Чунон ки дар боло оварда шуд, [укмрони Самарrанд подшо[и Суuд - Тархун бо араб[о сул[ кард. E дар айни ваrт e[дадор шуд, ки ба он[о хироx меди[ад. Пас аз як сол Rутайба бародараш Абдурра[монро барои гирифтани хироx ба Самарrанд фиристод. Тархун ба додани хироx маxбур гардид. Ин боиси норизоятии ашрофи Самарrанд (ва, бешуб[а, оммаи ме[наткаши Суuд, гардид. Тархун бо дасти муrаррабони худ аз тахти салтанат фуроварда шуд ва e дар [олати навмедb ва шиддати алам худро нобуд сохт.[1023]
Дар соли 710 ба тахти подшо[ии Суuд Uурак нишаст. Ин мард, аз рeи ба[ои донишманди воrеа[ои давраи истилои араб {.А.Р. Гибб, «ватанпараст ва раxули давлат буд».[1024]
Дар ин ваrт xараёни [одисот ба rарори зайл сурат мегирифт. Дар Хоразм та[ти ро[намоии Хурзод ном бародари Хоразмшо[ не[зати халrb сар зад. Rутайба аз ин муборизаи дохилии давлати Хоразм истифода намуда, бо ба[о-наи кeмак расондан ба Хоразмшо[ бо reшуни худ ба он xо [аракат кард. Дар сол[ои 710–712 Хоразмшо[ бо Rутайба муо[идаи сул[ баста, ба ивази он ки шeришиёнро ба хун оuушта намуд, ба тариrи подош 10 [азор сар чорво дод. Ин амалан маънии ба араб[о сари итоат фуруд овардани хоразмшо[ро дошт.
Rутайба ба осонb таслим нашудани суuдиёни xангxeро дар назар гирифта, барои дар uафлат гузоштани он[о овозае па[н кард, ки гeё бо uанимат[ои аз uорат бадастовардаи худ ба Марв хо[ад рафт, лекин дар амал бо лашкари Хоразмшо[ ва бухорхудот ба Самарrанд [уxум овард.
Xи[ати хоси вазъияти онваrтаи муборизаи зидди истилогарон на фаrат набудани фронти ягона ба муrобили араб[о, балки бадтар аз ин, хиёнати [окимони Бухоро ва Хоразм мебошад. Даста[ои сарбозони хоразмb ва бухороb дар тарафи араб[о rарор гирифта, дар сурате, ки самарrанди[о яккаву тан[о бо азобу машаrrат ватани худро мудофиа мекарданд, [амро[и reшуни душман бар зидди Самарrанд бо тамоми rувват xангиданд. Бар зимми ин, дар дохили Суuди Самарrанд [ам якдилb ва [амфикрb набуд. Пас аз марги Тархун дар Суuд гурe[и нерeманди ашрофи арабпараст боrb монда буд. Аз э[тимол дур нест, ки яке аз намояндагони ин гурe[ [окими Панxакент - Дивоштак бошад. Баъди худкушb кардани Тархун вай сарпарастии писари хурдсоли eро ба зимма гирифта, унвони «подшо[и Суuд, [укмрони Самарrанд»-ро со[иб шуд (ин унвон аз [уxxат[ои суuдии Кe[и Муu маълум гардидааст).
И.Ю.Крачковский тахмин мекард, ки «албатта, мумкин аст, масъала аз ин [ам амиrтар бошад, дар байни араб[о ва арабпараст[о майли дар муrобили Uурак ба сифати давомди[андагони «rонунии» силсилаи подшо[они Суuд гузоштани писарони Тархун пайдо шуда буд».[1025] Инро дар [аrrи Дивоштак [ам метавон гуфт, [арчанд ки яrинан e унвони «подшо[и Суuд, [укмрони Самарrанд»-ро хеле дертар, соли 719 гирифтааст. Rутайба риёкорона ва маккорона эълон кард, ки вай омадааст, то барои марги Тархун rасос бигирад.[1026] Ба ин восита e тарафдорони подшо[и сарнагуншудаи Суuдро ба [аракат овард ва имкон дод, ки он[о бо унсурони арабпараст мутта[ид шаванд. Роли му[имро дар rарорго[и тарафдорони араб[о Дивоштак бозид. {амаи ин[о вазъияти Uурак ва а[воли мудофиакунандагони Самарrандро мураккабтар месохт.
Та[лили муфассали манбаъ[ои хаттии оид ба xараёни истилои Самарrанд ба rалами В.В. Бартолд тааллуr дорад.
Манбаи асосb–Табарb–се ривоят ва [икояти xомее дорад, ки аз рeи чанд сарчашма навишта шудааст.[1027] Дар му[ориба[ои шадид, ки ба араб[о зарбаи [алокатовар зада шуд, мудофиакунандагони ша[р rа[рамонии беназир нишон доданд. Подшо[ Uурак дар яке аз мактуб[ои худ навиштааст: «Бисёр сарбозони мо кушта ва маxрe[ гардиданд, аскарони пиёда ва савораи дош[о (араб[о– Б.U.) ни[оят сершумор буданд ва мо ба он[о муrобилат карда наметавонистем. Ман дар пано[и девор[ои rалъа аrиб нишастам, то ки он xо камин бигирам».[1028]
А[ли Суuд аз му[осираи араб[о ба xон омада, аз подшо[и Чоч, хоrони турк ва ихшиди Фарuона кeмак хостанд ва навиштанд, ки «агар араб[о бар Суuд uалаба кунанд, навбати шумо хо[ад расид». Он се [укмрон rарор доданд, ки ба Суuд мадад расонанд ва дастаи xанговарони савораеро аз «ша[зодагон ва шуxоатмандтарин сарбозони xавони подшо[b» ба он xо фиристоданд. Сардори ин даста писари хоrон буд.[1029] Азбаски аскарони турк дар ин ваrт ба наздики[ои Суuд rарор гирифта буданд, ба муборизаи зидди араб метавонистанд фавран ёрb кунанд. Ма[з аз [амин сабаб дар сари rувваи имдодb писари хурдии хоrони турк – Иналхоrон, ки вазифаи сарфармонде[и reшуни uарбии туркро адо мекард, гузошта шуд.[1030] {анeз rувваи имдодb дар ро[ буд, ки Rутайба аз воrеа хабардор шуда, ба муrобили он reшуни баргузидае бо сардории бародари худ равона кард.
Араб[о нога[он шабохун зада, дастаи иттифоrчиёни суuдиёнро торумор карданд. Он[о ашрофзода будани сарбозони ин дастаро фа[мида, сари кушташудагонро аз тан xудо карданд ва номашонро ба гeшашон навишта, сар[оро ба камарбанди худ овехта, ба rарорго[ашон баргаштанд. Яке аз араб[ои иштирокчии ин воrеа наrл мекунад: «Аз мо касе набуд, ки дар камарбанди худ сари душмани номдорро надошта бошад... ва мо сило[и олb, матоъ[ои гаронба[о, камарбанд[ои заррин, асп[ои бодпоро uанимат гирифтем ва Rутайба [амаи ин[оро ба худи мо инъом кард. Бо [амин суuди[о ба шикаст рe оварданд. Rутайба ба тарафи он[о манxаниr рост карда, ба тирпарронb шурeъ намуд, вай [амеша бо он[о задухeрд мекард. Сарбозони бухороb ва хоразмии тарафдори e, ки (ба муrобили суuди[о.– Б.U.) беамон меxангиданд, барояшон намунаи ибрат буданд». {амон ваrт буд, ки Uурак суханони оташборе гуфта, Rутайба ва [амро[онашро ба шeру uазаб овард: «Ту бо ман бо дасти бародарони ман ва а[ли хонадони ман xангида истодаb, канb араб[оро ба муrобили ман гузор».[1031] Ин му[ориба ва боз якчанд му[ориба[ои дигар (Яъrубb якчанд «му[ориба[ои шадид» мегeяд), ки дасти араб[о боло буд, суuдиёнро маxбур кард ба паси девори Самарrанд пано[ баранд (дар охирин xанги хеле сахти назди Самарrанд суuдиён rариб uалаба карда буданд, вале ба араб[о муяссар гардид, ки ин му[орибаро ба фоидаи худ анxом ди[анд).
Му[осира сар шуд. Худи Uурак чунин тасвир менамояд: «Он го[ араб[о ша[рро му[осира карданд. Он[о дар муrобили девор 300 мошини деворшикан гузошта, дар се xо хандаr[ои калон канданд. Нияти он[о несту нобуд кардани ша[ри мо ва подшо[ии мо буд».[1032]
Мошин[ои деворшикан рeзу шаб девор[ои Самарrандро мекeфтанд. Араб[о як xои деворро сeрох карданд, суuди[о зуд онро ма[кам намуданд. Суuди[о аз камон тирхоликунон го[о берун мебаромаданд ва ба му[осиракунандагон талафоти зиёд ворид меоварданд. {амин тариrа, он[о як мо[и тамом ша[рро мардонавор мудофиа карданд. Вале охири охирон ша[р таслим шуд. Uурак ноилоx шартномаи барои Самарrанд ни[оятдараxа вазнинро имзо кард. Мувофиrи ин шартнома e мебоист якбора ду миллион дир[ам, се [азор uуломи калонсол ва ганxи бут[ои маъбад[ои rадимаро ба араб[о супорад, сипас, [ар сол дусад [азор дир[амb ба он[о наrдина пардозад. Илова бар ин, мувофиrи шарти пешакb, самарrанди[о мебоист барои мусулмонон дар ша[ри худ масxид месохтанд ва reшуни суuдиро аз Самарrанд дур мекарданд. Ба ивази [амаи ин Rутайба Uуракро [укмрони «Самарrанд ва замин[ои он ва атрофи он ва Кеш ва Нахшаб ва ша[р[о ва rалъа[о» таъйин намуд, Uурак дар амал вассали e гардид. Rутайба аз тарси шeриши суuди[о дар ша[р дастаи сарбозони худро гузошт.[1033]
Вале рe[и озодихо[ии мардуми Самарrанд нашикаст. Чунон ки Яъrубb хабар меди[ад,[1034] тирамо[и соли 712 «мардуми Самарrанд ба муrобили e (rоиммаrоми араб[о.– Б.U.) сар бардошт ва хоrон, подшо[и туркон [ам ба e [амла намуд». Фаrат расида омадани Rутайба бо rувва[ои асосии араб (ба[ори с.713) гарнизони арабро аз шикасти ногузир наxот дод. Дар манбаъ[ои rадимаи туркb [ам доир ба ин воrеа[о далелу мадрак[ои xолиби диrrат оварда шудаанд. Аз рeи маълумоти он[о, сафорати суuдb бо сардории Суком ба rарорго[и туркон меояд.[1035] Чунон ки аз катибаи калоне ба шарафи Гултегин маълум мегардад, xавобан турк[о «ба ёрии халrи Суuд» то худи «дарвозаи о[анин» (Бойсунтови [озира) [аракат кардаанд.[1036] Uайр аз ин, чи навъе ки {.Гибб дуруст rайд мекунад, истилои Самарrанд ба тасарруфи Суuд ва мутеъ кардани суuдиён оварда нарасонид. Аксари суuдиён [окимияти араб[оро эътироф накарда, озодона мезистанд.[1037] Бо вуxуди ин, шeриши самарrанди[о бера[мона пахш карда шуд.
Пас аз да[ соли xанг[ои муттасили хунрезона Мовароунна[р ба [окимияти олии хилофат тобеъ карда шуд. Вале ба ин ниго[ накарда, халr[ои ин сарзамин худро тамоман мутеъ [исоб намекарданд. Тирамо[и [ар сол Rутайба аз хавфи ин мардуми озодихо[ reшуни худро аз Амударё гузаронида, дар Марв ва дигар ша[р[ои Хуросон xойгир менамуд ва ба[орон боз ба Мовароунна[р [амла меовард ва [ар бор бо rувва[ои тоза меомад, зеро талафоти e дар [ар дафъаи ба ин xониб [уxум карданаш хеле бузург буд.