Калонтарин ша[р[ои Осиёи Миёна дар аср[ои IХ–Х марказ[ои тиxорати дохили вилоят[о, байни вилоят[о ва баъзеи он[о маркази тиxорати байни мамлакат[о буданд. Вале тиxорат на фаrат дар ин гуна марказ[ои савдою [унармандb равнаrу ривоx дошт, балки инчунин дар бисёр де[а[о низ (алалхусус, дар xое ки ин ё он намуди касбу [унар пеш рафта бошад) хеле инкишоф ёфта буд. Дар ин бобат маълумоте, ки Наршахb дар бораи де[а[ои атрофи Бухоро овардааст, xолиби диrrат мебошад. Дар ин де[а[о [афтае як бор рeзи бозор мешуд ва дар ин рeз мардуми зиёде xамъ меомад. Дар баъзе де[а[о бозор[ои солона [ам мешуд, ки 10 ва [атто 20 рeз давом мекард. Ба ин гуна бозор[ои солона аз xой[ои дур низ тоxирон меомаданд ва на фаrат барои таъмини э[тиёxи худ, балки асосан барои фурeш моли бисёре мехариданд, зеро моли ин де[а[о, хусусан газвор[ои он[о берун аз хоки Осиёи Миёна [ам наuз ба фурeш мерафт. Савдогарони калони худи ин де[а[о [ам ба андозаи зиёд тиxорат мекарданд.[1124]
Дар бораи вазъият, дараxаи равнаrу ривоx ва баъзе хусусият[ои савдои дохилии онваrта танга[ои он давра[о, хоxагии мукаммали пулb ва хусусияти аниrу даrиrи таърихии муомилоти пулb мадракоти пурарзиш меди[ад.[1125]
Танга[ои тилло (динор[о) дар давраи Сомониён хеле бисёр бароварда мешуд, вале миrдори бештари он[оро берун аз [удуди Осиёи Миёна сикка мезаданд. Сиккахона[ои Осиёи Миёна бошад, фаrат го[-го[ динор мебароварданд. Вале дигар xи[ати ин масъала xолиби диrrат аст – мувофиrи хабари маъхаз[ои таърихb ин динор[о ба rимати мол ро[ доштанд, яъне мисли танга дона-дона кор фармуда намешуданд, балки фаrат арзиши вазни он[о ба назар гирифта мешуд. Ин иддаоро вазни худи динор[о низ тасдиr менамояд, яъне вазни динор[о аз [амдигар он rадар фарrи калон дорад, ки донабайъ истифода шудани он[о тамоман аз имкон берун аст.
Аммо танга[ои тилло дар аср[ои минбаъда [ам, яъне дар аср[ои ХI-ХIII донабайъ не, балки ба арзиши вазн истифода мешуданд, вале дар ин давра[о он[о, инчунин дар муомилоти [аrиrии савдо низ ба кор мерафтанд. Дар аср[ои IХ–Х бошад, он[о амалан воситаи муомилот набуданд. Дар омади гап гуфтан лозим, ки Истахрb [ам дар бораи танга[ои Бухоро сухан ронда менависад, ки: «дар Бухоро бо динор тиxорат намекунанд». Ибни Фазлон [ам, ки соли 921 ба Бухоро омада буд ва ба тадrиrи пул[ои Бухоро мароrи калон дошт ва он[оро хеле муфассал тасвир карда буд, динор[ои тиллоиро, [атто номбар [ам намекунад. Аз афти кор, динор[ои тилло фаrат василаи андeхт буданд, яъне он[оро xамъ карда, дар хазина ниго[ медоштанд. Агар дараxаи нарх[ои он давра ва миrдори тиxоратро ба назар гирем, [атто калонтарин харидуфурeшро бо пули нуrра, бо дирам[о анxом додан мумкин буд.
Дар аср[ои IХ–Х дар давлати То[ириён ва Сомониён намуд[ои гуногуни дирам[о сикка зада мешуд ва [ар як дирам номи махсус ва rадри махсус дошт. Аз асри IХ, алалхусус аз асри Х сар карда, сиккаи мунтазами дирам[ои умумидавлатии нуrра оuоз ёфт. Дар ин дирам[о ягон расме нест, фаrат хати арабии куфb [асту бас. Дар асри Х ин танга[оро аз номи Исмоили Сомонb танга[ои «исмоилb» меномидагb шуданд. Аxоибаш [амин, ки танга[ои «исмоилb» дар худи Осиёи Миёна кам ёфт шудаанд, [ол он ки дар Европаи шарrb ва дар но[ия[ои Назди Балтика сад[о ганxина[ои пули ин гуна дирам[о ба даст омаданд. Аз ин бармеояд, ки пул[ои «исмоилb», пеш аз [ама, воситаи тиxорат буданд, гарчанде дар [аёти иrтисодии дохили мамлакат [ам маrоми муайяне доштанд. Тадrиrи таркиби нуrраи он ва вазни он иддаои болоии моро тасдиr менамояд. Аввал[о меъёри он олb ва вазни [ар як танга аниr буд ва ин нишон меди[ад, ки пули исмоилb дар дохили мамлакат чун воситаи муомилот бояд донабайъ ба кор мерафт ва дарвоrеъ, чунин [ам буд. Ваrте маълум шуд, ки аксари танга[ои исмоилb аздусар ба хориxа мераванд ва дар хориxа бошад, танга[о на донабайъ, балки аз рeи вазни худ истифода мешаванд, ба ин сабаб [укумати Сомониён rарор дод, ки сиккаи онро камхарxу осонтар кунад. Дарвоrеъ, сb сол [ам нагузашта вазни дирам[ои исмоилb тамоман дигар шуд ва вазни танга[о аз [амдигар тафовути калон пайдо кард. Инчунин таркиби пули нуrра [ам таuйир ёфт. Ин гуна танга[о дар дохили мамлакат донабайъ истифода шуда наметавонистанд ва ин бевосита набошад [ам, равшан нишон меди[ад, ки дирам[ои исмоилb дар савдои дохилb мавrеи казоb надоштанд. Э[тимол, он[о [ам, мисли тилло, фаrат а[ён-а[ён дар бозори дохилb ба кор мерафтанд.
Воситаи асосии муомилоти пулb дар Осиёи Миёна дар аср[ои IХ–Х дирам[ое буданд, ки дар маъхаз[о дирам[ои хоразмb, мусайябb, му[аммадb ё rитрифb номида шудаанд. Ин танга[о бар хилофи дирам[ои исмоилb хеле кам хат, вале хеле зиёд сурат доштанд. Сурати асосии рeи ин танга[о чунин буд, дар як тарафаш сурати аз миён болои подшо[ ва дар тарафи дигари он назрго[и муrаддас бо оташу посбонон. Ин сурат[о тасвири схематикии сурат[ои танга[ои яке аз шо[они Сосониён мебошад, ки дар асри V [укм меронд. Яке аз хусусият[ои иrтисодиёти он давра [амин буд, ки хироx ма[з бо [амин се хели тангаи суратдор дода мешуд, вале [ар як вилоят хаr надошт, ки бо кадом намуди ин танга[о хо[ад, бо [амон хироxи худро ди[ад, балки [ар як вилоят e[дадор буд, ки хироxи худро фаrат бо [амон навъи танга[о ди[ад, ки барои он вилоят муrаррар шудааст. Масалан, вилояти Шош, ки кон[ои зиёд дошт ва ша[ри Хуxанд хироxи худро фаrат бо дирам[ои мусайябb бояд медод, ки таркиби нуrраи ин дирам[о хеле тоза буд. Суuд ва маркази он Самарrанд, инчунин Фарuона чун хироx бояд дирами му[аммадb медоданд. Бухоро бошад, фаrат дирами rитрифb медод ва uайра. Хироxи вилояти Уструшан бошад, 48 [азор дирами му[аммадb ва 2 [азор дирами мусайябb буд.
Аз ин мебарояд, ки ин се намуди дирам аз [амдигар фарrи калон доштаанд, вагарна [ар як вилоят метавонист хироxи худро ба [амон дираме ди[ад, ки мехо[ад. Дар бобати фарrи дирам[о ду аrида [аст – мувофиrи аrидаи якум фарrи дирам[о фаrат дар хати арабии он[о мебошад,[1126] мувофиrи аrидаи дувум бошад, фарr дар таркиби он[ост[1127]. Аrидаи дувумро баъзе маъхаз[о [ам тасдиr мекунанд. Мусайябb аз нуrраи холис сикка зада мешуд ва бе[уда Ибни {авкал низ нанавишта буд, ки мусайябb «ганxинаи он[ост». Истахрb роxеъ ба дирам[ои му[аммадb менависад, ки таркиби он[о о[ан, мис, нуrра ва uайра дошт, яъне ин танга[о аз нуrраи холис набуданд. Танга[ои rитрифb фаrат аз биринxb сикка зада мешуданд. Аз ин рe, rурби он[о низ [ар хел буд, яъне ба дирами мусайябb аз [ама зиёдтар ва ба. дирами rитрифb аз [ама камтар чиз фурeхта мешуд. Вале яке аз хусусият[ои аxоиби муомилоти пулии аср[ои IХ–Х ин аст, ки [ар се тангаи номбурда аз тангаи нуrраи давлатии исмоилb баrурбтар ба [исоб мерафтанд, яъне [атто тангаи биринxии rитрифb аз тангаи исмоилb баrурбтар [исоб мешуд ва ба он бисёртар чиз харидан мумкин буд.
Дар савдои чакана пули сиё[, ё худ фулус ба кор мерафт. Миrдори муайяни фулус бо як тангаи нуrра баробар карда мешуд, вале ин миrдор дар [ар xо [ар хел буд. Масалан, дар Бухоро як тангаи нуrра 24 фулус буд. Фулус одатан дар худи [удуди вилоят ба кор мерафт, вале амалан аз [удуди вилоят берун [ам истифода мешуд, лекин дар ин сурат rурби он андак паст мегашт. Чунончи, дар худи [амон соли 921 дар Бухоро ба як фулуси Самарrанд фаrат 2/3 [иссаи он чизро харидан мумкин буд, ки ба як фулуси Бухоро ба фурeш мерафт.
Хусусияти муомилоти дирам[ои мусайябb, му[аммадb, rитрифb ва фулус далолат менамояд, ки [атто дар асри Х, дар а[ди давлати ба таври кофb мутамаркази Сомониён Осиёи Миёна аз xи[ати иrтисодb як чизи том набуд. {удуди вилоят[ои ало[идаи иrтисодb равшан намоёнанд, ки [ар яке со[иби бозори худ буданд. Ин бозор[ои вилоятb ба равнаrу ривоxи равобити тиxоратb ниго[ накарда, муддате ма[дудияти худро пойдор доштанд ва [атто со[иби пули махсуси худ [ам буданд. Ба ин сабаб [укумат маxбур буд, ки ин хусусияту анъана[оро ба инобат гирад.
Дар ин давра равобити тиxоратии Мовароунна[р бо Шарrу Uарб, алалхусус бо мамлакат[ои Шарrи Наздик, бо кeчманчиёни шимолу шарr хеле авx гирифт. Анвои моли тиxорат, ки Мовароунна[р мебаровард, низ хеле зиёд шуд. Акнун бештар мол[ое ба фурeш мерафт, ки барои истеъмоли шахсии мардум ва барои э[тиёxи касбу [унар лозим буданд. Ро[и корвонгузар байни Шарrи Наздик ва Хитой аз Мовароунна[р мегузашт. Ин ро[ аз кишвар[ои со[или ба[ри Миёназамин сар шуда, аз Баuдод, {амадон, Нишопур, Марв, Омул гузашта, ба Бухоро меомад ва аз ин xо давом ёфта, аз Самарrанд мегузашту Шом, Тароз, Балосоuун, Суйоб ва со[или xанубии Иссиrкeлро тай намуда, ба Муuулистон ва аз он xо ба Хитой гузашта мерафт.
Корвон[о баъзан ни[оят калон мешуданд. Масалан, Ибни Фазлон, ки сол[ои 921–922 ба сифати котиби сафорати халифа Муrтадир ба мулки Булuор сафар карда буд, менависад, ки корвони сафир аз 5 [азор кас, 3 [азор асп ва уштури бешумор иборат буд.[1128] Аммо корвон[ои муrаррарb ба [ар [ол ин rадар калон намешуданд. Аксар ваrт ба корвон uайр аз савдогарон, инчунин косибон, [унармандон, олимон, рассомон, сайё[он [ам [амро[ мешуданд. Сафирон [ам бо корвоне мерафтанд. Дар ин хел ваrт[о корвон, дар воrеъ, хеле калон шуда мерафт ва барои му[офизати он дастаи махсуси мусалла[ низ ташкил мекарданд.
Равобити тиxоратии Мовароунна[р бо Хуросону мулки Булuор низ хеле ривоxу равнаr дошт.[1129] Ибни Фазлон ро[и тиxоратиеро, ки Осиёи Миёнаро ба кишвар[ои xанубу шарrии Европа мепайваст, хеле муфассал ба rалам додааст. Пештар ро[и савдо аз Эрону Баuдод то мулки Булuор аз Кавказу мулки Хазар мегузашт. Вале дар ибтидои асри Х дар а[ди халифа Муrтадир муносибати халифаи Баuдод ва подшо[и Хазар вайрон шуд, ба ин сабаб ро[и савдо аз Мовароунна[р кушода шуд. Ибни Фазлон менависад, ки ро[и савдо аз Бухоро гузашта, то ба Аму мерасид ва аз ин xо бо ро[и обb то худи маркази Хоразми xанубb - ша[ри Кат рафта, баъд то Урганx давом мекард ва аз он xо [ам гузашта, ба воситаи Эмба дар худи мулки Булuор анxом меёфт. Чи тавре мебинем, ро[и савдо аз па[луи мулки Хазар гузашта, rад-rади со[или чапи Волга тeл мекашид. Дар сари ин ро[ бисёр работу сарой[о бунёд шуданд, ки дар он xой[о мусофирон истиро[ат мекарданд. Миrдори зиёди дирам[ои исмоилии Сомониён, ки дар саросари Россия, [атто аз худи со[ил[ои Балтик ёфт шуданд, далолат менамоянд, ки робитаи тиxоратии байни Осиёи Миёна ва давлати Рус хеле муста[кам ва бо равнаrу ривоx буд[1130]. Аз мулки Булuор ба Осиёи Миёна мeина, чарм, масоле[и чармгарb (ба муносибати дар худи Осиёи Миёна ривоx ёфтани чармгарb), чорво, асал, чормаuз ва uулом меоварданд. Аз Осиёи Миёна ба кишвар[ои шарrии Европа биринx, меваи хушк, матоъ[ои гуногун ва беш аз [ама дирам[ои нуrраи исмоилb мебурданд.