Дар таълифоти таърихшиносb го[е ба иштироки Хитой дар муборизаи зидди араб[о ишора карда мешавад. Ин тамоман дар заминаи uалат ва иштибо[ ба миён омадааст. Дар [аrиrат, чунон ки сарчашма[ои хаттb ша[одат меди[анд, император[ои Тан [окимони Осиёи Миёнаро ба муrобили араб[о барангезонда, ба он[о ташаккур из[ор мекарданд ва мансаб мебахшиданд. {укумати Хитой ин [окимонро ба муборизаи зидди араб[о та[рик намуда, дар оянда ба он[о ёрb карданро ваъда дода ва дар сурати ба xо наовардани e[дадориашон тобеияти худро нисбат ба Хитой эътироф кардани он[оро талаб карда, аслан барои ёрb расондан ба мардуми Осиёи Миёна ангушти худро [ам хам накарданд.
Чи навъе ки Л.Н.Гумилёв[1047] rайд мекунад, [укумати Тан аз дигар rисмат[ои сар[ади худ ягон дастаи аскарро гирифта, ба кeмаки фарuони[о ва суuди[о нафиристод. Чунон ки му[аrrиr менависад: «Империяги[о умедворb доштанд, ки ва[шати uоратгари[ои араб[о ва тибат[о а[олии Осиёи Миёнаро ба оueши он[о тела меди[ад ва ба он[о фаrат сурати ташкилb додан мемонаду халос» (ибораи «сурати ташкилb» мебоист ба нохунак гирифта мешуд) .[1048]
Суuдиён аз кeмаки хитои[о умеди худро канда, барои аз нав барrарор кардани иттифоr бо фарuониён ва турк[о [аракат намуданд. Соли 720 дар Суuд оташи мубориза[ои озодихо[b дубора фурeзон гардид.
Пеш аз ин чунин воrеа[о ба амал омаданд:
Халифа Умар ибни Абдулазиз (717–719) исло[оти молиявие эълон кард, ки дар асоси он аз касони дини исломро rабул карда, [амчун мусулмонони
араб, на хироx ва на xизя ситонида намешуд. E аз тарафи араб[о ба даст овардан, ё худ аниrтараш зер карда гирифтани замин[оро низ манъ кард, зеро ин боиси ба хазинаи марказb хеле кам дохил шудани хироx мегардид. Аммо rоиммаrом[ои Хуросон бо [ар ба[она аз иxрои ин амри халифа саркашb мекарданд. Дар навбати худ аъёну ашрофи ма[аллb, ки аксари он[о худро мусулмон мегуфтанд, аслан намехостанд андоз ба араб[о расад. Он[о [ам дар uами афзудани сарвати худ буданд. Ба ин xи[ат дар байни аъёну ашрофи ма[аллb ва намояндагони идораи хилофат зиддият пайдо шуд. Мардум, ки аз зулму ситам ва rатлу uорати араб[о ба дод омада буд, тарафи аъёну ашрофи ма[аллиро гирифт. Овозае па[н гардид, ки дар соли 100 [иxрb, мутобиrи сол[ои 718–719 милодb, ба rудрати араб[о завол мерасад.[1049]
Шояд ба муrобили араб[о сар бардоштани Uурак (ма[з дар [амин ваrт, на пештар аз ин) ба[онае шуд, ки Диваштак бо та[рики араб[о худро подшо[и Суuд ва [окими Самарrанд эълон кард.
{амон гурe[[ои ашрофи суuдb [ам, ки пештар байни худ хусумат парварида, тамоюлоти гуногунро пеш гирифта буданд, якxоя бар зидди араб[о бархостанд. Турк[о [ам ба ёрb даъват шуданд.
Суuди[о дар аввали соли 720 шeриш бардоштанд. Кeмаки турк[о низ дар сари ваrт расид. Хоrони турк бо сардории Курсул reшун фиристод. Иттифоrчиён ба rувва[ои араб сахт зарба заданд. Дар кишвари суuдиён rариб [еч ма[алле ва ё [окиме намонда буд, ки ба муrобили истилогарон сар набардошта бошад. Фаrат дар баъзе xо[о гарнизони араб[о боrb монда, он [ам бо додани товон ва гарав гузоштани одамон мавxудияти худро ниго[ медошт. Инак, ваrти [исоб расид. Мавrеъ[о иваз шуданд. Истилогарони афтода[ол дар ин арасот аз rа[ру uазаби бени[ояти халr ба ларза даромаданд. Rоиммаrоми Хуросон [арчанд саъй кард, ки шeришро хобонад, аммо натавонист. Он го[ Саид ал-{арошb, ки дар пахш кардани шeриши халrи Ироr «шe[рат» ёфта буд, rоиммаrоми Хуросон таъин гардид. E бо шeришчиён гуфтушунид сар кард, фавран rисме аз аъёну ашроф нисбат ба шeриш хиёнат намуд. Дар миёни ин хиёнаткорон подшо[и Суuд - Uурак [ам буд, ки на фаrат ба тарафи араб[о гузашт, балки [амро[и он[о бар зидди раияти худ xангиданро [ам ба зимма гирифт.[1050] Бо вуxуди ин, аксари шeришчиён rарор доданд, ки ба душман таслим нашуда, ба ма[ал[ои аз тасарруфи араб[о берунмонда пано[ баранд.
Чунин ма[ал Фарuона буд. Подшо[и он Алутар, ки он ваrт дубора тоxу тахтро со[иб гардида буд, ба суuдиён пано[го[ ва [имоят ваъда дод. Rисми зиёди суuди[о ба ин ваъда бовар карда, ро[и Фарuонаро пеш гирифтанb шуданд. Он[оро Rарзанx ном марди далер ва шуxоъ сардорb мекард. Фарuона рафтан ба e маъrул набуд. E наrшае пешни[од кард, ки мувофиrи он ба reшу-ни пешо[анги араб [амла намуда ва онро торумор карда, ба он сeи Сирдарё, ба назди турк[о рафтан лозим буд. Лекин тоxирон ва де[конони суuдb бо ин пешни[оди e розb нашуданд ва Фарuонаравиро исрор карданд. Ваrте ки фав-xи шeришгарон ба тарафи Фарuона равон шуд, Алутар а[дшиканона бо араб-[о гуфтугузор сар карда, ваъда дод, ки шeришиёнро ба дасти он[о месупорад. Вале ба суuди[о хабар расонид, ки ваъдаи ба он[о додаи e пас аз 20 ё 40 рeзи дар яке аз дара[ои Исфара пин[он шудани он[о rувват пайдо мекунад. Дар [амин ваrт, ки ду тараф саргарми гуфтушунид буд, reшуни араб ба Хуxанд, ба rарорго[и муваrrатии шeришгарон расида омад. Маълум, ки дастнишондаи араб[о - Алутар ёрb расонданро ба одамони фиребдодааш рад намуд.
Ба араб[о ишuоли Хуxанд (ба[орон ё тобистони с.722) ба осонb муяссар нагардид. Суuди[о то дами охирин истодагарb карданд. Он[о дар назди дарвоза[ои ша[р хандаr канда, болои онро пeшониданд ва сипас, бардурeu рe ба гурез ни[оданд, араб[ои фирефташуда он[оро таъrиб намуданд ва да[[о нафарашон ба хандаr uалтида, асири суuдиён гардиданд. Аммо ваrте ки rувва[ои сершумори араб[о расида, мошин[ои деворшикан ба кор сар карданд, вазъияти ба му[осира афтодагон хеле бад шуд. Он[о шарт[ои араб[оро дар бобати баргаштан ба Суuд, пардохтани хироx ва ра[о кардани асирони араб rабул намуданд. Суuдиёни шeришгар [ама беяроr карда шуданд. Араб[о якеро гуна[гор хонда, тамоми он[оро rир карданд. Сарбозони суuдb дар охирин ла[заи [аёти худ [ам xасорати фавrулодда нишон медоданд. Табарb бо тааxxуб менависад, ки суuдиёни бесило[ калтак ба даст xангида, муrовимат мекарданд.[1051] {амаи он[о аз дами теu гузаронида шуданд. Фаrат 400 нафар тоxирон зинда монданд, ки xони худро бо пулу моли бисёре аз араб[о харида гирифтанд. А[олии Хуxанд [ам ба азият ва ма[румият[о дучор гардид; саркардаи араб фармуд, ки заминдорони ин xо ба гардани худ мe[ри сурбb овехта гарданд; касеро, ки андаке аз итоат сар мекашид, ба куштан медоданд.
Ба гурe[и дигари шeришгарон Дивоштак сардорb мекард. E бо [амро[они худ аз Панxакент ба сарга[и Зарафшон [аракат кард. Аз рeи тахмини ба [аrиrат наздики А.Ю.Якубовский, Дивоштак ният дошт одамони худро аз аuбаи Ша[ристон гузаронида, ба Хуxанд ва Фарuона расонад.[1052] Вале ин нияти e амалb нагардид. Дар rариби[ои rишлоrи Rум кeшке ба номи Абгор (ё худ Абаргор) мавxуд буд, ки онро ба кeшки Кe[и Муu як мешуморанд.[1053] Reшуни араб даста[ои чанде аз [окимони Осиёи Миёнаро [ам дар бар гирифта буд. Кeшиш[ои Дивоштак дар бобати гирифтани пеши ро[и душман бо xанги танбатан натиxае набахшид. Дере нагузашта захираи озуrа ва лавозимоти фидоиёни ба му[осира афтодаи e ба охир расид. Дивоштак маxбур шуд, ки бо араб[о гуфтушунид сар кунад. Араб[о барои ниго[ доштани [аёти сад нафар, аз xумла, худи Дивоштак замонат доданд. Аммо дар ин xо [ам истилогарон макру фиреби [амешагии худро ба кор бурданд: Дивоштакро ва[шиёна rатл карданд ва сари буридаи eро ба [укмрони Ироr фиристоданд.[1054]
Не[зати зидди араб[о бера[мона пахш карда шуд. Бисёр де[rонон ва [окимони ма[аллb нобуд гардида, молу мулки он[о ба дасти саркарда[ои араб расид. Истисмори барзгарон rувват гирифт.
Баъзе [окимони мулк[ои Осиёи Миёна пас аз шикаст хeрдани не[зати зиддиарабии сол[ои 720-722 [ам муборизаро rатъ накарданд. Дар байни он[о, [атто касоне [ам буданд, ки дар ваrт[ои пеш ба назди истилогарон сар хам мекарданд. Чунончи, дар соли 723 подшо[и Фарuона - Алутар бар зидди араб[о лашкар кашида, бо [амро[ии фарuони[о ва чочи[о он[оро дар тамоми ро[и аз Хуxанд то Самарrанд таъrиб намуд ва ба истилогарон зарбаи сахт ворид овард. А[олии Суuд аз сари нав шeриш бардошт. Оташи мубориза го[о хомeш мешуд ва го[о забона мезад. Амалиёти [арбb го[ ба фоидаи араб[о ва го[ ба фоидаи муборизони ро[и озодb анxом меёфт.[1055]