Дар асар[ои таърихшиносb аксар ваrт аrибмондагии араб[о дар арафаи пайдоиши ислом таъкид мешавад. Ин аrида яктарафа ва нодуруст аст. Соли 1853 Ф.Энгелс навишта буд: «Дар xое, ки араб[о зиндагии муrимb ба сар мебурданд, яъне дар rисмати xануби uарбb,– зо[иран, он[о мисли мисриён, ошуриён ва uайра[о мардуми мутамаддин буданд, ки иншооти меъмории он[о аз ин ша[одат меди[ад»[1007]. Материал[ои эпиграфb ва археологии аз он ваrт ин xониб дарёфтшуда[1008] [аrrонияти гуфта[ои Ф.Энгелсро комилан тасдиr менамоянд: тоифа[ои xануби араб воrеан [ам дар замон[ои rадим давлат[ои муrтадир, маданияти баланд ва ба худ хосе ба вуxуд оварда будаанд.
Дараxаи тараrrиёти иxтимоию иrтисодии rисмат[ои гуногуни Ара-бистон ба таври куллb фарr мекард. Агар дар сарзамини Яман ва баъзе дигар вилоят[ои ин кишвар дар нимаи дувуми асри VI ва ибтидои асри VII зироаткорb ва зиндагии ша[рb равнаr ёфта бошад, дашту са[ро[ои па[новари он макони сукунати кeчманчиёни бадавb ба шумор мерафт, ки уштур сарвати асосии он[оро ташкил мекард. {арчанд ташкилоти тоифавии авлодb дар байни араб[о хеле rавb буд, муносибат[ои феодалb ба зу[ур омада, дар xараёни тараrrиёти таърих аз rабила[ои пароканда ва иттифоrи rабила[о давлати ягона таъсис ёфт. Дар оuози асри VII системаи нави динb бо номи ислом пайдо гардид.
Барои та[лили сабаб ва шароити таърихии пайдоиши дини ислом ва бо як суръати фавrулодда аз тарафи араб[о тасарруф шудани кишвар[ои зиёде, пеш аз [ама, таркиби синфии xамъияти он замон ва пешрави[ои дар [аёти [амон xамъият ба амал омадаро аз назар гузаронидан зарур аст. {амон амри воrеb, ки дини ислом дар давраи таъсиси xамъияти синфии араб[о ба вуxуд омадааст, [еx як xои шуб[а надорад. Масъалаи муайян кардани хусусияти xамъияти нави синфb ва тарзи исте[солоте, ки дар араб[о ва кишвар[ои забткардаи он[о мавrеи бартариро ишuол мекард, [амчунин омeхтани протсесси синтези мураккаби иxтимоие, ки дар он давра ба амал меомад, басо мушкилтар аст. {алли ин масъала[о, хусусан, аз он xи[ат му[им аст, ки он[о на фаrат яке аз му[имтарин давра[ои таърихи халr[ои шарrро равшан менамоянд, балки дар навбати аввал ба талаботи uоявии кадомин синф[о мувофиr будани дини исломро низ аён месозанд. {алли масъалаи охирb барои та[лили марксистии xи[ати мафкуравии мар[ила[ои аввали ислом бояд замина фаро[ам оварад.
Хеле кам будани манбаъ[ое, ки доир ба сохти иxтимоии Арабистони шимолии пеш аз ислом (дини ислом дар [амин xо ба вуxуд омадааст) маълумот меди[анд, хусусан таърихнигории асримиёнагb, ки диrrати худро фаrат ба баёни воrеа[ои сулолавb ва «муrаддас» равона сохта, [амеша [одиса[ои воrеиро бо афсона ва мавзeъ[ои мухталифи фолклорb омехта наrл менамояд, аз [амон сабаб[ое мебошанд, ки [алли масъала[ои дар боло номбаршударо ни[оятдараxа мураккаб гардонидаанд. Исломшиносии буржуазb далелу мадрака[ои зиёде доир ба он давра xамъ намуда, роxеъ ба сабаб[ои пайдоиши ислом бисёр фарзия[ои идеалистb ба миён овард, аммо аз xи[ати методологb дар та[лили реша[ои иxтимоии ислом тамоман оxизу нотавон монд.
Дар илми таърихшиносии советb доир ба тавсифи ин xамъияти синфb ду нуrтаи назар мавxуд аст. Бар тибrи нуrтаи назари аввал, дар xануби Арабистон xамъияти uуломдорb ба [ар [олат дар асри VI вуxуд дошта, дар охири асри VI ва аввали асри VII дар Арабистони шимолb, дар {иxоз, Макка ва Мадина, ки дар ро[и асосии корвонгард воrеъ гардида буданд, ташаккули тартиботи uуломдорb ба вуreъ меояд. Дар Арабистони дарунb, ки бадави[о, кeчманчиёни чорводор сукунат доштанд, низ вайроншавии сохти xамоати падаршо[b шурeъ мегардад, вале он хеле суст ба амал меояд. Ба [ар [ол дар байни бадави[о [ам, аз як тараф, сарватмандон – со[ибони рама[ои калон ва баъзан замин, миrдори зиёди асирони uулом, аксар ваrт бо ро[и корвонb тиxораткунанда ва, аз тарафи дигар, камбаuалон пайдо мешаванд, ки дар [аrrи он[о шоири тоисломии араб аш-Шанфара гуфта буд: «(Марди бенаво) рeзро дар як пано[го[ ва шабро дар пано[го[и дигар мегузаронад, [амеша тан[ост ва савора дар дeши хатар аст».[1009] Ин камбаuалон [ар чb бошад [ам, [анeз озод буданд.
Бо вуxуди ин, дар шимоли Арабистон тартиботи uуломдорb то дараxаи форматсияи [укмрон сабзида нарасид, чунки дар айни бe[рони бавуxуд-овардаи давраи гузариш ба xамъияти синфb ислом пайдо шуд ва Му[аммад зу[ур намуд. Му[аммад сарлашкари мо[ире буд, дар бораи uазовот (xанги муrаддас) [укми ислом rабул гардид, халифа[ои Му[аммад ро[и халосиро аз бe[рон дар xанг[ои истилокорона медиданд. Инак, тeда[ои араб [амчун «сарбозони ислом» ба сарзамин[ое, ки сохти феодалb босуръат ро[ меёфт ва ё кай[о барrарор гардида буд, фурe рехтанд. Лекин дар кишвар[ои забткардаи араб[о тартиботи uуломдорb [ам тамоман бар[ам нахeрда буд, бинобар ин сохти uуломдорb дар араб[о муддати дуру дароз ма[фуз монд ва [атто дар натиxаи ба даст овардани асирони зиёд дубора rувват гирифт. Умуман, муносибати феодалb дар хилофат баъди футe[оти бузург дар охир[ои асри VII ташаккул ёфт, uуломдорb бошад, [амчун тарзи кe[наи зиндагb боз ваrти зиёде мавxудияти худро ниго[ дошт.
Мувофиrи ин нуrтаи назар, ислом аввал дар заминаи xамъияти ташак-кулёфтаи uуломдорb ба вуxуд омад ва тан[о баъди футу[от [амчун дини xамъияти феодалb rарор гирифт. Ин нуrтаи назарро Е.А.Беляев, инчунин А.Ю.Якубовский, С.П.Толстов, И.П.Петрушевский ба миён овардаанд.
Тибrи нуrтаи назари дувум, [анeз пеш аз пайдоиши ислом, [ам дар xануб ва [ам дар шимоли Арабистон, на ин ки муносибат[ои uуломдорb, балки феодалb ташаккул ёфта, то асри VII, яъне то футу[оти бузург мавrеи [укмронb пайдо карда буд. Ба ин тариrа, ислом аз аввалин rадам[ои пайдоиши худ дини табаrа[ои болонишини xамъияти навбунёди феодалb ба шумор мерафт. Ин нуrтаи назарро Н.В.Пигулевская, А.Г.Лундин, Н.А. Смирнов ва Л.И.Нодирадзе пешни[од кардаанд. Пайравони ин нуrтаи назар диrrатро ба чоряккорb, ки дар [амон шароити таърихb аз му[имтарин зу[уроти муносибат[ои феодалb буд, xалб менамоянд.
Ин ду нуrтаи назар нисбат ба вазъияти Арабистони асри VII ва шароити иxтимоии пайдоиши ислом [оло фаrат фарзияи ноrис ва шартb буда, [алли [амаxонибаи ин масъала кори оянда аст.[1010]
Вале, [еx xои шуб[а нест, ки xамъияти хилофати охири асри VII дар сурати ма[фуз мондани тартиботи uуломдорb, ба дараxаи хеле зиёд феодалb гардида буд ва истилои Осиёи Миёна, шарrи Хуросон ва Мовароунна[р аз тарафи ашрофи [арбии феодалb, ки унсур[ои тарзи зиндагии бодиянишинро [ам давом медод, ба амал оварда мешуд. Муносибат[ои хоси ин rабил xамъият ба муносибат[ои xамъияти феодалишудаи муrимb наrши худро мегузошт ва ба ин васила протсесси феодалишавиро таuйир ва суръат медод.