Дар сол[ои 712–713 ба муrобили араб[о иттифоrи хоrони турк ва се давлати калони истиrлолияти худро ниго[ дошта - Суuд, Чоч ва Фарuона баромад мекард.
Низоъ[ои байнихудии ашрофи Суuд ба он оварда расонид, ки Дивоштак таслими Uурак ва аз тарафи араб[о [амчун подшо[и Суuд эътироф шудани eро барои иштироки худ дар муборизаи зидди истилокорони араб фурсати муносиб дарёфта, Фатуфарн ном сафири худро ба Чоч ва вилоят[ои [амсоя фиристод. Дар кeшки кe[и Муu номаи аз Чоч ирсол доштаи ин сафир ма[фуз мондааст, ки дар тасвири бевоситаи вазъияти ни[оят мураккаб ва фоxианоки онваrта бе[тарин [уxxатест. Фатуфарн ба Дивоштак «хоxа» гeён муроxиат карда, менависад: «Хоxа, ман ба [узури [укмрони Чоч расидам. Ва ман, хоxа, [ам номаро супурдам ва [ам он чи да[онb гуфтанb буд, якта намонда, [амаашро ба тудун ([окими Чоч– Б.U.) ва «муовинаш» арз кардам. Ва, хоxа, номаро ба хоrон ва номаро ба шо[и Фарuона бо тутуки фарuонb (унвон –Б.U.) ба шо[и Фарuона фиристодам. Ва, хоxа, ман дигар ро[и худро наметавонам давом ди[ам, зеро, хоxа, мегeянд, ки хоrонро дидан мумкин нест. Ва, хоxа, ман аз тудун ва «муовинаш» нома ва xавоб[ои номаро гирифтам..., вилояти Уструшан тамом аз даст рафтааст. Ва, хоxа, ман яккаву тан[оям, [амро[ надорам ва, хоxа, ба рафтан xуръат намекунам. Ва, хоxа, ман ба ин xи[ат дубора ба Чоч баргаштам. Ва, хоxа, ман барои ин аз ту бисёр метарсам. Ва, хоxа, тудун мувофиrи а[дномаи сул[ бо араб[о худро аrиб кашид. Ва, хоxа, муво-фиrи а[дномаи сул[ Xомравоз ва форси лашкаркаш ба поин рафтанд – овоза [аст, ки барои гирифтани товон ва барои аз араб[о дур кардани reшун... Ва, хоxа, тудун [аввал] бо Тарбанд шартнома баст [«сул[ кард»] ва, хоxа, вай [амаи замин[оро [[амту] ба даст овард. Ва, хоxа, аз рeи овоза[о, «муовин» аз «сул[» хеле uамгин аст ва [ам аз ту тарсон аст, ки ба назди ту нарафт». Дар охир ро[и маълумотрасонb ба Дивоштак, яъне ба воситаи Канд (Конибодоми [озира) ва баъд ба воситаи Исфара ба Мастчо[ ва, сипас, бо водии Зарафшон ба rарорго[и Дивоштак расидани хабар нишон дода мешавад.[1038]
Номи тудун – [окими Чоч – аз дигар сарчашма[ои хаттb низ маълум мегардад, ки Мо[эду-тутун (Ба[одуртудун) будааст.[1039] В.А.Лившитс тахмин дорад, ки дар баробари тудуни rарорго[аш Тарбанд (Eтрори [озира), [окими ма[аллb «[укмрони Чоч» [ам буд, ки дар Бинкент (наздикии Чоч) rарорго[ дошт.[1040] С.Г.Кляшторний, ки бо далел[ои муайян «тудун» ва «[укмрони Чоч»-ро як шахс медонад, ба ин нуrтаи назар мухолиф аст.[1041] Хоrон аслан Инэлхоrони турк мебошад.[1042]
Подшо[и Фарuона [ам иштирокчии ин иттифоr буд. Ба rатори иштирокчиёни иттифоr, албатта, худи Дивоштакро низ [амро[ кардан лозим аст.
Агарчанде Суuд ва, хусусан, но[ия[ои кe[ии Самарrанд [анeз комилан ба та[ти тасарруфи араб[о надаромада буданд, Rутайба ибни Муслим rарор дод, ки аввал ба зeртарин иштирокчиёни иттифоrи зидди араб[о – фарuони[о, чочи[о ва турк[о зарба занад. E rувваи зиёде xамъ карда, бо ду фавx ба ро[ медарояд. Яке аз фавx[о, ки аксаран аз «муттафиrон» – даста[ои аз а[олии Кеш, Насаф ва Хоразм ташкилшуда фаро[ам омада буд, ба тарафи Чоч равона гардид, фавxи дигар ба сeи Хуxанд ва Фарuона [аракат намуд. Дар бораи амалиёти фавxи шимолb маълумоти хеле кам мавxуд аст. Вай Чочро забт карда, бисёр ма[ал[ои онро оташ дод. Фавxи xанубb, ки худи Rутайба сардорb мекард, пас аз якчанд задухeрд Хуxандро ишuол карда, ба Косон расид. Дар ин xо ду фавx ба [ам мутта[ид шуданд. Аз маълумоти Ибни {авкал[1043] ва Истахрb,[1044] ки мутаассифона, хеле иштибо[ист, чунин бармеояд, ки Rутайба дар Уструшон, боз [ам на фаrат дар rисмати [амворb, балки дар ма[ал[ои кe[истонии он низ амалиёт доштааст.[1045]
Маълумоте низ мавxуд аст, ки гeё Rутайба дар Фарuона rоиммаrоми арабро гузошта, дар Чоч ва Фарuона ма[алла[ои арабнишин сохта бошад, вале асос[ое [астанд, ки дурустии ин маълумотро зери шуб[а мегузоранд. Rутайба uалаба карда бошад [ам, муrовимати фарuони[о ва чочи[оро тамоман шикаста натавонист. Маълумоте, ки дар ахбори Фатуфарн мавxуд аст, ма[з ба [амин маънb далолат мекунад. Чи навъе ки маълум аст, Фатуфарн дар айни гармогармии амалиёти xангии соли 713 фиристода шуда буд.
Соли 714 Rутайба бори дигар ба Чоч [амла меорад. Он xоро ба rарорго[и асосии худ табдил дода, ба тарафи Исфиxо (Сайрами [озира, дар наздикии Чимкент) [аракат мекунад. Таваxxe[и Rутайбаро на он rадар а[амияти тиxоратии ин ша[р, балки бештар xи[ати стратегии он ба худ xалб менамояд. E Исфиxобро забт карда, ният дошт пеши ро[и лашкари туркро, ки ба ёрии иттифоrчиёни осиёимиёнагии худ мерафт, бигирад.
Дар сари соли 715 Rутайба ба Фарuона [уxум карда, ба он зарбаи сахт расонид. Подшо[и Фарuона фирор намуд.
Дар [амин ваrт ба тахти хилофат Сулаймон нишаст, ки душмани Rутайба буд. Rутайба бар зидди e исён кард, вале ин исён ба шикаст ва марги худи вай анxом ёфт.
Араб[о футу[оти Осиёи Миёнаро анxом дода, маркази вилояти шарrии худро, ки Хуросон ва Мовароунна[рро дар бар мегирифт, дуртар аз Бухоро ва Самарrанди «ноором» – Марв муrаррар карданд.
Ба муваффаrияти хилофат дар истилои Осиёи Миёна чb мусоидат намуд?
Сабаби асосии ин муваффаrият, пеш аз [ама, парокандагии сиёсии мамлакат буд, ки араб[о ин вазъиятро барои манфиат[ои худ хеле мо[ирона истифода бурда тавонистанд. Он[о аз аввалин рeзи ба Мовароунна[р rадам ни[одани худ тамоми тадбир[оро пешбинb карданд, то вилоят[ои xудогонаи Осиёи Миёна ба [ам мутта[ид нашаванд. Ин ба он[о, дар [аrиrат [ам, муяссар гардид. Rутайба чунин сиёсатеро пеш гирифта буд, ки аввалан, ба яке аз давлатча[ои ба [амдигар душман кeмак расонида, тарафи муrобилро торумор мекард ва, сипас, худи онро низ мутеъ менамуд. Аксар ваrт [укуматча[ои xудогонаи Мовароунна[р, ба манфиати истилогарон, бар зидди якдигар мубориза мебурданд. Rутайба барои тасхири Суuд илова бар reшун[ои араб аз rувва[ои [арбии Хоразм, Бухоро, Насаф ва баъдтар, аз rувва[ои Суuд низ истифода намуд.
Дигар аз сабаб[ои муваффаrияти reшун[ои хилофат дар ин xост, ки он[о зиддият[ои байни турк[ои бодиянишин ва а[олии во[а[ои зироатии Осиёи Миёнаро истифода бурда, го[о муваффаr мешуданд он[оро аз [ам xудо кунанд ва якеро ба муrобили дигаре барангезанд.
Ни[оят, араб[о аз xи[ати [арбb бартарияти калоне доштанд. Он[о мамлакат[ои зиёдеро забт намуда, а[олии ма[аллb ва восита[ои моддии давлат[ои мутеъро барои муваффаrияти сиёсати таxовузкоронаи худ истифода бурда тавонистанд.
Халr[ои Осиёи Миёна ба истилогарони араб муrовимати хеле шадид нишон медоданд, вале бор[о иттифоr меафтод, ки [окимони он[о, мисли подшо[ча[ои Хоразм ва Суuд, хиёнат карда, боиси барбод рафтани он [ама xонфишони[ои халr мегардиданд. Аксари подшо[ча[ои ма[аллb на ин ки ба муборизаи оммаи халr барои истиrлолият сардорb кардан, балки ба ваъда[ои араб[о фирефта шуда, ба истилогарон сари итоат фуруд оварданро афзалтар медонистанд.
3. АЗ ТАРАФИ АРАБ{О ЗАБТ КАРДА ШУДАНИ МОВАРОУННА{Р (ДАВРАИ ДУВУМ)