Дар замони хилофати Аббосиён а[воли оммаи васеи халr на тан[о бе[тар нашуд, балки назар ба давраи Умави[о боз бадтар гардид. Оидоти замини иxора бештар ба шакли молb буд. Аз замин[ои лалмb нисфи [осил ва аз замин[ои обёришаванда аз ча[оряк то сеяки он ситонида мешуд. Баъзан аз рост наомадани таrвими rамарии мусулмонон бо таrвими шамсии зироат истифода намуда, дар як сол ду мартаба хироx мегирифтанд. Бар замми ин дар ваrти хироxuундорb корандагони заминро фиреб медоданд ва бо ро[и та[дид [арчи зиёдтар молиёт меситониданд.
Дар натиxаи rувват гирифтани протсесси инкишофи муносиботи фео-далb, замин, ки исман моликияти халифа [исоб ёфта, вале амалан [иссаи умдаи он дар дасти ашрофи заминдори ма[аллb буд, ба rитъа[ои хурд xудо карда, ба тариrи иxора ба барзгарони бечора дода шуд. Ба ин васила а[ли озоди xамоат со[ибихтиёрии худро аз даст дода, дар rатори кадивар[ои мадюн, uуломони озодшуда ва ё uуломони ба замин[о xо додашуда ба ашхоси вобаста мубаддал гардиданд.
Халифа[ои аббосb анъана[ои Сосониёнро давом дода, ба [ашамат ва дабдабаи дарбори он[о низ таrлид мекарданд. Аъён ва ашрофи ма[аллb [ам дар ин бобат ба он[о пайравb менамуданд. Ин буд, ки бинокорb хеле авx гирифта, бисёр rаср[о, rалъа[о ва u. сохта шуданд. {амаи хароxоти ин бинокори[о ба зиммаи барзгарон буд. А[воли пешаварони ша[р низ бе[тар аз ин набуд. Он[о мавриди истисмори нимфеодалb rарор гирифта, дар натиxаи молиёти зиёд ва худсари[ои маъмурон тамоман муфлис гардида буданд. Молиёти xинсb, инчунин ба дeши турк[ои бодиянишин [ам бори гароне шуда, он[оро ба паршикастагb дучор мекарданд.
{амаи ин[о боиси афзудани эътироз ва иuтишоши халr мегардид. Яке аз бузургтарин шeриш[о дар он замон - шeриши Сумбоди Муu буд. Сумбод аз пайравони наздики Абeмуслим [исоб мешуд. Вай дар соли 755 бо шиори «барои хуни Абeмуслим бояд rасос гирем» сар бардошта, ба атрофи худ аз [ар табаrа тарафдорони бисёре xамъ карда тавонист. Инчунин гурe[[ои зардуштиён ва хуррами[о[1068] (пайравони таълимоти Маздак) ба e [амро[ шуданд. «Одамони сурхалам» [1069], яъне ононе, ки дар та[ти байраrи сурх гирд омада буданд, низ номи хуррами[оро доштанд. Шeриш но[ия[ои бузург, аз xумла Хуросон ва Табаристонро фаро гирифт. Аббосиён ин шeришро фаrат бо машаrrати зиёде хобониданд. Сумбод шикаст хeрда, дар Рай rатл гардид ва зану фарзандони e ба uуломb фурeхта шуданд. Пас аз маuлубияти Сумбод пайравони e аз тариrати муслимия ба таври пин[онb фаъолияти худро давом медоданд. Он[о ваъз мекарданд, ки Абeмуслим боз хо[ад омад, то «дар xа[он одилона [укмронb кунад».
{анeз reшуни араб[о шeриши Сумбодро тамоман фурe нанишонда, дар гирду атрофи {ирот шeриши дигар ба вуxуд омад, ки ба он «Устод Сис» ном шахсе ро[барb менамуд. Ба ин шeриш [азор[о кас иштирок карда буданд.
Беш аз пеш ба rашшоrb ва хонавайронb дучор гардидани а[олии за[маткаш ва рeидани [исси танаффури онон нисбат ба золимони худ дар а[ди халифа Ма[дb (775–785) xунбиши бузурги халrиро бар зидди Аббосиён ба вуxуд овард, ки дар сол[ои 70-уми асри VIII тамоми Мовароунна[рро фаро гирифта буд.
Дар сари ин шeриш Муrаннаъ[1070] меистод. Муrаннаъ аслан аз Марв буда, ба пешаварb машuулият дошт. Баъзе сарчашма[ои таърихb[1071] хабар меди[анд, ки e яке аз сарлашкарони Абeмуслим буд ва дар не[зати зидди хилофати Умави[о иштирок дошт. E шахси со[ибмаърифате буд. Чунин фикр беасос нест, ки дар вай uояи маздакиён таъсири хеле калоне дошт ва e ин uояро таблиu мекард. Rоиммаrоми араб[о аз таблиuоти Муrаннаъ воrиф гардида, eро дастгир намуд ва [амчун як марди xинояткори гузарои давлатb барои му[окима ба маркази хилофат – ша[ри Баuдод фиристод. Лекин Муrаннаъ аз зиндони Баuдод фирор карда, худро ба Марв расонид. Дар ин xо тарафдорони худро xамъ намуда, дар соли 776 он[оро барои даъват намудани а[олb ба муборизаи зидди зулму асорати аxнабиён ба тамоми но[ия[ои Осиёи Миёна равона кард. Ин тарuибот махсусан дар Насаф ва Кеш, ки дар ин xо[о бештар суuдиён иrомат мекарданд, муваффаrияти калоне пайдо кард.
Маъмурони халифа боз аз паси дастгир кардани Муrаннаъ афтоданд. Он[о дар со[или дарёи Аму як дастаи пуршумори савора[ои мусалла[ро гузоштанд, то рeзу шаб назорат карда, нагузоранд, ки Муrаннаъ аз Марв ба Суuд равад. Ин, албатта, бесабаб набуд. Зеро дар Суuд тарафдорони e рeз аз рeз зиёд мешуданд. {окимони ма[аллb ба хубb медонистанд, ки агар Муrаннаъ ба Мовароунна[р ро[ ёбад, вазъияти он[о фавrулодда душвор хо[ад шуд. Бо вуxуди он [ама мамониат[о Муrаннаъ бо [амро[ии да[[о тарафдорони худ аз дарёи Аму гузашта, ба Суuд пано[ бурд.
Дар ин ваrт, чи навъе ки Наршахb мегeяд: «андар Суuд аuлаб де[а[о ба дини Муrаннаъ даромаданд ва аз де[а[ои Бухоро бисёр кофир шуданд ва куфр ошкоро карданд ва ин фитна азим шуд ва бало бар мусулмонон сахт шуд».[1072]
Наршахb дар бораи не[зати Муrаннаъ сухан ронда, нисбат ба пешвои шeриш назари душманона доштани худро рeйрост rайд кардааст. Ин тариrа рафтор намудан нисбат ба Муrаннаъ барои [амаи муаррихони феодалb хос мебошад.
Сабаби асосии мавриди эътирофи омма rарор гирифтани таълимоти Муrаннаъ дар ин буд, ки ин таълимот бартараф намудани нобаробарии молb ва мулкиро талаб карда, бар зидди [укмронии истилокорони араб нигаронида шуда буд.
Дере нагузашт, ки xунбиши Муrаннаъ ба як шeриши бузурги ошкоро мубаддал гардида, дар муддати кeто[е тамоми Мовароунна[рро фаро гирифт. Ситоди (штаби) шeришчиён дар де[аи Наршах, наздикии Бухоро, воrеъ шуда буд. {окими Бухоро {усайн ибни Муоз тамоми rувваи [арбии худро, ки асосан аз араб[о иборат буд, xамъ карда, бо [амро[ии даста[ои аъёну ашрофи Бухоро ба муrобили шeришчиён [аракат намуд. Дар мо[и апрели соли 776 дар назди девори де[аи Наршах байни reшуни араб[о ва тарафдорони Муrаннаъ му[орибаи шадиде ба миён омад. Шeришиён шикаст хeрда, 700 нафар аз пайравони Муrаннаъ сари худро дар ро[и талаби озодихо[b rурбон карданд. Лекин uалабаи араб[о вазъиятро ба таври асосb таuйир дода натавонист. Ба зудb шeриш боз бо rувваи тоза сар зада, rиёмкунандагон мавзеъ[ои атрофи Бухороро ба та[ти тасарруфи худ дароварданд.
Халифа Ма[дb чун дид, ки шeриш торафт вусъат пайдо мекунад, барои пурrувват кардани муборизаи зидди не[зати Муrаннаъ дар як сурати таъxилb аз Баuдод ба Нишопур омад ва ба амири Хуросон фармон дод, ки барои кeмаки [окими Бухоро фавран rувваи иловагb фиристонад.
Сардори reшуни имдодии аз Хуросон фиристодаи араб[о Xабраил ибни Я[ё муддати дуру дароз Наршахро дар [олати му[осира ниго[ дошт, вале аз ин натиxае [осил нашуд. Шeришчиён бо [амла[ои пай дар пайи худ rувваи [арбии Xабраилро чунон заиф карданд, ки e дигар бидуни rувваи иловагb xангро давом дода натавонист. Дар [амин ваrт reшуни [афт[азорнафараи халифа аз Балх расида омада бошад [ам, вале сардорони он муваффаrият[ои шeришчиёнро дида, [атто барои дохил шудан ба му[ориба xуръат накарданд. Ни[оят, rувваи э[тиётии амири Хуросон, ки мебоист нафароти reшуни ба Мовароунна[р фиристодаи халифаро ду баробар меафзуд, ба имдод омад. Аммо ин [ам самарае набахшид – шeришчиён ин rувваи [арбии араб[оро [анeз дар ро[и Мовароунна[р ба куллb торумор намуданд. Вазъияти Xабраил ибни Я[ё ни[оятдараxа пурхатар гардид. Ро[и алоrаи e аз Балх ва Марв бурида шуда буд. Xабраил тамоми rувва ва техникаи [арбии дар ихтиёри худ доштаашро ба гирифтани исте[коми Наршах, ки дар ин xо rувваи асосии шeришиён xамъ шуда буд, равона кард. Reшуни араб[о чор мо[ бе[уда Наршахро му[осира намуд. Дар охир [ар ду тараф, ки аз задухeрд[ои муттасил хеле хаста шуда буданд, барои сул[ кардан дохили музокирот гардиданд.
Сардорони reшуни араб[о дар ваrти бастани муо[идаи сул[ яке аз ро[барони шeришро хиёнаткорона куштанд. Он[о умедвор буданд, ки ба ин восита шeришро бесар карда, маrсадро ба даст хо[анд овард. Вале ин кори он[о натиxаи акс дод. Кушта шудани як нафар аз ро[барони шeриш муrовимати шeришиёнро чандин баробар зиёд кард.
Сарчашма[ои таърихии араб тасдиr мекунанд, ки охируламр шeришиёни Наршах маuлуб шуданд, лекин, дар айни замон, шeриш беш аз пеш вусъат ёфта, но[ия[ои тозаи Осиёи Миёнаро фаро мегирифт. Ин оuози мар[алаи дувуми мубориза буд.
Агар дар мар[алаи аввал баъзе гурe[[ои ашрофияи Суuд аз не[зати Муrаннаъ пуштибонb карда бошанд, пас дар мар[алаи дувум он[о аз тарси вусъати xунбиши халr комилан ба тарафи хилофат гузаштанд. Аммо табаrа[ои васеи барзгари Суuд торафт бештар ба сафи муборизон дохил мешуданд.
«Сафедxомагон» (пайравони Муrаннаъ) со[ибони Мовароунна[р мегардиданд ва «бeстони амиралмeъминин» (Хуросон ва Мовароунна[рро бо ин ном ёд мекарданд) ба як мамлакати аз хилофати араб мустаrил табдил меёфт.
Халифа Ма[дb rоиммаrоми Хуросонро ба ноe[дабароb айбдор намуда, маъзул кард ва ба xои e Муоз ибни Муслимро ба сари [окимият овард. Муоз ибни Муслим дар соли 778 дар наво[ии байни Бухоро ва Марв reшуни зиёде xамъ намуда, ба кeмаки reшуни араб[о, ки дар назди Самарrанд аз дасти шe-ришиён ба а[воли басе душвор афтода буд, равон шуд. Лекин ин лашкарка-шии Муоз ибни Муслим низ, бо вуxуди он ки аз тарафи ашрофи ма[аллb хеле [имоят медид, бо шикасти нангин анxом ёфт. Шeришиён дар дашти назди Пайканд ба лашкари Муоз рe ба рe шуда, ба он чанд зарбаи сахт ворид оварданд. Дар натиxаи ин Муоз ибни Муслим [аракати худро ба Самарrанд давом дода натавониста, ба тарафи Бухоро майл намуд.
Фаrат дар соли оянда ба reшун[ои халифа муяссар гардид, ки Самарrандро забт намоянд. Бо [амин мар[алаи севум ва охирини мубориза сар шуд.
Дар ин ваrт rувва[ои асосии шeришиён дар rалъаи кe[ии Санам, наздикии Кеш, xамъ омада буданд. Муоз ин rалъаро му[осира намуд, вале ба зудb маxбур шуд, ки аз му[осира даст кашад. Муаррихони араб тасдиr мекунанд, ки сабаби аз му[осира даст кашидани Муоз расидани фасли зимистон буд. Лекин сабаби асосии ин шояд ба зарбаи сахти даста[ои Муrаннаъ дучор гардидани e бошад. Ба зудb пас аз ин воrеа аз мансаби rоиммаrоми Хуросон дур карда шудани e ва аз тарафи халифа таъин гардидани шахси дигар ин фикрро собит менамояд.
Чунон ки Наршахb мегeяд, Муоз ибни Муслим ду соли тамом бар зидди Муrаннаъ мубориза бурд. Волии нави Хуросон Мусайяб ибни Зу[айр [ам аз xи[ати лавозимоти xанг пурра таъмин будан ва [ам хеле зиёдтар аскар доштани худро истифода бурда, ба туфайли [амин афзалияти калони худ баъди задухeрд[ои хунини дурудароз тавонист муrобилати оммаи халrро, ки ба он Муrаннаъ ро[барb мекард, бартараф намояд. Тобистони соли 780 reшуни араб[о rалъаеро, ки Муrаннаъ дар он xо иrомат менамуд, забт карданд ва аз мудофиакунандагони rалъа [ар касе, ки ба дасташон афтод, ба rатл расониданд. Аммо худи Муrаннаъ таслим шудан нахоста, худро ба rатл расонид. Пас аз марги e низ дар зарфи чандин сол шeриш[ои xудогонаи «сафедxомагон» дар ма[ал[ои мухталифи Осиёи Миёна ба амал меомаданд.
Дар он сол[ое, ки мардуми Мовароунна[р дар ро[и истиrлолияти худ мубориза мебурданд, хилофати араб аз пуриrтидортарин давлат[ои он замон [исоб мешуд. Муборизае, ки а[олии ин сарзамин дар та[ти байраrи Муrаннаъ сол[ои бисёр бо чунин як давлати муrтадир бурданд, дар бораи диловарb ва озодидeстии халr[ои Осиёи Миёна боз як мисоли дурахшон аст.
Чунон ки мудовимат ва муташаккилии ин мубориза нишон меди[ад, Муrаннаъ ро[бари хеле боистеъдоди [арбb ва сиёсb буд, ки халrро ба xанги зидди истилокорони аxнабb ва золимони ма[аллb ташвиr ва рe[баланд мекард.
Дар хотима [аминро [ам бояд гуфт, ки шeриш[ои халrии давраи хилофати Аббосиён аз шeриш[ои замони [укмронии Умави[о фарrи калоне доштанд. Шeриш[ои халrb дар давраи Умави[о асосан бар зидди [укмронии аxнабиён равона шуда, ба ин шeриш[о одатан аъён ва ашрофи ма[аллb сардорb мекард. Аммо дар давраи хилофати Аббосиён мо тамоман як вазъияти дигареро мушо[ида мекунем. Дар ин давра оммаи халr на фаrат ба муrобили Аббосиён, балки бар алай[и [омиёни он[о, яъне аъён ва ашрофи ма[аллb низ сар мебардоштанд.
Не[зати Муrаннаъ не[зати табаrа[ои за[маткаши а[олb ва rабл аз [ама, барзгарон буда, яке аз равия[ои асосии онро мубориза бар зидди асорати беш аз пеш rувватгирандаи феодалb ташкил мекард. Ин аст, ки шeриши Муrаннаъ дар таърихи халr[ои Осиёи Миёна а[амияти бузургеро дарбар кардааст. {арчанд шeриш[ои халrb шикаст мехeрданд, вале фаъолияти оммаи за[маткашро инкишоф дода, рe[и асоратнописандb ва озодидeстии халr[ои Осиёи Миёнаро тарбия менамуданд ва як дараxа дасти истисморгарони феодалии нав ба рeи кор омадаистодаи ма[аллиро кeто[ мекарданд.
Боби дувум
АНXОМИ ПРОТСЕССИ ТАШАККУЛИ ХАЛRИ
ТОXИК ВА СОЗМОНИ ДАВЛАТИИ E.
ДАВЛАТИ ТО{ИРИЁН,
САФФОРИЁН ВА СОМОНИЁН (АСР{ОИ IХ-Х)