Шeриш[ои пай дар пайи халr[ои Мовароунна[р, ки аз замони мавриди ис-тилои хилофат rарор гирифтани Осиёи Миёна сар карда, ба муrобили [укм-ронии араб[о давом менамуд, пас аз хобонидани шeриши Муrаннаъ [ам rатъ нагардид.
Дар соли 806 шeриши бузурге бо сардории Рофеъ ибни Лайс ба амал омад. Шeришиён rоиммаrоми халифаро дар Самарrанд ба rатл расонида, муддати чанд ваrт ша[рро ба дасти худ гирифтанд. Дар ин шeриш хусусан а[олии Фарuона, Хуxанд, Бухоро, Уструшан, Хоразм, Чаuониён ва Хатлон фаъолона ширкат намуданд. Турк[ои бодиянишин [ам ба кeмаки шeришиён омаданд.
Ин шeриши калони халr дар соли 810 фурe нишонда шуд ва ин [ам фаrат [амон ваrт ба араб[о муяссар гардид, ки сардори шeришиён Рофеъ ибни Лайс дар нозуктарин ла[заи мубориза хиёнат карда, ба тарафи душман гузашт.
Дар сол[ои минбаъда го[ дар Суuд, го[ дар Уструшан ва Фарuона шeриш[ои нав ба вуreъ меомаданд.[1073]
Ин [ама шeриш[о гуво[b медоданд, ки rоиммаrом[ои халифа Мовароунна[р ва Хуросонро фаrат бо rувваи асли[а дар сари итоат ниго[ дошта наметавонанд. Идора кардани ин мамлакат тан[о [амон ваrт ба он[о мумкин мешуд, ки аъён ва ашрофи ма[аллиро [арчи бештар ба кор[ои давлатb xалб намоянд.
Аббосиён бо ро[и беш аз пеш ба умури идораи давлат кашидани намояндагони ашрофи ма[аллb ният доштанд, ки xидду xа[ди он[оро барои истиrлолият суст намуда, дар мубориза ба муrобили шeриш[ои халr ба он[о такя кунанд. Бинобар он аз ваrти [укмронии халифа Абexаъфар ал-Мансур (754-775) сар карда, дар замони ворисони e халифа Ма[дb (775-785) ва {орунаррашид (786-809) вилоят[ои гуногуни Мовароунна[рро асосан намояндагони ашрофи феодалии ма[аллb, дар навбати аввал, вазирони насли Бармаки[о ва Сомониён идора мекарданд. Вале ин тадбир боиси дар Осиёи Миёна муста[кам шудани [окимияти хилофат нагардида, баръакс, шароит ва имконият[ои мусоиди аз та[ти [укмронии араб[о озод шудани ин сарзаминро хеле инкишоф дод.
Дар [амин ваrт дар Эрон ва Осиёи Миёна не[зати (зиддиарабb, эронпарастии) ба истило[ шуубиён бисёр вусъат пайдо намуд.[1074] Аз миёна[ои асри IХ шуубия асоси идеологии не[зати халrии зидди хилофат мегардад (вай бештар дар му[ити де[от па[н гардида буд). Шуубия дар байни доира[ои маърифатноки а[олии ма[аллb, ки бо [ар васила бартарии мадании худро нисбат ба араб[о таъкид мекарданд, низ шe[рати муайяне дошт. Дар айни замон фаъолияти он гурe[[ои ашрофи ма[аллb, ки ба иrтидори худ боварb дошта, барои комилан ба даст даровардани [окимият ва мустаrил шудан аз хилофати араб саъй мекарданд, рeз аз рeз rувват мегирифт.
{орунаррашид дар шахсияти Бармаки[о беш аз пеш пурrувват шудани таъсири иrтисодb ва сиёсии ашрофи uайриарабро дида ва аз он хавф бурда, амр кард, ки тамоми намояндагони хонаводаи Бармаки[оро ба rатл расонанд.[1075]
Вай бо маrсади ба такяго[и худ табдил додани рe[ониёни ислом мавrеи он[оро хеле баланд бардошт. E замин[ои зиёдеро ба рe[ониён таrсим кард. Дар баробари ин вай сиёсати ба тарафи хилофат кашидани аъён ва ашрофи ма[аллиро низ давом дод. Аммо ма[в карда шудани насли Бармаки[о, ки муддати 50 сол чи дар хилофат ва чи дар байни а[олии ма[аллb нуфуз ва эътибори бузурге доштанд, нисбат ба идора кардани вилоят[ои шарrb сиёсати хилофатро таuйир надод. Вилоят[ои шарrb [амоно монанди аввала бо ёрии намояндагони аъён ва ашрофи заминдори ма[аллb идора мешуданд. Мавrеи ин аъёну ашроф махсусан аз соли 821, яъне ваrте ки дар Хуросон ва Мовароунна[р сулола[ои ма[аллb – аввалан, То[ири[о ва сониян, Сомониён ба сари [укумат нишастанд, хеле пурrувват гардид.
То[ириён (821–873)
Ниёгони То[ири[о ша[ри Фушанxи вилояти {иротро дар дасти худ ниго[ медоштанд. Сарсилсилаи ин хонадон [окими Фушанx То[ир ибни {усайн буд. Дар ваrти rоиммаrоми Хуросон будани Маъмун, ки баъдтар ба маснади хилофат расид, То[ир дар дарбори e нуфуз ва эътибори калон пайдо намуд. Соли 811, дар xанги байни ду бародар, яъне ворисони {орунаррашид– Амин ва Маъмун, дар талоши [окимият То[ир лашкари Маъмунро сардорb кард. E дар соли 813 Баuдодро забт намуда, барои ба тахти хилофат со[иб шудани Маъмун ба таври xиддb кeмак расонд. Пас аз чанд ваrт дар Баuдод сардори тамоми rувваи [арбии халифа буд ва баъд аз он, дар соли 821 [окими Хуросон таъйин гардид[1076].
То[ир мамлакати Хуросон ва вилоят[ои Осиёи Миёнаро [амчун [укмрони мустаrил идора мекард. Вай дар соли 822 [атто фармон дод, ки дар хутбаи намози xумъа номи халифаро ёд накунанд. Ин бо Баuдод rатъи алоrа кардани eро ифода менамуд. Пас аз чанд рeзи ин воrеа То[ир вафот намуд. Нисбат ба ин марги нога[онии То[ир чунин фикре мавxуд аст, ки eро xосусони халифа за[р дода куштаанд.
Агарчанде То[ир майли тамоман ошкорои мустаrилшавb дошт, халифа Маъмун ба [окими Хуросон писари e Тал[аро (822-828) тасдиr намуд. Писари дигари То[ир – Абдулло[ (830-844) дар [еx сурат худро мутеи хилофат надониста, Хуросонро бо ихтиёри худ идора мекард. Дар замони e rарорго[и То[ириён ша[ри Нишопур гардид. Халифа Мeътасим (833-842) Абдулло[ро хеле бад медид, вале барои саркeбb ва мутеъ кардани e [еx як чора ва имконияте надошт. Кeшиши ба воситаи за[р [алок сохтани Абдулло[ [ам барор нагирифт.
То[ири[о барои ташкил кардани [укумати мутамаркази rавb ва ба тартиб андохтани умури зироат тадбир[ои rатъb пешбинb намуданд. Он[о та-риrи бе[тар истифода бурдани обро xорb карда, на[р ва канал[ои нав сох-танд. Мувофиrи супориши Абдулло[ маш[уртарин rонундон[ои мамлакат rоида ва мизони ба[рабарии обро дар кор[ои зироат та[ти мутолиа rарор дода, китобе дар ин бора таълиф намуданд, ки муддати дусад сол дар [алли мубо[иса ва моxарои со[аи об ва обёрb [амчун дастуруламал хидмат кард.
Номаи То[ир ибни {усайн ба писараш Абдулло[ ма[фуз мондааст[1077]. Дар он ба тариrи панду наси[ат масъала[ои давлатдорb, муносибат бо фуrаро, усул[ои андозгирb ва амсоли ин баён ёфтааст. То[ир ба писараш масли[ат меди[ад, ки андозро аз рeи адлу инсоф бигирад ва аз он на бой[о ва на наздиконашро озод накунад. Асли маънии ин «мувозибат» дар худи нома равшан ифода шудааст: «Бидон, ки сарват даромаде намеорад, агарчи фузун бошаду дар хазина бимонад, вале баръакс, мефизояд ва зиёдатар мегардад, ваrте ки ба зарурати фуrаро, барои адои [аrrи он[о ва аз ташвиш озод шуданашон сарф шавад; рафо[и [оли халr бо [амин восита таъмин мегардад, [окимонро ин зеб меди[ад, шукуфонии даврон аз [амин аст, шe[рат ва rудратро [амин мебахшад... Дар айни ваrт ту ба шарофати ин барои xамъоварии миrдори лозимаи андозаи замин имкон меёбb ва боигарии ту афзун мешавад ва ин тариrа ту rуввае пайдо мекунb, то барои худ reшун нига[ дорb ва ба мардум дасти саховати худро боз намуда, [амаро аз худ шод гардонb».[1078] То[ир ин xо [амчун [имоякунандаи манфиати синфи худ баромад карда, дар айни замон чун шахсе, ки ба xуз хонахароб кардан ва аз иrтидори пардохти молиёт ма[рум намудан дигар нафъе надоштани зулму истисмори мардумро мефа[мид, ба назар менамояд. E ма[з аз рeи манфиат[ои синфи худ ба истисмори «оrилона» даъват мекунад. Абдулло[ [ам васият[ои падари худро то андозае дар амал татбиr намуд.
Абдулло[ инчунин кeшиш намуд он худсари[оеро, ки дар ма[ал[о заминдорони калон ва маъмурони давлат нисбат ба барзгарон раво медоштанд, то [адди имкон ма[дуд гардонад. E фармони махсус бароварда, а[воли барзгаронро rадре ба сомон овард. «Худо ризrи моро бо дасти он[о мерасонад,– гуфта мешуд дар фармони Абдулло[, – ба забони он[о моро табрик мекунад ва ранxонидани он[оро манъ кардааст».
Худ аз худ маълум аст, ки Абдулло[ як шахси [имоякунандаи манфиати барзгарон набуд; вай фаrат манфиати заминдорони калон ва бозургононро дар назар мегирифт. E «наранxонидани» зироаткунандагонро тан[о аз [амин сабаб талаб мекард, ки бидуни ин ба таври маъмулb дохил шудани молиёт ба хазинаи давлат мумкин набуд.
Вазъияти а[олb ва хусусан барзгарон дар замони То[ири[о низ хеле вазнин буд. Он[о аз тарафи заминдорони калон сахт истисмор шуда, дар [амин [ол маxбур буданд, ки ба давлат андоз[ои аз [ад зиёд биди[анд. Чунончи, дар соли 844 маблаuи молиёте, ки аз барзгарон ситонида шуда буд, 48 миллион дир[амро ташкил мекард. Шeриши барзгарони Систон rариб [еx rатъ намешуд.
То[ири[о барои маъмул гардидани дини ислом кeшиш карда, чунин ният доштанд, ки рe[ониёни исломро дар бобати сиёсати марказият додани давлат ба такяго[и худ мубаддал намоянд. Дар а[ди Тал[аи То[ирb дар Уструшан, ки оини зардуштb нисбатан бештар ма[фуз монда буд, низ дини ислом xорb карда шуд. Абдулло[и То[ирb дар соли 840 ба ташкили мурофиаи xиноятb бар афшини собиrи Уструшан {айдар, ки пас аз rабул кардани дини ислом яке аз сардорони [арбии халифа Мeътасим гардида буд, мусоидат намуд. Афшин {айдар дар ваrти му[окима ба он гуна[кор карда шуд, ки e барои пин[он доштани асли маrсади худ дини исломро rабул карда, дар амал барои шeриши Уструшан дар талаби истиrлол ва оини rадима тадорукот медид[1079]. {ангоми мурофиаи суд маълум гардид, ки уструшани[о фаrат дар зо[ир дини исломро rабул кардаанд, аммо дар амал ба пайравии оини rадимаи худ давом медодаанд.
Давлати То[ири[о ба миrдори зиёди амалдорони босавод э[тиёx дошт. Аз ин xост, ки Абдулло[ кeшиш мекард назар ба давраи гузашта дониш ва омeзишро бештар дастраси оммаи васеи а[олb гардонад. Абдулло[ низ монанди падари худ шоир буд. Бародарзодаи e Мансур, ки Марв, Омул ва Хоразмро идора мекард, бо асар[ои фалсафии худ шe[рат пайдо карда буд. Писари Абдулло[ То[ири II (844-862) саъй мекард, ки дар [ар бобат ба падараш таrлид намояд. Умуман, замони [укмронии Абдулло[ ва То[ирро метавон оuози э[ёи маданияти ма[аллb номид[1080]. Аммо ин протсесс хеле мураккаб ва ихтилофомез буд. Гап дар сари ин аст, ки худи намояндагони сулолаи То[ириён, хусусан Абдулло[ ибни То[ир, ба маданияти араб ва тамоми зу[уроти он ихлос доштани худро бо исрор таъкид мекарданд[1081]. Дар асри IХ ва ибтидои асри Х дар Эрон xамоат[ои зардуштb нашъат пайдо карда, ма[з дар [амин ваrт чунин асар[ои зардуштb, аз rабили «Бунда[ишн» ва «Денкарт», инчунин як rатор таълифоти uайридинb ба вуxуд меоянд[1082]. То[ириён [амаи инро ба эътибор нагирифта наметавонистанд, хусусан, ки аз xи[ати сиёсат душмани асосиашон хилофати Аббосb буд ва худи он[о ба [амон вилоят[ое такя мекарданд, ки аксари а[олиашон эронизабон буданд. Ма[з аз [амин сабаб То[ириён ба шоирон, алалхусус, мeътаrидони шуубия иxозат медоданд, ки он[оро бо подшо[ону rа[рамонони Эрони пеш аз ислом rиёс карда, ситоиш намоянд. Дар дарбори То[ириён дар rатори забони арабb забони форсb [ам мустаъмал буд. Дар Марв китобхонае вуxуд дошт, ки асар[ои ба забони па[лавb навишташуда ниго[ дошта мешуд.[1083]
Бояд эътироф намуд, ки роли бузургро дар тараrrии маданияти ма[аллb на То[ири[о, балки Саффори[о бозиданд.
Саффориён (873–903)
Дар аср[ои IХ–Х, ба мисли давра[ои гузашта, яке аз вазифа[ои [окимияти давлатb дар во[а[ои зироатии Осиёи Миёна ташкил кардани му[офизати ин во[а[о аз [уxуми uоратгаронаи бодиянишинон буд. Бо [амин маrсад дар ин давра даста[ои махсуси фидоиёни мусалла[ ташкил дода шуда буданд, ки он[оро uозb - муборизони ро[и дин меномиданд. Ба сафи uозиён аксаран барзгарон ва пешаварони муфлис дохил мегардиданд. Ин одамоне, ки xангро касб карда гирифта буданд, ба [амон xо[ое фиристода мешуданд, ки бо «кофирон» задухeрд ба амал меомад.
{окимони ма[аллb ин фавx[ои uозиёнро барои хизмат ба исте[комоте, ки дар [удуди байни во[а[ои зироатb ва са[рои бодиянишинон воrеъ гардида буданд, мефиристониданд. Чи навъе олими xуuрофидони араб - Маrдисb rайд мекунад, uози[о «[ам такяго[ ва [ам як воситаи нооромии» [укуматдорони ма[аллb буданд, он[о, аз як тараф, ба тааррузи бодиянишинон зарба дода во[а[ои зироатиро аз тохтутози душманон му[офиза намоянд, аз тарафи дигар, дар не[зати халrии зидди аъёну ашрофи ма[аллb фаъолона иштирок мекарданд.
Дар охири асри IХ фавx[ои мусалла[и uозиён асоси он xунбиши бузурги халrиро, ки дар [удуди Осиёи Миёна ва Эрон рeй дода буд, ташкил намуданд. Ин xунбиши халrро бародарон Яъrуб ибни Лайс ва Амр ибни Лайс ба манфиати худ истифода бурданд[1084]. Ин ду бародар дар аввали кор як дастаи ро[зан ташкил доданд, ки дере нагузашта ин даста ба яке аз фавx[ои uозиёни тавобеи Систон [амро[ шуд. Истеъдоди xанговарb ва диловарb ба Яъrуб имконият дод, ки дар андак фурсат ро[барии фавxро ба дасти худ бигирад. Ин фавx ба [аёти сиёсии вилоят фаъолона иштирок намуд ва аз шeриши мардумони во[а[ои зироатb истифода бурда, дар соли 861 [окими то[ири[оро ронд ва маркази Систон ша[ри Заранxро забт кард.
Яъrуб [укмрони ин вилоят гардида, дар зарфи да[ соли оянда як rатор вилоят[ои шарrии хилофатро тасарруф кард, ки он[оро то ин ваrт охирин намояндаи силсилаи То[ири[о – Му[аммад ибни То[ир (862-873) идора менамуд.[1085] Дар соли 873 Яъrуб ба rувваи [арбии То[ири[о шикаст дода, маркази Хуросон ша[ри Нишопурро забт кард. Ба [амин тариr, [окимияти То[ири[о дар Осиёи Миёна ва вилоят[ои шарrии Эрони кунунb тамоман аз байн рафт.
Агарчанде [укумати Баuдод аз ин муваффаrият[ои Яъrуб хеле ба изтироб афтода, барои бештар па[н нагардидани нуфузи e баъзе чора[о пешбинb карда бошад [ам, натиxае набахшид. Аз ин сабаб халифа дар соли 874 ин амри воrеиро эътироф намуда, маxбур гардид, ки идора кардани тамоми хоки Хуросонро ба Яъrуб супорад.
Яъrуб то охири [аёти худ [амчун як нафар марди xангии содда ва шикас-танафс боrb монд, либоси оддии ресмонb мепeшид, ба палос ва rолин а[амият надода, ба замин менишаст ва дар ваrти истиро[ат сарашро ба xои болишт ба рeи сипари худ гузошта мехобид. Дар айни [ол вай бо мароми xунбиш[ои халrии Осиёи Миёна ягон rадар наздикие надошт.
Дар байни лашкариёни e интизоми сахт [укмфармо буд. Худи e намунаи диловарии [айратангезеро нишон дода, аз сарбозон ва сардорон низ инро бо rатъият талаб мекард. Дар яке аз xанг[о рeи eро бо шамшер зада чунон маъюб карда буданд, ки бист рeзи тамом ба да[онаш найча гузошта хeрок мехeрд. Пас аз си[ат шудан боз мисли пештара далерона ба корзор даромад.
Яке аз rисм[ои асосии reшуни eро сарбозони «фидоb» ташкил мекарданд, ки го[о он[оро бо о[анги каро[атомез «айёр» [ам (ба маънии «rаллоб» ва «ро[зан») мегуфтанд. Ин табаrаи махсуси «муxо[идони ро[и дин» буд, ки сафи худро аз [исоби барзгарони безамин ва фирорb пурра мекард. Айёр[о дар [аёти сиёсb роли му[им мебозиданд, аз xумла, он[о дар Систон ба муrобили истилогарон бо матонати тамом мубориза бурданд. Зо[иран [амон айёр-[оеро, ки дар xанг беш аз [ама диловарb нишон медоданд, ба мартабаи баландтар бардошта, ба гурe[и сар[анг[о дохил мекарданд. Дар rатори айёр[о фарзандони де[rонон ва заминдорон [ам буданд, ки он[оро «озодагон» меномиданд. Uайр аз ин дар reшун даста[ои махсуси uуломон [ам мавxуд буданд. Аввал[о дар ихтиёри Саффориён [амагb 2-3 [азор сарбоз буд, аммо дар сол-[ои 874-75 Яъrуб дар як му[ориба 15 [азор аскари савораро ба корзор даро-вард. Reшуни саффорb мошин[ои [арбb ва фил[ои xангb дошт. Дар ваrти [уxум ба гузоштани дастаи пешо[анги му[офиз ва таxассус а[амияти калон дода мешуд. Сарбоз[о дар [ар се мо[ маош мегирифтанд. {ар ваrт дар айёми Наврeз тафтиши reшун ба амал меомад. Аз сарбоз то сардори reшун ба амалдори махсус аспу сило[и худро намоиш медод ва, сипас, пул мегирифт.[1086]
Муваффаrият[ои Яъrуб ибни Лайс а[воли вазнини ме[наткашонро, ки e бо ёрдами он[о ба ин дараxа расида буд, заррае таuйир надод. Яъrуб uолибан ба заминдорони хурд ва миёнаи феодалb такя менамуд. E дар вилоят[ои забт-кардаи худ тамоми тартиб ва rоидаи мавxударо бо [амон [олати пештара боrb гузошт, [атто миrдори молиётро, ки бар дeши барзгарон бори гароне буд, кам накард.
Дар соли 876 Яъrуб бо нияти uасб кардани [окимияти хилофат ба Баuдод лашкар кашид, лекин то он xо нарасида, 100 км дуртар дар мавзеи Дору-л-Акул аз тарафи rувваи [арбии халифа ба шикасти сахт дучор гардида, аrиб нишаст. Чи навъе ки манбаъ[ои таърихb нишон меди[анд, яке аз сабаб[ои маuлуб шудани Яъrуб ибни Лайс кeмаки Алb ибни Му[аммади Бурrаиро рад кардани e буд. Алb ибни Му[аммад ба шeриши зангиёни uулом дар Ироr, ки таrрибан 14 сол (869-883) давом намудааст, сардорb мекард. Яъrуб ибни Лайс, ки худ тарафдори uуломдорb буд, аз итти[од бастан ба uуломон ор кард ва аз ин сабаб кeмаки пешни[одкардаи пешвои шeришиёнро напазируфт. Пас аз се соли лашкаркашии бемуваффаrият ба Баuдод асосгузори сулолаи Саффориён Яъrуб ибни Лайс вафот кард. Лашкариёни e бародараш Амр ибни Лайсро ба тахт нишонданд.
Амр ибни Лайс (879–900) дар баробари ишuол кардани xои бародари худ фавран ба халифа муроxиат намуда, итоати худро бо маркази хилофат из[ор кард. Ин буд, ки аз тарафи халифа мансаби rоиммаrоми Хуросон ва идора кардани як миrдор вилоят[ои шарrии Эрон ба e супорида шуд. Лекин дар амал Амр [ам мисли То[ириён истиrлолияти худро аз хилофат ниго[ медошт. Бар тибrи маълумоти сарчашма[о, вай як шахси дар идора кардан со[ибтадбиру доно ва лашкаркаши тавоно буд.
Дар асоси баъзе мадрак[о чунин тахмин кардан мумкин аст, ки Саффори[о не[зати маз[абии шиа[оро, ки дар байни барзгарон ва пешаварон муваффаrият пайдо карда буд, ба дараxаи хеле зиёд истифода бурдаанд ([атто ривояте [аст, ки гeё Яъrуб «Мо ба xои Каъба парастиши офтобро xорb мекунем», гуфта бошад).