Дар маъхаз[ои хаттb хабар дода мешавад, ки дар аср[ои IХ-Х бисёр бинову иморат[о сохта шуда буд, вале аз он[о хеле кам то ба рeз[ои мо омада расидаанд.[1123]
Бисёр кeшку rаср[о, сарою дeкон[о, масxиду мадраса[ову маrбара[о сох-та шуда буданд. Масоле[и бинокорb асосан гил, похса ва хишти хом буд. Чeб [ам бисёр истифода мешуд, сутуну болор[ои чeбин барои меъмории асри IХ–Х хеле хос аст. Хишти пухта камтар истифода бурда мешуд. Вале ма[з дар [амин давра бино[ои мe[ташам ба вуxуд омаданд, ки аз хишти пухта сохта шуда буданд ва ин кор комёбии нав, комёбии му[им ва прогрессивии замона буд.
Аз xумлаи бино[ои мe[ташами аср[ои IХ–Х хубтар аз [ама маrбара[о тадrиr шудаанд. Ал[ол чор маrбараи он давра маълум аст – маrбараи Сомониён дар Бухоро, маrбараи Арабато дар Тим, маrбараи Мирсаидба[ром дар Кармина ва маrбараи Оr-Остонабобо дар rарибии Узун.
Мувофиrи эътирофи умум, маrбараи Сомониён осори беназиру бе[амтои санъати меъмории асримиёнагии Осиёи Миёна мебошад. Зо[иран маrбара шакли мураккаб надорад – ин як иншооти мукаабшаклест, ки болояш бо гунбаз пeшида шудааст. Андозаи маrбара [ам калон нест, вале басо босалобат ва бошукe[ менамояд. Дар айни [ол ни[оят муносиб афтидани наrш[ои амудию уфуrи девор, зебу ороиши берунии бино тамоми иморатро баuоят нафису латиф нишон меди[анд.
{ар чор намои бино якранг зеб доранд. Саросари болои деворро rатори равоrча[о печонида гирифтаанд. Поёнтар аз rатори равоrча[о худи девор сар шуда, масо[ати [ар як намои он гeё ба се rисм таrсим карда шудааст – дар мобайн як чоркунxаи калон, ки дар миёнxои он равоr ва дари даромад xой гирифтааст, аз ду тарафи ин чоркунxаи равоrдор боз ба масо[ати муайян девор тeл кашида, то гeшаи иморат мерасад, гeшаи иморат бошад, ба шакли сутуни uафсу муста[ками як тарафаш бо девор пайваст сохта шудааст. Даромадго[ низ гeё аз чанд rисм иборат аст–пеш аз [ама, даромадго[ аз пеш як равоr ва дар паси ин равоr боз як равоrи хурдтаре дорад ва ду пояи [арду равоr ба сутунча[о такя шудаанд – [амаи ин даромадго[и маrбараро хеле дарундор карда нишон меди[ад.
Аз дарун девори бино ба гунбаз бо шарафа[ое пайваста шудаст, ки [ар як нeги он ба кунxе такя мекунад ва бо [амин чоркунxа ба [ашткунxа мубаддал мешавад. Умуман даруни бино [ам мисли беруни он ба пора[ои муайян xудо карда шудааст– боз худи [амон чоркунxа, ки дар миёнxои он дари баромад xой гирифтааст, боз [амон rатори уфуrии равоrча[ои боло. Дар байни шарафа[о ва rатори равоrча[ои берун дар маuзи девор кодоки танге [аст, ки тамоми биноро печонида гирифтааст.
Воситаи асосии ороиши бино хишти пухта ва намуди асосии наrш тарзи гуногуни чидани хишт аст. Наrше, ки дар натиxаи ба тарзи гуногун чидани хишт пайдо шудааст, басо оддb ва дар айни [ол хеле зебо ва шинам аст.
Таrрибан [ар як xузъиёти тар[у лои[а ва наrшу нигоре, ки дар маrбараи Сомониён [аст, дар санъати меъмории rадимтари Суuд [ам ба худ як шабе[ дорад. Маrбараи Сомониён гeё муxассамаи равнаrу ривоxи санъати чандин-асраи меъморb буда, тамоми комёби[ои онро дар бар гирифтааст. Дар айни [ол, хишти пухта ба воситаи асосии бинокорb ва ороиш табдил ёфта, барои меъморон имконият[ои нав фаро[ам овард ва меъморон чунин имконро бо ма[орати тамом истифода бурданд.
Маrбараи Сомониён дар охири асри IХ ва аввали Х бино шуда буд, маrбараи Арабато бошад, мувофиrи хатти девори худи маrбара дар соли 977–78 сохта шудааст. Чи тавре мебинем, санаи иморати он[о фарrи казоb надорад. Вале дар [амин муддати кeто[ [ам xустуxeи xиддии афкори меъморb боиси пайдоиши шакли нави маrбара гардид, ки онро маrбараи пештоrии гунбазb меноманд.
Маrбараи Арабато [ам бинои мукаабшакли гунбазпeш аст, вале фаrат аз як тараф даромадго[ дорад ва тарафи даромадго[ бо пештоrи баланди мe[ташам зинат дода шудааст, ки rади он аз rади девор [ам баланд буда, [атто rисми зиёди гунбазро [ам пана[ кардааст.
Пештоr саросар бо наrши зебои барxаста оро дода шудааст, ки он пештоrро, [ам бо[ашамат ва [ам назаррабо нишон меди[ад. Дар болои даромадго[ тоrча[ои ороишb ба назар мерасанд. Тар[и даруни маrбараро [ам асосан ба се порча таrсим кардан мумкин (яъне сат[и худи девор, rисми тараф ва баъди он худи гунбаз), лекин тарафи ин маrбара сохти дигар дорад ва он дуrабата мебошад. Барои ороиши маrбара масоле[ ва восита[ои гуногунро кор фармудаанд. Дар ороиши ин маrбара, [ам усули бо чидани хишт наrш партофтан ва [ам гаxкорb ва [ам гулпартоb бо хишт[ои сайrалb ва [ам сабти катиба дар заминаи наrши ислимb ва u. истифода шудааст. Умуман дар сохту наrшунигори ин маrбара [ам аломат[ои меъмории rадимии суuдиро дидан мумкин аст, вале бештар аз он нишона[ои нав ба назар мерасанд, ки баъдтар хеле такмил ёфта, дар осори меъмории аср[ои ХI–ХII равшан муxассам мегарданд.
Та[лили таносуби ин ду маrбара нишон дод, ки он[о аз рeи лои[аи пешакb сохта шудаанд ва зотан [ар як андозаи он[о ба нисбати муайян мувофиrат мекунанд ва он нисбати тараф[ои чоркунxа ба диагонали он аст. Ин rонунияти риёзb дар бисёр иморат[ои бошукe[ бо ма[орати тамом муxассам гардида, намуди зебо ва мутаносиби Арабато ва алалхусус, маrбараи Сомониёнро таъмин намудааст.
Дар ин давра намуди [авли[ои феодалb [ам дигар шуда, xи[ати исте[коми он, яъне xи[ати мудофиавии он ба мадди сонb гузашта, xи[ати обод ва баро[ат будани он ба мадди аввал мегузарад. Яке аз чунин [авли[о [авлии Rирrrиз мебошад, ки дар Тирмиз воrеъ аст. {авлb аз хишт[ои калон-калони хом ва аз хишт[ои муrаррарии пухта сохта шудааст. {авлb да[[о бинову иморат[ои гуногун дорад, ки дар ду rабат xой гирифтаанд ва бо гунбазу бом[ои гуногуншакл пeшида шудаанд. Тар[и Rирrrиз низ чоркунxаи мукааб аст ва дар [ар гeшааш бурxе дорад. Вале девори [авлb на он девор[ои пештараи рахнанопазири uафс аст. Даромадго[и [авлb ягон xи[оз ё иншооти мудофиавb надорад, девор [ам саросар пур аз тиреза буда, [атто дар бурx[о тиркаш нест.
Дар димнаи Афросиёб боrимондаи rасри Сомониён кашф шуд, ки он низ аз хишти хом сохта шудааст. Яке аз толор[ои rаср наrшу нигор доштааст ва аз он пораи идораву араrаи рангину наrшин ва инчунин пора[ои тасвири рeи девор боrb мондааст. Изора иборат аз лав[а[ои калони чоркунxаест, ки дар миёнxояш наrши колони ислимb дорад ва андаруни ин наrш боз наrши хурдтари наботb менамояд. Андоваи наrрдори rасри Сомониён далолат мекунад, ки гаxбурони он давра со[иби санъат, ма[орат ва завrи баланд будаанд.
Намунаи чeб[ои кандакорb низ xолиби диrrат мебошад. Дар ин бобат ме[роби масxиди Искодар, сарсутун[ои Сангистон ва сутун[ои болооби Зарафшонро ном бурдан мумкин аст. Алалхусус ме[роби Искодар xолиби диrrат мебошад – ин осори нодири санъат бе ягон мех ва ё ширеш сохта шуда, саросар кандакорb карда шудааст ва кандакорb аз [ошия[ои катибаи куфb, наrши калон-калони занxира ва резанаrши ислимb иборат мебошанд. Сутун[ои Курут, Оббурдон ва Фатмев ва сарсутун[ои Сангистон [ам хело хуштаносуб ва назаррабо менамоянд. Ин сутун[о низ мувофиrи анъанаи rадимии санъати суuдb оро дода шуда бошанд [ам, дар он[о унсур[ои нав низ ба назар мерасанд. Бомаи ин сутун[о бо усули чуrур кандакорb шуда, асосан аз наrши наботb ва тасвири шартии [айвонот таркиб ёфтааст. Тасвири шартии [айвонот (мо[b, парранда, гeсфанд ва u.), алалхусус дар сутуни Оббурдон ва сарсутуни Сангистон зиёд аст.