{ангоми ба[о додан ба а[амияти таърихии аз тарафи араб[о истило шудани Осиёи Миёна, чунон ки дар баъзе тадrиrот ба шакли пардапeшида ба назар мерасад, набояд ба ифроту тафрит ро[ дод. Дар ваrти та[лили чунин [одисаи мураккаб, мисли Осиёи Миёнаро истило кардани араб[о, пеш аз [ама, мавrеи синфиро xиддан риоя намудан, гуногунb ва рангорангии uайриоддии таркиби синфb ва тоифавии xамъияти феодалиро ба эътибор гирифтан зарур аст.[1061]
Шуб[ае нест, ки маъмурони сосонb, аъёну ашрофи динb ва uайридинии ма[аллb дар Эрон ва Осиёи Миёна ба кишоварзону [унармандон аз [ад зиёд зулм мекарданд. Ин буд, ки оммаи халr аввал[о [укумати худро дар мубориза бар зидди араб[о дастгирb накард, шиори [окимони арабро дар бораи баробар[уrуrb ва озодb са[ван [амчун таxдиди анъана[ои не[зати маздакия пиндошт. {амаи ин дар давраи аввали истило ба [аракати фоте[они араб[о дар сарзамини Эрон ва Хуросон мусоидат намуд.
Дар айни замон, аз тарафи араб[о истило шудани Осиёи Миёна, rабл аз [ама, xанги uосибонае ба манфиати табаrаи [укмрони араб буда, ба сари мардумони мутеъ мусибат ва ма[румият[ои зиёде меовард ва дучори зулму тааддии дутарафа мегардонид.
{окимони ма[аллb аз тобеияти Эрони сосонb, хусусан дар нимаи дувуми асри VII ра[оb ёфта, ба зери [укмронии маъмурияти боз [ам бера[монатари араб афтоданд. Истилогарон сиёсати толону тороx ва xабру ситамро xорb намуданд. Дар натиxаи ин, алалхусус, дар мар[ила[ои баъдинаи истило, дар бисёр ма[ал[о а[олии Осиёи Миёна ба муrобили истилокорон сар бардошта, бо матонати тамом муrобилати мусалла[она карданд.
{амчунин бояд ба назар гирифт, ки вазъият [ар го[ вобаста ба замону макон таuйир меёфт. Кeшиш[ои нахустини араб[оро «нарм кардан» ва ба василаи андозу хироx аз дасти он[о халос шудан ба rиёми мусалла[она мубаддал мегардид. Тазйиrи араб[о торафт зиёдтар мешуд, сиёсати табаrаи феодалшудаи хилофат таuйир ёфта, баробари муста[кам шудани давлати бузурги ба тараrrb рeни[ода нисбат ба халr[ои мутеъ боз [ам золимонатар мегардид. Дар ин сурат ма[ал[ои нисбатан ба осонb забткардаи араб[о [ам ба шeр омада, бо кeмаки иттифоrчиёни шарrии худ, алалхусус, турк[о ба истилогарон муrовимати сахт нишон медоданд. Мухтасаран чунин буд шароити таърихии Осиёи Миёна дар аср[ои VII–VIII.
Протсесс[ои этногенb, забонb ва мадании кишвар[ои дохили хилофат ни[оятдараxа мураккаб ва пурихтилоф буданд. Дар Шарrи Наздик ва Африrои шимолb аксари rавму нажод[о «арабонида» мешуданд. Дар [амон но[ия[о [ам, ки а[олb забони модарии худро ниго[ медошт, зeран дини исломро xорb карда, баробари он забони арабиро низ чун забони муrаддас па[н менамуданд, зеро Rуръон ва дигар адабиёти динияро фаrат он[ое хонда метавонистанд, ки ин забонро медонистанд. Забони арабb [амон мавrееро, ки забони лотинb дар Европаи uарбии асримиёнагb дошт, дар дохили хилофат со[иб гардида, дар байни халr[ои гуногун эътибори забони умумии илмиро пайдо мекунад (фаrат баъд[о адабиёти илмb дубора ба забон[ои ма[аллb инкишоф меёбад). Маданияти халr[ои хилофат ё худ чи навъе ки баъзан истило[и нодурустеро ба кор бурда, маданияти мусулмонb мегeянд (маданияти араб – тамоман нодуруст), натиxаи синтези комёби[ои эxодии бисёр халr[о, аз xумла, халr[ои Осиёи Миёна мебошад. Xа[онбинии ягонаи динb ва забони (лоаrал дар мар[ила[ои аввал) умумb, алоrаи наздик ва муттасили ин халr[о бисёр xи[ат[ои махсуси ин маданиятро ба миён овард. Вале бори дигар таъкид мекунем: [ар як халrи ба [айъати хилофат дохилшуда дорои маданияти ба худ хос, инчунин махсусият[ое мебошад, ки бо таъсири анъана[ои маданb ва омил[ои иxтимоию иrтисодb фаро[ам омада, алалхусус, аз охири асри IХ-Х тадриxан ба xудошавии (дезинтегратсияи) маданb оварда мерасонад.
Маданияти халr[ои хилофат дар аср[ои IХ–ХII аз маданияти [амзамони аврупоb чандин мартаба баландтар буд. Бузургтарин хизмати таърихии халr-[ое, ки ба [айъати хилофат дохил буданд, бисёр суннат[ои rадима, хусусан, анъана[ои улуми табиат ва фалсафаро, ки донишмандони хилофат ба таври эxодb аз нав кор карда мебаромаданд, барои тамоми инсоният «интиrол» намудан аст. Ме[нат ва фаъолияти ин донишмандон барои шинос шудани аврупои[о бо комёби[ои мардуми шарr мусоидат карданд. Осори илмии донишмандони Осиёи Миёна, аз rабили Форобb, Берунb, Ибни Сино ва бисёр дигарон ба ганxинаи илму маданияти на фаrат хилофат, балки тамоми инсоният са[ми пурарзише гардиданд. Таълифоти оид ба тиб, рисола[ои [исоб, xадвал[ои нуxум ва тарxума[ои арабb аз забон[ои гуногун ба мамолики Uарб ро[ ёфта, муддати аср[о вазифаи дастури мeътабареро адо мекарданд. Роли Шарr дар инкишофи адабиёти Европаи uарбb низ хеле калон аст, [атто тахмин мекунанд, ки rофия ба назми румb аз шеъри араб гузаштааст.[1062]
Инак, аз нуrтаи назари пешомади таърихb, ба хилофат [амро[ шудани Осиёи Миёна оrибат ба суръат ёфтани тараrrиёти феодализм, консолидатсияи rавм[ои Осиёи Миёна, кам шудани парокандагb ва пайдоиши давлат[ои марказиятнок мусоидат намуд ва дар ин замина минбаъд давлат[ои ма[аллии Осиёи Миёна ва Эрон ба вуxуд омаданд; илова бар ин, вай [арчанд аввал ба иrтисодиёт ва маданияти ма[аллb зарар[ои калон расонда бошад [ам, баъд[о ба равнаrи васеи равобити байни халr[ои гуногун боис гардид, ки ба тавассути он синтези бузурги мадании Осиёи Миёна ва тамоми Шарrи Наздики аср[ои IХ-ХI ба вуreъ пайваст.