[заи пурмасъулият [ам, ки мамлакатро хатари xиддb та[дид мекард, ашрофи Самарrанд ва ша[зодагони темурb…Муборизаи байни Шайбониён ва Бобур
Исмоили 1 аслан аз хонаводаи сeфияи ша[ри Ардабил буд. Чун аз байни шайхони ин хонадон, хусусан, Сафиуддини Ис[оr ба «порсоb» ном бароварда буд,… Ду давлат – Шайбониён ва Сафавиён дар [амсоягии якдигар воrеъ гардиданд. Вале… Шайбонихон барои муrовимат кардан бо шо[ Исмоил rалъаи Марвро такяго[ интихоб намуда, reшуни худро ба он xо аrиб кашид…Осиёи Миёна дар нимаи аввали асри ХVI
Муuул[о вилояти {исорро ба куллb хароб намуда, тамоми uалла ва чорвои а[олиро тороx карданд, ки дар натиxа гуруснагии да[шатангезе рeй дода, бисёр… Гандум зи [ар кb кас талабад, орд мекунандМУНОСИБАТ{ОИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДB
Моликият ва истифодаи замин
Чунон ки хотирнишон гардид, давлати Шайбониён аз маxмeи мулк[ои хоса фаро[ам омада буд. Асоси иrтисодии ин «мулкият» иборат аз он буд, ки мулкдор… Ин rабил инъом[ои дараxаи поинтарро, ки аз тарафи [укумати марказb ва ё… Дигар категорияи замин аз рeи [уrуrи моликият – милки феодалb (яъне замине, ки rисми оидоти он ба фоидаи давлат ва…Касбу [унар, тиxорати дохилb ва муомилоти пулb
Дар со[аи исте[солоти [унармандb ва тиxорати дохилии пулb дар давоми асри ХVI таuйирот ва пешрафти муайяне ба амал омад. Аммо ин ба xи[ат[ои… Дар сифати ма[сулот [ам ягон таuйироти му[им рeй надод. Масалан, агар сифати… Бо вуxуди ин, назар ба нимаи дувуми асри ХV баъзе тамоюлоти нав: як андоза камшавии [аxми исте[солоти молb ва тиxорати…Тиxорати хориxb. Муносибат[ои дипломатb
Тиxорат ба самти дигар – ба тарафи Сибир [ам вусъат ёфт. Дар ин xо мол[ои Осиёи Миёна лузумоти бештаре доштанд. Ба ин сабаб [укумати Москва дар асри… Дар давлати Москва аз мол[ои тиxоратии Осиёи Миёна талабот, махсусан, ба… Дар асри ХVI дар миёни давлати Шайбониён ва давлати Темуриёни {инд муносибат[ои бисёр наздики тиxоратию дипломатb ва…МАСЪАЛАИ ЭТНОГЕНЕЗИ ХАЛRИ EЗБЕК
Соли 1949 банда дар китоби «Таърихи халrи тоxик» нуrтаи назари худро доир ба ин масъалаи мураккаб ва му[им баён карда будам. Дар он китоб, аз xумла,… Ташаккули босуръати халrи туркман ва дигар халr[ои ба истило[ туркзабони Осиёи… Чунон ки дар боло оварда шуд, [анeз дар замони Сомониён дар но[ия[ои муrимии Осиёи Миёна бисёр rавм[ои туркзабон…МАДАНИЯТИ МОДДB ВА МАЪНАВB
Бинокорb ва меъморb
Бино[ои нав аз [ама бештар дар Бухоро ва атрофи он сохта шуданд.[1483] Бемуболиuа гуфтан мумкин аст, ки симои Бухорои охири асри миёнаро ма[з… Аз ин рe, му[имтарин хусусият[ои санъати меъмории асри ХVI[1484] бештар дар… Дар бинокори[ои асри ХVI аз xи[ати наrшакашb ва тар[резb xустуxe[ои xолибе ба назар мерасанд. Хусусан, гунбаз ва…Адабиёти бадеb ва таърихнигории тоxик дар асри ХVI
Агарчанде дар нимаи дувуми асри ХVI ша[ри Бухоро [амчун маркази маданb сар бардошта, сол аз сол шумораи мадраса[о зиёд гардид, лекин дар ин… Зайниддини Восифb дар соли 1485 таваллуд ёфтааст. E то соли 1512 дар {ирот… Шоир ва муаррихи номb Камолиддини Биноb (соли таваллуд 1453, соли rатл 1512) [амзамони Восифист.[1490] E дар {ирот аз…ТАЪРИХИ СИЁСB
Низоъ[ои байнихудии феодалон дар асри ХVII
Сафавиён, сулолаи давлати хонии Хева ва rазоr[о аз задухeрд[ои миёни Шайбониён фавран истифода намуданд. Подшо[и сафавb - шо[ Аббоси I rисмати зиёди… Ягона муваффаrияти дар [аёти сиёсии мамлакат ба даст овардаи Xониёни аввал ин… Дар соли 1605 Боrиму[аммадхон вафот карда, ба xои e бародараш - Валиму[аммад (1605–1611) [укмрон гардид. Чун e ба…Афзудани парокандагии феодалb. Сиёсати дохилии Убайдуллохон
Мадрак[ое, ки сиёсати дохилии Убайдуллохонро бештар баён менамоянд, дар «Убайдуллонома»-и Мирму[аммадамини Бухорb мавxуданд.[1503] Муrоисаи ин… Ба Убайдуллохон аз Суб[онrулихон вазъияти сахте ба мерос монд. Амирон –… Синфи феодалон яксон набуд. Дар ин ваrт ду гурe[и асосb: гурe[и амирон ва, умуман, феодалони болонишини тоифа[ои eзбек…МУНОСИБАТ{ОИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДB
Вазъи хоxагb. Даромади замин. Андоз[ои ша[р
Rувват гирифтани иртиxои феодалb, парокандагии сиёсb, xанг[ои пайдарпайи дохилb, холb мондани ша[р[о, аз молиёти ни[оят зиёд ва боxу хироxи доимb… Меъёри расмии даромади солиёнаи феодал аз замин мисли пештара (0,3 [иссаи… Дар натиxаи зулму истисмори бера[мона ва хироxу молиётситони[ои аз [ад афзун де[rонон чунон [ам ба фаrирb ва нотавонb…Ба дасти феодалон xамъ шудани моликияти замин
Аъёну ашрофи феодалb ва саркарда[ои [арбb мисли пештара ба номи суюрuол ва танхо[ подош мегирифтанд. Пазухин rайд мекунад, ки «тамоми де[а[о барои… Лекин ба дасти феодалони калон xамъ шудани замин на фаrат аз [исоби подош[о,… Акнун дар байни давлат ва шахсони xудогона таrсим шудани замин[ои милк (яъне rисман ба замин[ои давлатb ва rисман ба…Xунбиш[ои халrb
Rиёми калонтарин ва зафармандонаи халr соли 1703 дар {исор ба вуreъ омад. Сабабгори он xанги байни ду феодал гардид: Му[аммадра[имбb бо лашкари… «Умарои Бухоро (башитоб) аз rалъаи {исор берун омаданд, сипо[иёнашон [ам дар… Шeрише, ки соли 1714 дар Бухоро ба амал омада буд, бо марому хусусият[ои худ аз дигар xунбиш[ои халrb тафовут дошт. Як…Касбу [унар, тиxорат, муомилоти пулb
Дар та[и гарди касодb шуд матоам поймол, Рeзгоре шуд хиxолат аз дукон бошад маро, Ё худ:МАДАНИЯТИ МОДДB ВА МАЪНАВB МЕЪМОРB ВА САНЪАТ
Яке аз [амин rабил а[ли кибор Ялангтушбb дар Регистони Самарrанд сохтмони бузургеро вусъат дод ва [амон маxмeи имороти муxаллалеро, ки то имрeз… Баъдтар Ялангтушбb аз тарафи севуми майдон боз як иморати дигар андохт. Чун… {амин тариrа, майдоне ба вуxуд омадааст, ки як тарафаш кушоду се тарафаш бо се бинои мe[ташами хушнамо зинат…Адабиёти бадеии тоxик ва солнома[ои таърихии асри ХVII – ибтидои асри ХVIII
Дар сурате ки адабиёти дарборb ва расмии тасаввуфb [олати таназзулро аз сар мегузаронид, дар доира[ои uайрирасмb, махсусан дар байни пешаварони ша[р… Фитрати Зардeзи Самарrандb соли 1657 дар ма[аллаи Зардeзони Самарrанд таваллуд… Со[ибони тазкира eро устоди [ам назм ва [ам наср донистаанд. Аз мероси адабии e маснавии «Толиб ва Матлуб», як [аxвия…ТАЪРИХИ СИЁСИИ АМОРАТИ БУХОРО ВА ДАВЛАТИ ХОНИИ ХERАНД. ЭКСПАНСИЯИ БРИТАНИЯ ДАР ОСИЁИ МИЁНА
Уxуми Нодиршо[ ба Бухоро ва Хева
Чунон ки дар фасли гузашта хотирнишон гардид, дар Осиёи Миёна давлати ягона вуxуд надошт. Дар сари давлати хонии Бухоро намояндаи сулолаи Xониён -… Дар Самарrанд мулки мустаrиле ба вуxуд омада буд, ки бо Бухоро раrобат… Ба rавли Му[аммадвафои Карминагb, бодиянишин[о дар зарфи «[афт сол амволи хосу омро ба uорат ва мардумро ба асорат…Оuози [укмронии Манuития
E барои пурrувват кардани [укумати хонb дар навбати аввал бар зидди [аракат[ои худсаронаи сардорони rабила[ои бодиянишини eзбек мубориза бурд ва… Дар а[ди [укмронии Му[аммадра[имхон дар натиxаи xанг[ои пайдарпай бисёр… Соли 1756 e худро хон эълон намуд.МУБОРИЗА ДАР РО{И МУСТА{КАМ КАРДАНИ АМОРАТИ БУХОРО
Пас аз вафоти Дониёлбb валиа[ди e либоси тавба дар тан фарёдкунон дар кeча[ои Бухоро гашта, бо лобаву зорb аз мардум илтиxо менамуд, ки гуно[[ои… Ин таваxxe[ барои Шо[мурод ни[оятдараxа зарур буд, зеро дар соли ба тахт… А[ди салтанати амир Шо[мурод (1785–1800) дар таърихи сулолаи Манuития давраи нисбатан устувор гардидани аморат ба…Аморати Бухоро дар нимаи аввали асри ХIХ
Вай аксарияти ваrтро ба мутолиаи асар[ои фиr[ ва муноrаша[ои бемаънии шар[у [ошия[о сарф мекард. Шояд аз [амин сабаб бошад, ки худро «яке аз уламои… Дар аввал[ои [укмронии амир {айдар ба reшуни Бухоро муяссар гардид, ки ба Хева… Амир {айдарро лозим омад, ки ба тарафи {исор [ам лашкар кашад. E дар ин xо баъзе муваффаrият[о ба даст овард. {окими…Давлати хонии Хerанд дар нимаи аввали асри ХIХ
Дар асри ХVIII Фарuона тавассути мавrеи xуuрофии худ назар ба Бухоро, Хева ва Тошканд вазъияти афзалиятноке дошт, зеро бисёр [одисоти харобиовар, аз… {амаи ин иrдомоти Олимхонро бародараш - Умархон (1810-– 1822) бо муваффаrият… Пас аз Умархон писар ва вориси e - Му[аммадалb (Мадалb) ба тахт нишаста, таrрибан бист сол (1822–1842) зимоми умури…Нобудшавии а[олb ва харобии хоxагb дар натиxаи xанг[ои байни давлат[ои феодалb
Аз ибтидои асри ХIХ ба муносибати rувват гирифтани Бухоро ва Хerанд мулки Eротеппа гeё ки дар байни путку сандон воrеъ гардид: аморати Бухоро Xиззах… То сол[ои сиюми асри ХIХ давлати хонии Хerанд дар талоши Eротеппа са[ми… {амагb дар асри ХIХ, дар зарфи шашуним да[сола ба Eротеппа таrрибан панxо[ бор лашкар кашида шуд, дар он xо бисту панx…МУНОСИБАТ{ОИ ИXТИМОИЮ ИRТИСОДB
Rувва[ои исте[солкунанда
Ба сабаби набудани маълумот[ои статистикb муrаррар кардани миrдори са[е[и а[олb имконпазир намегардад. Мувофиrи тахмини Е.Ф.Мейендорф (с. 1820) дар… Ин ду халrи бо [ам алоrаи хеле наздикдоштаро робита[ои хешовандb, маданb ва… Таносуби а[олии муrимиву бодиянишин ва ша[ру де[отро фаrат ба тахмин метавон муrаррар кард. Зо[иран, дар ибтидои асри…Тиxорат
Он ваrт протсесси аз саноат xудо шудани тиxорат [оло ба анxом нарасида буд: дeкон дар як ваrт вазифа[ои [ам фурeшго[ ва [ам корго[и косибонро адо… Дар ша[р[о тиxорат дар бозор[ои махсус сурат мегирифт. Бозор масо[ати калонеро… Дар миёнаи сол[ои 60-ум бозори асосии ша[ри Тошканд 16 корвонсарой ва таrрибан 2400 дeкон дошт (дар сурате, ки дар…Заминдории феодалb. А[воли оммаи халr
Дар [аёти иxтимоии ин давр усули танхо[ –тариrи хизматона ба шахсони xудогона инъом намудани rитъаи замин, як ва ё якчанд де[ ва [атто вилояти… Усули танхо[ аз оuози [укмронии сулолаи Манuития ба таври васеъ xорb гардид.… Амир Насрулло [амчун падари худ дар xой[ое, ки исёни rабила[ои xудогона ва шeриши халr[о рeй медод, «аксари умарои…Муборизаи синфb
Соли 1810 дар Бухоро rа[тb рeй дод. Rиматb ва гуруснагb сар шуда, ба сари мардум азобу уrубат[ои зиёде омад. Дарбори амир барои сабуктар гардидани… Аз рeи баъзе мадрак[ои uайримустаrим шeру ошeб[ои халrb дар соли 1819 ё 1820… Дар сол[ои 1840–1842 муносибати байни аморати Бухоро ва давлати хонии Хerанд хеле тезутунд гардид. Ваrте ки дар соли…МУНОСИБАТ{ОИ ИRТИСОДИИ БАЙНИ ОСИЁИ МИЁНА ВА РОССИЯ. ТАДRИRИ ОСИЁИ МИЁНА АЗ ТАРАФИ ОЛИМОНИ РУС
Соли 1801 аз Бухоро ба Россия ба маблаuи 732 [азор сeм мол содир гардида, моли аз Россия ба Бухоро воридшуда аз ин маблаu якуним баробар камтар буд.… Дар соли 1813 гумоштаи Британия Мириззатулло маxбур шуд эътироф намояд:… Дар нимаи аввали асри ХIХ таназзули хоxагии феодалии крепостноb шиддат ёфта, муносибат[ои капиталистb вусъат пайдо…Тавсеаталабии Британия дар Осиёи Миёна ва раrобати Англияву Россия
Ф.Энгелс таъкид менамояд: «Мавrеи xуuрофии Афuонистон ва хислати ба худ хоси мардуми он ба ин мамлакат дар кору бори Осиёи Марказb чунон а[амияти… Дар сол[ои 1812–1813 ба Осиёи Миёна аз байни мусалмонони [инду бо ро[барии… Дар нимаи сол[ои 20-ум бисёр мол[ои англисb аз {индустон ба Осиёи Миёна оварда мешавад. Соли 1836 сафири Бухоро хабар…Тадrиrи илмии давлат[ои Осиёи Миёна
Му[имтар аз [ама ин аст, ки мусофирати сафирон, намояндаги[о, тоxирон ва сайё[они xудогонаи рус ба Осиёи Миёна аз дигар xи[ат а[амияти хеле калон… Дар та[rиrи натиxа[ои саё[ат ва та[лили маводу иттилооти гуногуне, ки тоxирони… Инак, мeъxизае ба амал омад: дар зарфи камтар аз 50 соли асри ХIХ Осиёи Миёна аз сарзамини ношинос (terra incognita)…МАДАНИЯТИ МОДДB ВА МАЪНАВB
Ноороми[ои замона ва xанг[ои феодалb, зулму ситами бера[мона ва хароби[ои мамлакат тараrrиёти маданиятро бозмедоштанд. Албатта, да[ои офаринандагии халr[ои Осиёи Миёна поён намеёфт, вале он дар даврае, ки xамъият ба вазъияти таназзули иrтисодb ва то [адди охир фишор овардану инкор кардани шахсияти инсон афтода, тамоми xанба[ои зиндагиро таассуби динb фаро гирифта буд, комилан ба зу[ур омада [ам наметавонист.
Бинокорb ва меъморb
Дар Самарrанд якчанд бино[ои калон сохта ва ё сохтмони нимкорамондаи иморат[ои кe[на анxом дода шуданд. Масалан, дар миёна ва нимаи дувуми асри ХIХ… Дар хонии Хerанд низ бинокорb вусъати зиёде пайдо карда буд. Дар ша[р[ои… Соли 1841 яке аз сайё[они рус навишта буд: «Rасри хони [озира бинои дуошёнаи хиштb ва хеле зебоест, ки дар маркази…Аёти илмb ва адабb
Хусусан замони [укмронии амир Шо[мурод ва ворисони e дар ин бобат тиратарин давра[ост. Дар ин ваrт фаrат омeхтани илми фиr[, тафсири «китоб[ои… Омeхтани адабиёти бадеb, илмb баён, хаттотb, риёзиёт, [айъат дар программаи… Забони тоxикb дар ин давра [амоно а[амияти аввалияи худро дар дастго[и давлатb ниго[ дошта, монанди собиr [ам дар…ТОXИКОН ДАР ДАВРАИ БА РОССИЯ {АМРО{ ШУДАНИ ОСИЁИ МИЁНА ВА ТАРАRRИЁТИ МУНОСИБАТ{ОИ КАПИТАЛИСТB ДАР ИН САРЗАМИН
| |
| |
Боби якум
ХАЛRИ ТОXИК ДАР ДАВРАИ БА РОССИЯ {АМРО{ ШУДАНИ ОСИЁИ МИЁНА
ОUО3И БА РОССИЯ {АМРО{ ШУДАНИ ОСИЁИ МИЁНА
Инкишофи минбаъдаи робита[ои тиxоратию сиёсии Россия бо давлат[ои Осиёи Миёна
Дар соли 1847 қeшуни [укумати подшо[b ба со[ил[ои ба[ри Арал расид. Дар ин xо бо унвони Раим исте[коме бино карда шуд, ки баъд[о номи Rалъачаи… Ишuоли rалъаи Оқмачити Хerанд (исте[коми Перовский, Rизил Eрдаи [озира),… Петербург дар баробари ба амал овардани иrдомоти [арбb саъю кeшиш[ои худро дар бобати ба васила[ои дипломатb…Уxуми reшун[ои подшо[b ба Осиёи Миёна
Xанг[ои дохилии хонияи Хerанд ва [амчунин муносибат[ои душманонаи байни Хerанду Бухоро ба амалиёти муваффаrиятомези reшун[ои подшо[b шароити мусоид… Дар миёна[ои соли 1865 амир Музаффар ба водии Фарuона лашкар кашид. Reшуни… Амир Музаффар аз ин барори кор рe[баланд гардида, ба Тошканд [айъати сафорат фиристод ва аз [укуматдорони рус талаб…Таъсиси генерал-губернатории Туркистон ва пешравии минбаъдаи reшун[ои подшо[b
Кауфман ва [амкорони e ба ташкили системаи идораи кишвари Туркистон шурeъ намуда, дар он муассиса[ои гражданb ба вуxуд оварданд ва дар айни замон,… Дар аввали соли 1868 [укмрони Хerанд-Худоёрхон бо [укумати подшо[b муо[идаи… Дар худи [амон соли 1868, пас аз тобеъ кардани Хerанд аскарони рус та[ти фармонде[ии генерал Кауфман дубора ба тарафи…Муборизаи Англия ва Россия барои доираи нуфуз. Вусъати мулк[ои Россия дар Осиёи Миёна
Вале ваrте ки доир ба ин масъала гуфтугузори тарафайн ба амал омад, асли маrсади [укумати Англия нисбат ба Афuонистон ошкор шуд. Маълум гардид, ки… Дар аввали соли 1873 доира[ои [укмрони кишвари салтанатии Англия ва Россияи… Пас аз он ки дар миёни давлат[ои Британия ва Россия дар бобати таrсими доираи нуфуз созиш ба амал омад, [уxуми reшуни…Уxуми reшун[ои подшо[b ба Туркманистон
Дар мо[и марти соли 1874 [укумати Петербург «Низомномаи муваrrатии идораи [арбии кишвари Моварои Каспb»-ро тасдиr намуд. Мувофиrи ин низомнома,… {укумати подшо[b пас аз му[окимаи дуру дароз rарор кард, ки reшун[ои худро ба… Ин маuлубияти reшун[ои подшо[b, ки дар тамоми xанг[ои Осиёи Миёна аз [ама xиддитарин ба шумор мерафт, дар Петербург ва…Масъалаи Помир» ва [алли он
Кe[истони бузурги Помир ба ду rисмати асосb xудо мешуд: яке Помири Uарбb, ки мулк[ои тоxикнишини Вахон, Шуuнон ва Рeшонро дар бар мегирифт ва дигаре… {арчанд пас аз таъсиси вилояти Фарuона (1876) диrrати асосии [укумати подшо[b… Вале муваrrатан аз иrдоми амалии муста[кам кардани мавrеи худ дар Помир даст кашидани [укумати Петербург оrибат[ои…А{АМИЯТИ ПРОГРЕСИВИЮ ТАЪРИХИИ БА РОССИЯ {АМРО{ ШУДАНИ ОСИЁИ МИЁНА
Тавассути [амро[ шудан ба Россия Осиёи Миёна ба муомилаи молии xа[он кашида шуд. Тадриxан дар ин сарзамин корхона[ои саноатb, дар навбати аввал… {амро[ шудани Осиёи Миёна ба Россия объективонаву таърихан а[амияти… Осиёи Миёна тeъмаи империяи Британия нагардид, ки мехост ин rисмати Осиёро мустамликаи худ созад ва ё онро ба ягон…СИЁСАТИ МУСТАМЛИКАДОРИИ {УКУМАТИ ПОДШО{B
Ду мар[алаи сиёсати иrтисодии [укумати мутлаrа дар Осиёи Миёна. Ро[ ёфтани муносибат[ои капиталистb
Дар мар[алаи аввал сармояи давлати со[ибмустамлика ба исте[солоти Осиёи Миёна [анeз фаъолона дахолат намекард ва аксаран бо миёнаравии савдогарони… Мар[алаи дувум бо дахолати фаъолонаи сармоядорони давлати со[ибмустамлика ба… Бо вуxуди мо[иятан тафовут доштани як мар[ала аз мар[алаи дигар бояд rайд кард, ки аз rадам[ои аввали бо rасди…А[воли косибон
Косибb дар [ар як ма[алли кишвар вобаста ба манбаъ ва сифати моли хом, вобаста ба он ки аз марказ дур аст ё наздик, вобаста ба он ки чb гуна ро[[о… Косибони {исор асосан намаду мо[ут мемолиданд, шолу арuамчин мебофтанд, пeстак… Дар Душанбею водии Кофарни[он чармгарb ривоx ёфта буд.ВАЗЪИЯТИ ОММАИ ХАЛR ДАР КИШВАРИ ТУРКИСТОН ВА АМОРАТИ БУХОРО
Пас аз ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна дере нагузашта дар Хуxанд фабрика[ои на чандон калони коркарди ашё кушода шуданд, ки он[оро [ам… Вазъияти а[олb дар аморати Бухоро, ки rисми зиёди тоxикони Осиёи Миёна дар он… Усули идораи аморат, ки пеш аз истилои [укумати подшо[b мавxуд буд, бе [еx гуна таuйирот давом кардан гирифт. Аморати…АРАКАТ{ОИ ХАЛRB ДАР ОСИЁИ МИЁНА ВА ДАР ОН{О ИШТИРОК КАРДАНИ ТОXИКОН
Сабаби асосии шeриш[ое, ки тамоми бекигари[ои Бухороро фаро гирифтанд, [амин буд, ки андозу хироx[о бо усул[ои ва[шиёна ситонда мешуданд, миrдори бе… Агар [аминро ба назар гирем, ки андози сершумори мавxудаи аморати Бухоро а[ли… Мо дар назди худ чунин вазифае гузошта наметавонем, ки тамоми шeриш[ои халrии охири асри ХIХ ва аввали асри ХХ-ро…Ошeб[ои халrb дар бекии Балxувон
Чb xои [айрат аст, ки ин ошeбро [амон дам дастаи аскарони [окими {исор - Яъrуб rушбегb пахш кард. Чанд ошeбгарро ба дор кашиданд, бисёри[о ба Дарвоз… Мо[и декабри соли 1874 дар Балxувон боз ошeб шуду сабабаш боз [амон худсарии… Мо[и марти соли 1871 дар Uузор шeриши стихиявb шуд. Сардори округи Зарафшон ин воrеаро ба генерал-губернатори…Ошeб[о дар дигар ма[ал[ои Осиёи Миёна
Дар сол[ои 1885-86 мавxи тавонои шeриш[ои халrb rариб тамоми ма[ал[ои тоxиконро фаро гирифт. Де[rонони вилояти Шeробод, Мeъминобод, Кeлоб, {исор,… Кe[истониёни Де[паркент охири октябри соли 1885 ба амлокдорон андоз надоданд… Ин ошeб ба дараxае во[има андохт, ки маъмурияти Бухоро маxбур шуд ро[и [илаву найрангро пеш гирад. Барои тафтиши ариза…ХАЛRИ ТОXИК ДАР АРАФА ВА ДАВРАИ РЕВОЛЮТСИЯИ СОЛ{ОИ 1905-1907
ВАЗЪИЯТИ КИШВАРИ ТУРКИСТОН ДАР АРАФАИ РЕВОЛЮТСИЯ
Тараrrиёти саноатии кишвари Туркистон. Сармояи банк[о
Капитализми навбаромади Россия ба иrтисодиёти кишвари Туркистон низ асар кард. Гарчанде [укумати подшо[b Осиёи Миёнаро мисли пештара [амчун манбаи… Дар ибтидои асри ХIХ истихроxи саноатии нефт ривоx ёфт. Бойтарин кон[ои нефт –… Иrтисодиёти кишвари Туркистон мисли пештара сирф зироатпарварb ва со[аи му[ими он пахтакорb ва пахтатозакунb буд. Дар…А[воли ме[наткашон
{укумати подшо[b [арxониба мадад мерасонд, ки хоxагии бой[о дар равнаr бошад. Масалан, хоxагие, ки то 0,5 десятина замин дошт, барои [ар як десятина… Бой[о замини де[rонони ноилоxмондаро харида мегирифтанд. Ба [амин тариr, uайр… Пахтаxаллоб[ову судхeрон аз бесаводию нодонии де[rонон истифода бурда, он[оро фиреб медоданду талаву тороx мекарданд.…ВАЗЪИЯТИ АМОРАТИ БУХОРО ДАР АРАФАИ РЕВОЛЮТСИЯИ СОЛ{ОИ 1905-1907
Иrтисодиёти аморати Бухоро, алалхусус, но[ия[ои шарrии он мисли пештара хусусияти ни[оят rафомондаи зироатпарварb дошт. Дар но[ия[ои тоxикнишин… Дигар намуд[ои маъданро асосан худи а[олии ма[аллb истихроx мекард ва ба…Равнаrи муомилоти тиxорат
Муносибат[ои пулию молb хеле ривоx ёфтанд. Де[rонон беш аз пеш барои бозор шуда кор мекарданду ба таrозои содирот мутобиr мешуданд. Агар сол[ои… Бухорои шарrb [ам мисли тамоми аморат аз воридоти рeзафзуни мол[ои фабрику… Худсарию бедодии феодал[о ба равнаrи исте[солоти ин со[а[о [ам монеъ шуд. Намемонд, ки он каму беш бемалол вусъат…А[воли а[ли ме[нат
Де[rонон аз кулфати безаминb аз xон безор мешуданд. Масалан, дар бекии {исор бой[о, ки [амагb 7,6% а[олb буданд, 45,6% тамоми замин[ои обиро со[ибb… Дар аморати Бухоро де[rонони ба uуломb афтода бисёр буданд. {амаи rарздорони… Де[rонони ба uуломb афтода rашшоrона рeз гузаронда, кор[ои вазнинтарини зeрталабро иxро мекарданд. {атто он[оро ба…Шeру ошeб[ои халrb
Дар ибтидои асри ХХ не[зат[ои зидди[укуматb ни[оят шиддат гирифтанд. Ин воrеа сабаб[ои зерин дошт – истисмори феодалb ва зулму асорати андоз[о… Масъалаи тадrиrи шeру ошeб[ои ме[наткашони Бухорои шарrb зидди [окимияти амир… Вале маълумоти мавxуда [ам имкон меди[анд иддао намоем, ки дар арафаи револютсияи якуми буржуазии демократии сол[ои…РЕВОЛЮТСИЯИ СОЛ{ОИ 1905-1907 ВА ИШТИРОКИ МЕ{НАТКАШОНИ ТОXИК ДАР ОН
Дар арафаи револютсияи соли 1905[1801] пролетариати миллии камшумори Осиёи Миёна дар [аракати револютсионb роли асосиро бозb карда наметавонист. Дар… Ташкилот[ои сотсиал-демократии Туркистон газета[ои «Рабочий», «Русский… Дар инкишофи [аракати револютсионb дар Осиёи Миёна ва фаъолияти ташкилот[ои партиявb комитети болшевикии Боку роли…Ривоxи минбаъдаи [одиса[ои револютсионb
Шикасти шeриши мусалла[и декабрb дар но[ия[ои марказии Россия, чи тавре маълум аст, боиси тадриxан аrибравии револютсия гардид. Мо[[ои аввали соли… Мо[и майи соли 1906 дар кишвар оташи [аракати револютсионb боз аланга зад.… Э[тимоли такрори соли 1905 маъмурияти подшо[иро ба во[има меандохт. Генерал-губернатори Туркистон Д.И.Суботич, ки…ХАЛRИ ТОXИК ДАР ДАВРАИ АЗ СОЛИ 1908 ТО СОЛИ 1917
РЕВОЛЮТСИЯИ ФЕВРАЛИИ СОЛИ 1917
Вазъияти кишвари Туркистон ва аморати Бухоро баъд аз револютсияи сол[ои 1905–1907 ва то Xанги якуми xа[онb
Ме[наткашони аморати Бухоро, ки аз зулму асорати гeшношуниди бой[ои ма[аллb ба танг омада буданду ин бой[оро [укуматдорони Петербург дастгирb… Соли 1909 нашр шудани «Кишвари бе[уrуrb. Аморати Бухоро ва авзои имрeзаи он»… Д.Н.Логофет менависад, ки тамоми амалдорону маъмурони амир rариб 50 [азор нафар мебошанд (ба ин [исоб сарбозон дохил…Авx гирифтани фаъолияти миллатчиёни буржуазb
Гарчанд [укумати подшо[b ба интишори шиор[ои пантуркия дар Туркистон бо хавф менигарист ва xосусони онро сахт ба назорат мегирифт, ба [ар [ол, бисёр… Баъди дар Истамбул охири соли 1909 таъсис ёфтани «Xамъияти Бухоро оид ба… Аллакай соли 1910 бо имдоди «Xамъияти Бухоро оид ба интишори дониши муфид дар байни ом» мактаб[ои олии Истамбул аз…ШEРИШИ СОЛИ 1916 ВА А{АМИЯТИ ОН
Таъсири харобиовари xанги соли 1914 ба иrтисодиёти Россия
Xанги якуми xа[онb ба иrтисодиёти Россия, аз он xумла, ба иrтисодиёти Осиёи Миёна ва но[ия[ои тоxикнишини он таъсири харобиовар расонд. Кашонда… Дар арафаи Xанги якуми xа[онb дар кишвари Туркистон фаъолияти ташкилот[ои… 25 июни соли 1916 дар айни долузарби [осилuундорb укази подшо[b баромад, ки номаш [ам гeё rасдан муuлаr буд: «Дар…Саршавb ва xараёни шeриш
Дар бораи воrеа[ои минбаъдаи ша[р рапорти сардори гарнизони ма[аллb полковник И.Б.Рубах маълумоти муфассал меди[ад. Ин полковник аз ошeби мардум… Аз посбонго[е, ки дар наздикb воrеъ буд, панx нафар аскари rатории дастаи… Дар [амин ла[за аз байни изди[ом касе тир кушода буд, ки ин аскарони rаторb ва шарикони он[о, ки дар болои девори…РЕВОЛЮТСИЯИ БУРЖУАЗB-ДЕМОКРАТИИ ФЕВРАЛИ 1917 ВА А{АМИЯТИ ОН ДАР {АЁТИ ХАЛRИ ТОXИК
Ба шарофати ро[барии партияи болшевикb, ба шарофати гегемонияи пролетариат револютсияи буржуазb-демократии феврал дар тамоми сарзамини васеи Россия… Дар натиxаи хоинии эсер[о ва меншевиконе, ки ба ро[барияти Совет[о даромада… Ба як тарзи махсус ба [ам пайвастани ду диктатура: диктатураи буржуазия дар шахси {укумати Муваrrатb ва диктатураи…Маорифпарварb дар нимаи дувуми асри ХIХ – ибтидои асри ХХ
Бисёр мутафаккирон ва шоирони Осиёи Миёна аз намояндагони зиёиёни пешrадами Россия сабаr мегирифтанд. Тадриxан адабиёти кишвар [ам пеш рафт. Дар… А[мади Дониш яке аз фозилтарин одамони Бухоро ба шумор мерафт. E дар бораи худ… Му[имтарин асари А[мади Дониш рисолаи «Наводир-ул-ваrоеъ» мебошад, ки аз маxмeи порча[ои илмии фалсафb, публисистb ва…АДАБИЁТИ ТОXИК ДАР ИБТИДОИ АСРИ ХХ
Фаъолияти адибони пешrадами тоxик
{айрат (1878–1902) шоири боистеъдод ва uазалсарои забардаст буд. Аммо шаклу мазмуни кe[наи назм ба {айрат тангb мекарданд ва e дар назм ро[[ои нав… Тошхexа Асирb (1864–1915) дар Хуxанд зиндагонb мекард. Бо косибb камбаuалона…Осори классикони марксизм-ленинизм
Маркс К. Лорд Пальмерстон.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т. 9.
Маркс К. Британское владычество в Индии.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т. 9.
Маркс К. Письмо Ф.Энгельсу от 2 июня 1853г.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.28.
Маркс К. Ост-индская компания, ее история и результаты ее деятельности 24 июня 1853 – Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т. 9.
Маркс К. Формы, предшествующие капиталистическому производству. Госполитиздат, 1940.
Маркс К. Письмо Фридриху Адольфу Зорге 27 сентября – Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т. 34.
Маркс К. Черновые наброски письма Маркса –В.И. Засулич (8 марта 1881).– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т. 35.
Маркс К. Восстание в Индии.–Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т. 12.
Маркс К. Восточный вопрос.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т. 12.
Маркс К. Налоги в Индии.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т. 12.
Маркс К. Восемнадцатое брюмера Луи Бонапарта.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т. 8.
Маркс К. Наброски ответа на письмо В.И. Засулич.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т. 19.
Маркс К. Капитал, т. I, III.–Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т. 23, 25, ч. I, II.
Маркс К. Конспект книги Льюиса Г.Моргана «Древнее общество».–Дар кит.: «Архив Маркса и Энгельса», т. IХ, М., 1941.
Маркс К. Хронологические выписки.–Дар кит. «Архив Маркса и Энгельса», т.V, VI. М., 1939.
Маркс К. Нищета философии. Ответ на «Философию нищеты» г-на Прудона.– Маркс К- и Энгельс Ф. Соч., т.4.
Маркс К. К критике политической экономики.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.13.
Энгельс Ф. Крестьянская война в Германии.–Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.7.
Энгельс Ф. Действительно спорный пункт в Турции.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.9.
Энгельс Ф. Персия и Китай.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.12.
Энгельс Ф. Афганистан.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.14.
Энгельс Ф. Аттика.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.14.
Энгельс Ф. К смерти Карла Маркса.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.19.
Энгельс Ф. Анти-Дюринг. Переворот в науке, произведенный господином Евгением Дюрингом.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.20.
Энгельс Ф. Диалектика природы.–Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.20.
Энгельс Ф. О разложении феодализма и возникновении национальных государств. – Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.21.
Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и государства. – Маркс К. и Энгельс Ф. Соч, т.21.
Энгельс Ф. Рабочее движение в Америке. Предисловие к американскому изданию «Положения рабочего класса в Англии».– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.21.
Энгельс Ф. К истории первоначального христианства.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.22.
Энгельс Ф. Послесловие к работе «О социальном вопросе в России».–Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.22,
Энгельс Ф. Письмо К. Марксу в Лондон (Манчестр около 26 мая 1853 г.) – Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т. 28.
Энгельс Ф. Письмо К. Марксу от 6 июня 1853 г.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т. 28.
Энгельс Ф. Петру Лавровичу Лаврову в Лондоне.- Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.34.
Маркс К. и Энгельс Ф. Немецкая идеология.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.3.
Маркс К. и Энгельс Ф. Манифест Коммунистической партии.– Маркс К. и Энгельс Ф. Соч., т.4.
Ленин В.И. «Дeстони халr» чист ва он[о ба муrобили сотсиал-демократ[о чb тавр меxанганд? Асар[о, x.1.
Ленин В.И. Тараrrии капитализм дар Россия. Асар[о, x.3.
Ленин В.И. Боз доир ба масъалаи назарияи реализатсия. Асар[о, x.4.
Ленин В.И. Xанги Хитой, Асар[о, x.4.
Ленин В.И. Сабаr[ои кризис, Асар[о, x.5.
Ленин В.И. Масъалаи миллb дар программаи мо. Асар[о, x.6.
Ленин В.И. Корпартоии сиёсии умумироссиягb. Асар[о, x.9.
Ленин В.И. Моддаи оташафрeз дар сиёсати ча[он. Асар[о, x.15.
Ленин В.И. Демократия ва халrчигb дар Хитой. Асар[о, x.18.
Ленин В.И. Европоиёни маданb ва осиёи[ои ва[шb. Асар[о, x.19.
Ленин В.И. Европаи rафомонда ва Осиёи пешrадам. Асар[о, x.19.
Ленин В.И. Бедоршавии Осиё. Асар[о, x.19.
Ленин В.И. Тезис[о оид ба масъалаи миллb. Асар[о, x.19.
Ленин В.И. Дар бораи программаи миллии РСДРП 15 (28) декабри 1913. Асар[о, x.19.
Ленин В.И. Xанг ва сотсиал-демократияи Россия. Асар[о, x.21.
Ленин В.И. Империализм, [амчун дараxаи баландтарини капитализм. Асар[о, x.22.
Ленин В.И. Револютсияи сотсалистb ва [уrуrи худмуайянкунии миллат[о. (Тезис[о). Асар[о, x, 22.
Ленин В.И. Xамъбасти мубо[иса дар бораи худмуайянкунb. Июли 1916. Асар[о, x. 22.
Ленин В.И. Дар бораи китобчаи Юниус. Асар[о, x. 22.
Ленин В.И. Дар бораи сул[и сепаратb. Асар[о, x. 23.
Ленин В.И. Револютсияи Россия ва вазифаи коргарони [амаи мамлакат[о. Асар[о, x. 23.
Ленин В.И. Дар бораи вазифа[ои пролетариат дар револютсияи [озира. Асар[о, x. 24.
Ленин В.И. Нутr дар маxлиси якxояи Комитети иxроияи марказии умуми Россия, Совети Москва, комитет[ои фабрикаю заводb ва иттифоr[ои касабаи Москва 29 июли 1918. Асар[о, x. 28.
Ленин В.И. Дар бораи давлат. Маърeза дар университети Свердлов, 11 июли 1919. Асар[о, x. 29.
Ленин В.И. Маърeза дар съезди II умумироссиягии ташкилот[ои халr[ои Шарr 22 ноябри 1919. Асар[о, x. 30.
Ленин В.И. Ба рафиrон, коммунистони Туркистон. Асар[о, x. 30.
Ленин В.И. Мусаввадаи аввалаи тезис[о оид ба масъала[ои миллb ва мустамликавb (Барои съезди дуюми Интернатсионали Коммунистb). Асар[о, x. 31.
Ленин В.И. Касалии бачагонаи «чаправb» дар коммунизм. Асар[о, x. 31.
Ленин В.И. Конспекти китоби Гегел «Лексия[о оид ба таърихи философия». Асар[о, x. 38.
Ленин В.И. Ба А. М. Горкий. Асар[о, x. 35.
Ленин В.И. Внутреннее обозрение. Полн. собр. соч., т. 6.
Ленин В.И. Тетради по империализму. Полн. собр. соч., т. 28.
Ленин В.И. Тезисы ко II конгрессу Коммунистического Интернационала. Первоначальный набросок тезисов по национальному и колониальному вопросу. Полн. собр, соч., т. 41.
Монография ва маrола[о
Абаев В.И., 1945.– В.И. Абаев. Надпись Дария I о сооружении дворца в Сузе.–«Иранские языки», 1. М.–Л., 1945. (Серия Iranica. Материалы и… Абаев В.И., 1945 а.- В.И. Абаев. Антидэвовская надпись Ксеркса.– «Иранские… Абаев В.И. 1956.– В. И. Абаев. Скифский быт и реформа Зороастра –АОР, ХХIV, 1956, № 1.Сарчашма[о
et qui continent Lhistore des deu sultans Schah-Rokh et Abou Said, par M.Quat - rémere Paris, 1843 (Notices et extrtaits, t. XIV, pt. Абдурра[мони Толеъ, 1959.–Абдурахман Тали. История Абулфейзхана. Пер. с тадж.,… Абулфидо.–Geographie I’Aboulféda. Texte arabe publié d’apres les manuscrits de Paris et de Leyde par M.…РEЙХАТИ ИХТИСОРА{О
АКД — Автореферат кандидатской диссертации АПТ — «Архитектурные памятники Туркмении». Ашхабад Ар. СССР — «Архитектура СССР», М.ФЕ{РИСТИ АШХОС
Аббоси 1- 551, 552 Аббосиён - 323, 324, 325, 329, 411 Аббот – Д.- 613– Конец работы –
Используемые теги: таърихи, rадимтарин0.052
Если Вам нужно дополнительный материал на эту тему, или Вы не нашли то, что искали, рекомендуем воспользоваться поиском по нашей базе работ: ТАЪРИХИ RАДИМТАРИН
Что будем делать с полученным материалом:
Если этот материал оказался полезным для Вас, Вы можете сохранить его на свою страничку в социальных сетях:
| Твитнуть |
Хотите получать на электронную почту самые свежие новости?
Подпишитесь на Нашу рассылку
Реклама
Информация в виде рефератов, конспектов, лекций, курсовых и дипломных работ имеют своего автора, которому принадлежат права. Поэтому, прежде чем использовать какую либо информацию с этого сайта, убедитесь, что этим Вы не нарушаете чье либо право.
© copyright 1999 - 2024 allRefs.net. Все права защищены. Страница сгенерирована за: 0.15 сек.
Новости и инфо для студентов