Дар а[ди То[ириён ва Сомониён «тамuазании» де[rонон, ки он[оро то ба дараxаи uулом паст мекард, rатъ гардид ва зотан ба rатъи ин одати бера[монаву пурозор исёни Муrаннаъ дар Мовароунна[р (ки дар боло зикр карда будем) ва [амин гуна не[зати тавонои халrb дар Озарбойxон сабаб гардид. Ба аrидаи А.Ю.Якубовский дар ин давра миrдори бегорb андак кам шуд, зеро дар а[ди Сомониён де[rонон барои дафъи [амлаи кeчманчиён девор[ои rалъа[оро таъмир намекарданд ва девори нав намесохтанд.[1139] Вале ин гап чунин маъно надорад, ки дар он давра умуман миrдори рентаи феодалии замин ва истисмори феодалb кам ё суст шуда бошад. Инкишофи иrтаъ, бешак, истисмори феодалии де[rононро хеле зeртар кард. Аз дигар тараф, давлат миrдори муайяни хироxро дар ваrташ uундошта мегирифт ва [атто дар як сол аз [исоби соли оянда ду бор [ам хироx мегирифт. Ва ни[оят дар аср[ои IХ-Х равнаrу ривоxи пуравxи муносибат[ои пулию молb [ам боиси хеле вусъат ёфтани рентаи замин гардид. Дар назари аввал барои тасдиrи ин иддао гeё [еx далеле нест. Дар воrеъ, мувофиrи маълумоти маъхаз[ои аср[ои IХ–Х хироxи вилоят[ои гуногуни Осиёи Миёна, ки ба шакли пул [исоб карда мешуд ва миrдори муайяне дошт, дар ин давра гeё [еx каму зиёд нашудааст. Вале ин фаrат зо[иран буд, дар асл бошад, миrдори хироx сол ба сол зиёд мешуд.[1140] Инро аз маълумоти зерин фа[мидан мумкин аст. Ба rавли Наршахb[1141] хироxи Бухоро аввал[о аз 200 [азор дирами нуrра андак зиёд будааст. Ваrте ки дирами rитрифb баромад, муrаррар карданд, ки як дирами нуrра ба 6 дирами rитрифb баробар аст, пас маълум мешавад, ки хироxи Бухоро [ам rариб 1200 [азор дирами rитрифb будааст.[1142]
Баъдтар rурби дирами rитрифb боло рафта, rобилияти харидории он ба дирами нуrра баробар шуд. {укумат мисли пештара хироxро бо дирами rитрифb меситонд. Ин бошад, чунин маъно дорад, ки миrдори хироx дар як муддати кeто[ 6 баробар зиёд шуд. Зиёда аз ин – дар аввал[ои соли 835 rурби дирами нуrра ва rитрифb боз таuйир ёфт – акнун 10 дирами нуrра ба 20 дирами rитрифb не, балки [амагb ба 8,5 дирами rитрифb баробар шуд. Соли 921 бошад, 10 дирами нуrра [амагb ба 7 дирами rитрифb баробар шуда монд. Хуллас, агар миrдори пештараи хироxро 100 фоиз [исоб кунем, соли 921 миrдори он ба 857 фоиз расид. Ин раrам, албатта, шартb мебошад ва бисёр дигар омил[оро (таuйири нархи мол, озуrа ва u.) пурра ба [исоб гирифтан аз имкон берун аст. Вале [амин xи[ат бешак аст, ки дар муддати аср[ои IХ-Х миrдори хироxи Бухоро зо[иран таuйир наёфта бошад [ам, аслан доимо зиёд мешуд. Маълум, ки ин [одиса дар дигар xой[ои Осиёи Миёна [ам айнан чунин буд.
Боз як масъалае [аст, ки ба андозае норавшан мебошад – аниr маълум, ки хироxи замин ба чb шакл адо карда мешуд. Маъхаз[ои давра[ои сонитар ша[одат меди[анд, ки дар Осиёи Миёна рентаи феодалb одатан ба шакли омехта рeёнда мешуд, яъне хироx [ам ба намуди ма[сулот, [ам ба намуди бегорb ва [ам бо пул адо мегардид ва зимнан беш аз [ама ба намуди ма[сулот рeёнда мешуд. Маъхаз[ои аср[ои IХ-Х миrдори хироxро фаrат бо пул ифода кардаанд. Вале равшан кардан хеле му[им мебошад, ки пули хироx бевосита аз худи хироxди[анда гирифта мешуд ва ё миrдори хироx бо пул эълон гардида, баъд баробари [амон миrдори пул ма[сулот меситониданд. Агар аз худи хироxди[анда пули хироx гирифта шавад, бо имони комил гуфтан мумкин, ки намуди пулии хироx афзалияти том дошт.
А.Ю.Якубовский [ам тарафдори аrидае буд, ки «дар аср[ои IХ-Х пардохти пулакии хироx rисми асосb шуда буд».[1143] Зотан А.Ю.Якубовский барои тасдиrи иддаои худ ба як ривояти Наршахb такя мекунад. Мувофиrи ин ривояти Наршахb, соли 874 {усайн ибни То[ир Бухороро ишuол намуда, хироxи онро бо дирами rитрифb рeёнд ва баъд онро ба нуrраи холис иваз карданb шуд.[1144] Чи тавре ки мебинем, дар он давра хироx, дар воrеъ, пулакb ситонда шудааст. Пулакb ситонда шудани хироx воrеаи ягона набуд – барои исботи ин даъво хироxи Бухороро мисол овардан кифоя аст – алалхусус, дар боло [ам гуфта шуда буд, ки [укумат баъди баланд шудани rурби дирами rитрифb барои адои хироx [атто нуrраи холисро нагирифт ва талаб кард, ки хироx фаrат бо дирами rитрифb дода шавад. Пулакb рeёндани хироx дар аср[ои IХ-Х дар бисёр музофот[ои Ироr [ам расм буд.[1145]
Бухоро яке аз марказ[ои калонтарини [унармандb ва тиxорат буд. Тамоми вилояти Бухоро дар муомилоти пулию молb фаъолона ширкат мекард. Чи тавре дар боло [ам rайд кардем, [атто дар бисёр де[а[ои атрофи Бухоро исте[соли мол равнаrу ривоxи том дошт. Вале исте[соли мол дар тамоми но[ия[ои Осиёи Миёна баробар тараrrb накарда буд ва дар [ама xой[о муносибат[ои пулию молb ба як дараxа равнаr ёфта буд. Дар аксари вилоят[о, алалхусус вилоят[ои аз марказ дур барои ривоxи хироxи пулакb ягон заминаи реалb вуxуд надошт. Он маълумоти конкрете, ки дар даст дорем, фаrат ба вилояти мутараrrии Бухоро дахл дорад. Дар асоси маълумоти як вилоят дар бораи тамоми Осиёи Миёна [укм баровардан кори дуруст нест, фаrат [аминро аниr гуфтан мумкин, ки дар вилоят[ои гуногуни Осиёи Миёна хироx ба намуд[ои гуногун гирифта мешуд.
Дар аср[ои IХ-Х гурe[и асосии исте[солкунандагон бевосита ба ду таrсим карда мешуданд: де[rонони xамоатb ва де[rонони иxоракор. Умуман гирем, фарrи байни он[о торафт ноаён мегардид, зеро на фаrат де[rонони безамин, балки де[rонони камзамин [ам заминро ба иxора гирифта, чоряккор мешуданд.
Дар адабиёти оид ба таърих чунин аrидае из[ор шуда буд, ки дар Шарr иxора додани замин шакли асосии истисмори де[rонон буда, худи де[rонони иxорагир дар зироат симои асосb ба шумор мерафт[1146]. Вале агар факт[оро ба назар гирем, бояд иrрор кард, ки дар шароити конкрети Осиёи Миёнаи аср[ои IХ-Х чи гуна вазну мавrеъ доштани xамоат ва иxора додани замин [анeз мавриди тадrиr rарор нагирифтааст.
Шакл[ои маъмули истисмори феодалb (хеле афзудани рентаи феодалии замин: дар як сол ду бор хироxи солона ситондан; равнаrу ривоxи иrтаъ ва тeъма; иxора додани замин ва uайра), ки дар а[ди Сомониён вуxуд дошт, боиси [амин гардид, ки а[ли сершумори ме[нат аз замин тамоман ма[рум шуда, батамом побанди заминдорони калон шуда монданд. А[ли ме[нат – де[rонону косибон зиндагии rашшоrона ба сар бурда, беш аз пеш хонабардeш мешуданд.
Сомониён бошанд, аз [исоби халr rаср[ои бошукe[, мадраса[ои бодабдаба ва масxид[ои бокарруфар месохтанд ва тамоми хароxоти он иморат[оро аз а[ли ме[нат меситонданд. {амаи ин зулму бедоди[о боиси чандин шeришу исён[ои мардум гардид, ки зидди зулми тоrатгудози феодалb равона шуда буданд.
{анeз худи Исмоили Сомонb дар соли якуми [укмронии худ шeриши калони де[rононро пахш карда буд. Роxеъ ба ин шeриш Наршахb гуфтааст: «Ва яке аз дуздон халrеро ба худ гирд карда буд ва аз авбошон ва риндони русто ча[ор [азор мард xамъ шуда буданд ва [ама дар миёни Ромитан ва Баркад ро[ мезаданд ва наздик буд, ки rасди ша[р кунанд»[1147].
Шакке нест, ки дар ин xо сухан аз шeриши де[rонон меравад. Вале худи Наршахb, ки маддо[и феодал[о буд, тоби шeриши халr надошт ва шeришгарону ро[барони он[оро «пойлучону ро[занон» номидааст.
{аёти косибон низ бени[оят вазнин буд. Шоири арабизабони тоxик Абe[атими Варроr, ки касби коuазсозb дошт, дар поёни умри худ, баъди 50 сол коuазсозb кардан бо дарду алам аз нодорb ва бенавоb шиква[о карда, гуфтааст:
Зи варроrb, ки шуuли пасту ночиз аст,
Надорам рeзгори хуш, забунбахтам.
Агар зистам, чу муфлис бенаво зистам,
Ва гар мурдам, [амоно бекафан рафтам.
Зиддияти асосии дохили давлати Сомониён аз муборизаи ду синф – аз як тараф, де[rонону косибон, аз тарафи дигар, синфи феодал[о ва табаrаи [укм-рони он[о ба миён омада буд.
Аксар ваrт муборизаи синфb, ки бо ба[онаи иrтисодb (масалан, зиёд шудани хироx ва uайра) сар мезад, ба худ пардае мепeшид, ки он задухeрди байни дини расмb ва бидъат[оро ифода менамуд ва гуфтан лозим, ки мазлумон асосан зери байраrи [амин гуна бидъат[о ба по мехестанд. Ин гуна шeриш[о дар Бухоро, Систон, Чаuониён ва uайра шуда буданд.
Дар омади гап, rарматия [ам як шакли динии эътирози [алr бар зидди зулму истисмор буд. Дар ибтидои худ rарматия бисёр маз[абу фирrа[ои тоисломb ва, аз xумла, баъзе аrида[ои маздакияро [ам дар бар мегирифт. Rармати[о талаб мекарданд, ки дар баробари вуxуд доштани uуломдорb мардум бояд ба тарзи зиндагии rадимии де[отb бозгарданд, ки дар он xамоа, тамоми аъзоёни озоди он баробар[уrуr мебошанд. Тарuиби баробарии аъзоёни озоди xамоат ба сафи rарматия бисёр де[rононро xалб намуд, ки он[о дар зери зулми феодал[о буданд. Сабаби дар Осиёи Пеш босуръат па[н шудани rарматия ма[з [амин буд.
Дар аср[ои IХ-Х дар Осиёи Миёна бисёр не[зат[ои халrиро ба фирrаи rарматия мепайвастанд. Бисёр равшанфикрони он давра[о rарматияро василаи муборизаи зидди зулми иxтимоb, василаи баробарии xамъиятb медонистанд.
Вале rарматия аз оuози пайдоиши худ пур аз зиддият буд. Ва ин зиддият, аз як тараф, не[зати халr буд ба муrобили тартиботи нави феодалb, аз тарафи дигар, баромади аъёну ашрофи феодалb ба муrобили [укумати марказb.