Дигар намуд[ои касбу [унар ва ма[сулоти он[оро, ба мисли шишагарb ё кулолb, ин rадар муфассал тавсиф кардан аз имкон берун аст. Дар ин [олат мо асосан ба маъхаз[ои хаттb истинод карда метавонем. Маъхаз[ои хаттb бошад, аниrу даrиr хабар меди[анд, ки дар аср[ои IХ–Х бисёр касбу [унар равнаrу ривоxи аъло дошт ва ма[сулоти аксари касб[о басо хушсифат буданд ва берун аз хоки Осиёи Миёна [ам шe[рат доштанд. Чунин иддаои Истахрb низ бе[уда набуд, ки мардуми Мовароунна[р ба моли дигар мамлакат[о э[тиёx надоштанд, зеро [ама чизи заруриро худ фаровон исте[сол мекарданд.
Бофандагb низ хеле равнаrу ривоx дошт – моли бисёре исте[сол мешуд, анвои матоъ[о сершумор ва сифати он[о хеле баланд буд.
Матоъ асосан аз абрешим, пахта ва катон бофта мешуд. Осиёи Миёна макони бисёр навъ[ои олидараxаи матоъ мебошад. Бофандагони Осиёи Миёна, инчунин исте[соли баъзе намуд[ои газвор[ои хориxиро низ ба ро[ монда буданд.
Дар байни навъ[ои ма[аллии матоъ газвори пахтагии ведарb маrоми махсус дошт. Номи ин матоъ аз Ведар ном де[ае гирифта шудааст, ки дар rарибии Самарrанд воrеъ буд, вале ин гуна матоъ дар дигар ма[ал[ои Осиёи Миёна [ам бисёр бофта мешуд. Талабот ба ин матоъ на фаrат дар худи Осиёи Миёна ни[оят калон буд, балки берун аз хоки Осиёи Миёна [ам бозори он хеле тез буд. Ба rавли Ибни {авкал, «онро набурида ба шакли пора[ои бутун ба тан мепечониданд ва дар Хуросон [еx амиру вазир, rозию бой, омию сарбоз набуд, ки аз болои либоси зимистонb матои ведарb напартояд, барбастани матои ведарb аломати назокат ва зинат буд, зеро ранги матоъ ба ранги зари холис майл мекунад ва баuоят назаррабо ва хушxило аст, худи матоъ ни[оят бадошт, вале суфтаву ма[ини [арир мебошад ва як либосвории он аз ду то ба сb динор арзиш дорад, худи ман як либоси онро панx сол пeшидам. Барои ин матоъ аз Ироr (Бобул) меоянд ва ба он xо мебаранд ва аз пeшидани он ифтихор мекунанд».[1116]
Ма[сулоти корхонаи махсуси бофандагb, ки дар шафати арки Бухоро воrеъ буда, матои зебои сурх, сабз ва сафед мебаровард, шe[рати тамом дошт. Аз номи де[аи Занданеи rарибии Бухоро номи карбоси маш[ури занданечb баромадааст, ки дар бисёр дигар xой[о [ам бофта мешуд ва дар бисёр xой[о ба фурeш мерафт. Замоне карбоси занданечb аз абрешим бофта мешуд ва намунаи шо[ии занданечии он давра[о дар баъзе музей[ои xа[он ма[фуз мебошад. Дар паси яке аз ин намуна[о хатти суuдb низ [аст (бо ранги сиё[ андозаи матоъ ва номи он навишта шудааст). Тарзи бофт, ранг ва наrшу нигори занданечии аср[ои VII–VIII наuз тадrиr карда шудааст.[1117] Вале аниr маълум не, ки занданечии аср[ои IХ–Х чи гуна буд, фаrат тахмин меравад, ки таrрибан аз охири аср[ои Х сар карда, онро тан[о аз нахи пахта мебофтанд ва дар ин бора Наршахb [ам ишорат мекунад: «Он чи аз вай (Зандане) хезад, онро занданечb гeянд, ки карбос бошад, яъне аз де[аи Зандане, [ам некe бошад ва [ам бисёр бувад».[1118]
Дар маъхаз[о бисёр дигар навъ[ои матоъ низ зикр шудааст (газвор[ои пахтагb, абрешимb, зарбофт ва u.). Вале маш[уртарин он газвори Марв буд.[1119] Ин газвор[о ба дараxае хушсифату маш[ур буданд, ки таrлидан ба он[о дар дигар xой[о [ам исте[сол карда мешуд ва миrдори зиёди он берун аз хоки Осиёи Миёна ба фурeш мерафт.
Баъзе пора[ои хурди газвори аср[ои IХ–Х Осиёи Миёна то ба рeз[ои мо омада расидаанд. Дар rабр[ои асримиёнагии Миср дар байни газвор[ои rадимb чанд пора катони марвb низ боrb мондааст, ки дар асри IХ бофта шуда буд. Дар ин порча[о хат [аст, якеи он, [атто наrш [ам дорад.
Пораи газвори миёна[ои асри Х xолиби диrrат аст, ки дар он номи со[ибаш навишта шудааст ва e яке аз лашкаркашони сомонb будааст. Дар миёнxои ин пора расми ду фил ва дар байни он ду фил, ду грифони болдор кашида шудааст.
Зе[и матоъ иборат аз чанд навораи наrшин аст, ки дар он[о ё хат навишта шудааст ё корвон тасвир ёфтааст. Тамоми ин наrшу нигор ва мавзeи он худи [амон наrшу нигорест, ки дар давра[ои пеш вуxуд дошт ва акнун бо тарзи андаке наву мукаммал такрор шуда буд.[1120]
Маснуоти фулузb [ам хеле маъмул буд. Як rисми он барои таъмини талаботи мардуми ма[аллb сарф шавад, rисми дигари он ба фурeш мерафт. Аз xумлаи чунин маснуоти фулузb Маrдисb фонус[ои мисини Бухоро, зарф[ои rалъагии Рабинxон, дег[ои мисин ва рикоб[ои Самарrанд, rайчиву сeзан[ои Шош, яроrу асли[аи Фарuонаву Исфиxоб ва uайраро номбар кардааст. Яроrу асли[аи Фарuона ба дараxае шe[рат дошт, ки ба бисёр мамлакат[о ва [атто то ба худи Баuдод бурда мешуд.
Бо фармони халифа {орунаррашид (786–809) фаrат дар коuаз навиштан мумкин буд. Ба ин сабаб папирус ва дигар чиз[ое, ки ба рeяш хат менавиштанд, аз истеъмол баромад. Дар муддати мадид ягона ша[ре, ки тамоми мамлакат[ои хилофати арабро бо коuаз таъмин мекард, Самарrанди нимаи дувуми асри VIII ва аввали асри Х буд. Ма[з дар корхона[ои [амин ша[р коuази латтагb тайёр карда мешуд, ки онро коuази самарrандb (ва баъзан хуросонb) меномиданд. Номи шаш навъи ин гуна коuаз маълум аст. Дар асри Х тарзи тайёр кардани коuаз ошкор шуда, дар дигар xой[о берун аз хоки Осиёи Миёна, то худи Сурия па[н мешавад. Вале дар асри Х [ам Самарrанд xои асосии исте[соли коuаз буд. Ал-Хоразмb [азломез менависад, ки яке аз дeстонаш ба вай хат наменависад, зеро хонааш аз Самарrанд дур аст ва коuаз ба вай басо гарон меафтад.[1121]
Чармгарb ва исте[соли маснуоти пашмb низ дар бисёр xой[о равнаrу ривоxи тамом дошт ва аз чарму пашм маснуоти зиёде исте[сол карда мешуд.
{оxат ба он нест, ки тамоми навъ[ои касбу [унарро як-як номбар кунем ва рости гап, дар маъхаз[ои хаттb [ам, на [амаи он[о зикр шудаанд. Оё мо гуфта метавонем, ки дар [амон давра[о xамъият[ои муташаккили косибон вуxуд дошт? Маъхаз[о бевосита ба ин ишорат намекунанд[1122], вале далел[ои бевосита, аз xумла далел[ои таърихию топографb ба мо имкон меди[анд иддао намоем, ки вуxуд доштани чунин xамъият[о аз э[тимол дур набуд.
Инаш хеле му[имтар мебошад, ки хабари маъхаз[ои хаттb дар бораи ба миrдори зиёд содир шудани маснуоти косибию [унармандb ва инчунин намуна[ои он маснуоти косибии аср[ои IХ–Х (сафолот, шиша, матоъ), ки ба мо дастрас шудааст, равшану возе[ ша[одат меди[анд, ки дар он давра исте[соли молb хеле тараrrb карда буд ва инкишофи rувва[ои исте[солкунанда низ ба дараxае расида буд, ки барои хеле хушсифат баровардани на фаrат мол[ои нодири камистеъмол, балки мол[ои маъмули серистеъмол [ам имконият фаро[ам меовард.