Сарсилсилаи хонадони Сомониён – Сомон аслан аз вилояти Балх ё худ атрофи Самарrанд ва ё аз Тирмиз буд.[1087] Ба тибrи маълумоте, e дини исломро rабул карда, дар шахсияти [окими Хуросон Асад ибни Абдулло[, ки намояндаи халифаи араб буд, барои худ пуштибоне пайдо намуд ва аз ин сабаб ба аломати э[тиром нисбат ба ин мард фарзанди худро Асад ном кард. Асад чор писар дошт: Нe[, А[мад, Я[ё ва Илёс. {амаи фарзандони Асад дар а[ди хилофати Маъмун ба кор[ои идораи давлат кашида шуда, Нe[ ба Самарrанд, А[мад ба Фарuона, Я[ё ба Чоч ва Уструшан, Илёс ба {ирот [оким таъин гардида буданд.
Дар зо[ир ин чунин ба назар мерасид, ки гeё [ар яке аз чор бародар [окими вилояти инъомшудае мебошад ва бевосита ба rоиммаrоми Хуросон итоат мекунад. Аммо дар асл ин тавр набуд.
Бародари аз [ама калон Нe[ маrоми махсусе дошт. Дар робита[ои хориxb [амчун сардори хонадон баромад мекард. Муаррихон ба ин xи[ат кам а[амият додаанд. Та[rиrи сикка[о нишон меди[ад,[1088] ки дар давра[ои аввал бародарон худро на [амчун моликони ало[ида, балки [амчун аъзои як хонадон [исоб мекарданд, ки дар сари он Нe[ rарор гирифта будааст. Бесабаб нест, ки аввалин пул[ои мисии сомониро ба номи e сикка задаанд. Хусусан яке аз ин пул[о, ки дар мулки Я[ё - Бинкент бароварда шудаанд, xолиби диrrат аст: дар он на номи со[иби мулк, балки номи Нe[ сабт гардидааст. Бинобар ин чунин хулоса боварибахш аст, ки набера[ои Сомон аз rадам[ои аввал дар сар фикри ва[дати хонадонро парварида, онро яке аз шарт[ои таъсиси сулолаи муrтадире медонистанд, ки истиrлолияти Осиёи Миёнаро аз хилофати Араб ва То[ири[о таъмин карда метавониста бошад.
Пас аз вафоти Нe[ додари e А[мад сардори ин сулолаи навбунёд гардид. А[мад, ки марди нисбатан доно ва тавоно буд, бо маrсади муайян ба «xамъ кардани» замини бародаронаш ва собит намудани мавrеи аввалияти худ камар баст. E дар ваrти зиндагиаш [укмронии Самарrандро ба писари худ Наср супурд, ки вай баъди вафоти падараш дар соли 864 сарсилсилаи сомонb гардид. Соли 875 халифа [ам Насрро [амчун сардори сулола эътироф намуда, зимоми идораи давлатро ба дасти e дод.
А[воли Наср бисёр вазнин буд. Хешовандони калонтари e мулки ало[ида талаб мекарданд ва го[о, [атто зо[иран бошад [ам, вайро [амчун сардори сулола эътироф кардан намехостанд. Муборизаи Наср бо майлу кeшиш[ои xудошавии бародаронаш на ба таври кофb rатъb буд ва на бароре дошт. Масалан, амаки Наср Му[аммад ибни Нe[ дар овони [укмронb карданаш дар Чоч, xиянашро чун сардори сулола шинохта, ба номи e сикка[ои мисb мебаровард. Ваrте ки Чоч ба дасти бародари Наср - Яъrуб расид, e сикка[оро ба номи худ баровардан гирифт. Дигар бародари Наср - Асад дар Фарuона [укм меронд. Ин ду бародар дар мубориза ба муrобили бародарони дигари худ муттафиr буданд, бо вуxуди ин, Асад дар пойтахти Фарuона - Ахсикат ба номи худ пул мебаровард ва Насрро лоаrал чун [укмрон ёд намекард. Наср ба [амаи ин созиш менамуд. Муносибати Наср хусусан бо бародараш Исмоил мураккаб буд. Исмоил фаrат дар соли 874 со[иби мулки калони Бухоро гардид. То ин ваrт Бухоро ба Сомониён тааллуr надошт. {ангоме ки а[олии ин ша[р бар зидди бедодгари[ои [оким шeриш бардошта, eро пеш карданд, аъёну ашрофи бухороb ба кeмаки Наср рe оварданд. Наср Исмоилро rоиммаrоми Бухоро таъин кард.[1089] Ва Исмоил бо нируи аrлу заковат, нармиву хушзабонb ва макру [иял [окимияти худро дар Бухоро устувор ва халалнопазир гардонид.
Бухоро дар дасти Наср мулки ба ивази хизмат инъомшуда ба шумор мерафт. Та[лили матни Наршахb ба чунин хулосае имкон дод,[1090] ки Исмоил rисмати зиёди даромади Бухороро (rариб 700 [азор дирам) мебоист ба Наср биди[ад ва rисми камтари онро (500 [азор дирам) [амчун подоши хизмати rоиммаrом барои худ ниго[ дорад. Исмоил [окимияти худро дар ша[р муста[кам карда, аз итоат ба Наср сар кашид ва тамоми даромади ин вилояти пурсарватро аз они худ намуд.
Байни бародарон муборизаи дуру дароз сар шуд. То ваrт[ои охир муаррихон чунин мепиндоштанд, ки ин муборизаи сиёсии [окимиятталабb мебошад, аммо сарчашма[о ин фикрро тасдиr накардаанд. Тасвири муфассали муносибати ин ду бародар нишон меди[ад, ки муборизаи он[о дар заминаи иrтисодb rарор гирифта буд ва Исмоил фаrат мехост Бухороро бо тамоми [уrуr ва имтиёз дар дасти худ нига[ дорад. Сабаби [ар ду задухeрде, ки дар миёни бародарон ба вуreъ омад, rисмати ба хазинаи Наср тааллуrдоштаи даромади Бухороро азхуд кардани Исмоил буд: задухeрди якум (соли 886) ба он анxомид, ки Исмоил аз вазифаи rоиммаrоми Бухоро дур карда шуд; задухeрди дувум (соли 888) uалабаи Исмоилро таъмин намуд. Вале Исмоил тахтро аз Наср кашида нагирифт, зеро он ваrт e чунин даъво надошт. E фаrат барои истиrлолияти иrтисодb ва сиёсии Бухоро ва ба мулки хосаи худ табдил додани он мубориза мекард ва дар соли 888 комилан ба ин нияти худ расид. Ни[оят, дар соли 892, пас аз вафоти Наср, ба тахти салтанат нишаст ва мулки хосаи e Бухоро пойтахти давлати Сомонb гардид.
Пас аз бар[ам додани низоъ[ои байнихудии феодалb ва хобонидани исён[о дар пеши Исмоили Сомонb вазифаи боз [ам xиддитар меистод: акнун e мебоист бехатарии хориxии давлати ташкилкардаи худро таъмин менамуд. Вазъияти хориxии мамлакат хеле пурта[лука буд. Rабл аз [ама, иrтидори рeзафзуни давлати Исмоили Сомонb боиси ба вуxуд омадани нооромb ва изтироб дар маркази хилофат мегардид. Инчунин [уxуми пай дар пайи rабила[ои бодиянишини [амсоя ба иrтисодиёти во[а[ои зироатии мамлакат зарба[ои [алокатовар мерасонид.
Халифаи араб дар мубориза бар зидди Исмоили Сомонb [окими Хуросон - Амр ибни Лайси Саффориро истифода мебурд. Дар соли 898 халифа [оxиёни аз Осиёи Миёна ба Баuдод омадаро ба rасри худ даъват намуда, дар [узури он[о маншуреро, ки дар вай аз сари [укумат дур кардани Исмоил ва ба Амри Саффорb супорида шудани [укмронии Мовароунна[р навишта шуда буд, хонд. Сипас, e ин маншурро бо [адя[ои пурrимат ба Амр ирсол намуд. Халифаи араб Амрро ба муrобили Исмоил барангехта, мехост ба ин васила rуввати ин [ар дуро заиф гардонад ва [окимияти хилофатро дар Осиёи Миёна муста[кам намояд.
Амр фармони халифаро гирифта, бар зидди Исмоили Сомонb лашкар кашид. Исмоил, чунон ки Наршахb менависад, «авом ва пешаваронро» мусалла[ намуда, бо rувваи зиёде ба муrобили Амр ба Балх [аракат кард ва пеши ро[и лашкари eро гирифт.
Соли 900 Исмоил дар назди Бухоро Амр ибни Лайсро маuлуб сохт. Ин uалаба ба Исмоил аз он сабаб муяссар гардид, ки eро оммаи халr – мардуми авом ва пешаварон дастгирb карданд.[1091] Инро Табарb[1092], Ибни Мисковай[[1093] ва боз [ам равшану возе[тар Наршахb тасдиr менамоянд. Масалан, Наршахb наrл мекунад, ки Исмоил [ам ашроф, [ам авом ва [ам пешаварони бофандаро бо xи[оз ва сило[ таъмин намуд. Амр, ки назараш ин нируи бузурги фавxи халrиро нагирифт, ба маuлубият дучор шуд.[1094] Ин гуфтаи Наршахиро, яъне мусалла[ намудани Исмоил мардуми авом ва пешаварро муаллифи «Таърихи Систон» [ам rувват меди[ад: «Исмоил ибни А[мад дар Мовароунна[р ба xорчи[о фармуд эълон кунанд, ки: «Амр омадааст, то Мовароунна[рро забт кунад, одамонро ба rатл расонад, молу мулкро ба uорат барад ва занону кeдаконро uулом гардонад!» Чун дарвоrеъ [ам, ин [амин тавр буд, пешаварони Мовароунна[р тарафи Исмоилро гирифта, бо суханони «Марг аз асорат бе[!» ба xанги зидди Амр равона шуданд».
Ин буд, ки соли 900 Исмоил дар натиxаи ба кор бурдани тадбири мо[иронаи xангb лашкари Амр ибни Лайсро ба му[осира гирифта, тамоман торумор кард ва [окимияти худро дар Хуросон барrарор намуд.
Муваффаrият[ои [арбие, ки Исмоили Сомонb дар xанги зидди бодиянишинон ба даст овард, аз uалабаи e бар Амр камтар набуд. Бодиянишинон як rатор зарба[ои [алокатовар дида, ваrти зиёде аз тохтутози во[а[ои зироатии Мовароунна[р даст кашиданд. Барои он ки во[а[ои Бухоро аз [уxуми бодиянишин[о бехатар монад, [анeз rабл аз Исмоил, дар байни во[а[ои зироатb ва са[рои чодарнишин дар масофаи да[[о километр девори баланд кашида буданд. Таъмири [арсолаи ин девор ба зиммаи а[олb гузошта шуда буд. Чи навъе ки муаррихони асри Х тасдиr мекунанд, ин кор барои а[олb e[дадории хеле сахт [исоб мешуд. {ангоме ки Исмоили Сомонb ба бодиянишинон зарбаи rатъb расонид, а[олии Бухоро ва атрофи онро аз ин хидмати маxбурb озод намуд. «То ваrте ки зиндаам, rалъаи Бухоро ман [астам» -мегуфт e. Наршахb менависад, ки дар [аrиrат [ам Исмоили Сомонb [ама ваrт дар му[ориба[о шахсан иштирок менамуд ва ба душман имкон намедод, ки ба вилояти Бухоро даст ёбад.
Исмоили Сомонb аз муборизаи оммаи халr барои истиrлолият истифода бурда, нахустин бор пас аз истилои араб сарзамини дар натиxаи задухeрд[ои дохилb парешонгардидаро ба [ам мутта[ид намуд ва давлати бузурги мустаrиле ба вуxуд овард. Вай дар баробари бар[ам додани [укумати Саффориён [окимияти худро на тан[о дар Мовароунна[р ва Хуросон муста[кам кард, балки ба як rатор вилоят[ои шарrb ва шимолии Эрон со[иб гардида, истиrлолияти [аrиrии давлати ташкилкардаи худро нисбат ба хилофати Араб таъмин намуд.
Исмоили Сомонb, ки худ як нафар феодали калон буд, бо саъю кeшиши тамом манфиат[ои аъён ва ашрофи феодалии ма[аллb ва гурe[[ои бозургонии мамлакатро му[офизат мекард. Исмоил ба таrозои [амин манфиат[ои тоxирону заминдорони калон чи дар та[кими амнияти хориxии мамлакат ва чи дар бобати ба тартиб даровардани идораи дохили он иrдомот ба амал овард. Ин иrдомот ва [амчунин дар навбати аввал ба як марказ мутта[ид намудани Хуросон ва Мовароунна[р, таъмин намудани истиrлолияти [аrиrии мамлакат ва сомон кардани муносибати он бо бодиянишинон - ин [ама ба тараrrиёти зироат, пешаварb ва тиxорати Мовароунна[р ва Хуросон замина[ои зарурb фаро[ам оварданд.