Бо мурури аср[о олоти исте[солот беш аз пеш такмил ёфта, техника тараrrb намуд. Яке аз равия[ои ин тараrrиёт ба пайдоиши фулузгудозb оварда расонид. Илм дар ихтиёри худ мадрак[ои аниr ва даrиrи ба вуxуд омадани металлургияи ибтидоиро надорад. Аввал[о одамон фулузоти худрeйро як навъи махсуси санг пиндошта, бо [амон усуле, ки ба санги муrаррарb кор мефармуданд, сохту пардохт мекарданд. Тадриxан он[о пай бурданд, ки баъзе навъ[ои санг дигаргун буда, хосияти ёзандагb доранд. Дертар, ваrте ки инсон аз даруни хокистари сард дар натиxаи тасодуфан гудохта шудани маъдансанг як порча мисро пайдо намуд, фикри аз маъдан хориx кардани мис, яъне гудозиши маъдани мис ба вуxуд омад. Таxрибаи сафолпазии кулолон дар кори омeхтани фулузгудозb хеле кeмак расонид. Ин rадам[ои аввали саноати фулузсозии ибтидоb бо машаrrати зиёде гузошта шуда, чунон ки бостоншиносон муайян кардаанд, чандин [азор сол тeл кашидааст.
Аммо олоти мисb, бинобар мулоим будани худ, он rадар самараи дилхо[ дода натавонист. Он ваrте, ки инсон ба мис rалъагb (го[о сурб, сурма ва маргимуш) [амро[ карданро омeхт, вазъият фавран таuйир ёфт, як навъи нави фулуз – биринxb тавлид гардид, ки дар баробари як rатор бартари[ои технологb ба сабаби хеле сахт буданаш барои вусъат пайдо кардани та[ияи олоти фулузb имконият фаро[ам овард. Вале дар айни замон асбобу асли[аи сангb низ [амоно мавxудияти худро ниго[ медошт[116].
Ф.Энгелс навиштааст: «Му[имтарини он[о (фулузот.– Б.U.) мис ва rалъагb, инчунин биринxии аз [амбастагии он[о [осилшуда ба шумор мерафтанд; биринxb олоту асли[аи лозимаро ба вуxуд овард, лекин олоти сангиро аз байн бурда натавонист; ба ин кор фаrат rудрати о[ан мерасид, аммо [осил кардани о[анро [оло намедонистанд»[117].
Дар Осиёи Миёна осори бисёр кон[ои мис, ки дар асри биринxb кашф гардида, мавриди истифодаи аxдоди rадимаи мо rарор гирифта буданд, боrb мондаанд. Чунончи, дар Фарuона мисро аз кони Навкат, дар кe[истони Чатrолу Rурама истихроx мекарданд, [амчунин кон[ое, ки дар Буконтоu ва дигар ма[ал[ои кe[сори Осиёи Миёна ёфт шуданд, аз [амин rабил манбаъ[ои маш[ури мис ба шумор мераванд. Тадриxан хел[ои маъдане, ки дар гудозиш истифода мебурданд, зиёдтар гардид; аввал[о фулузгудозони ибтидоb мисро фаrат аз маъдан[ои туршонидашуда гудохта [осил мекарданд, баъдтар технологияи нисбатан мураккабтари аз маъдан[ои хеле васеъ па[ншудаи сулфид [осил кардани мис азхуд карда шуд. Дар Осиёи Миёна rалъагb аз кони Rарнаб, воrеъ дар самти xанубии водии Зарафшон, истихроx карда мешуд[118].
Зироат ва чорводорb, ки дар а[ди гузашта пайдо шуда буд, дар асри биринxb ба со[аи асосии хоxагb табдил ёфта, а[амияти шикор камтар гардид.
Дар xануби Туркманистон, ки дарёчаву xeйбор бисёр аст, зироаткорон дар ваrт[ои аввал аз обхези[о истифода карда, бештар дар замин[ои лойrа кишт мекарданд. Дар [азораи IV пеш аз милод дар ин xо нахустин иншооти обёрb пайдо гардид, ки дар тамоми Шарrи Пеш rадимтарин иншоот ба шумор меравад. Обанбори сунъии uунxоишаш 3,5 [азор метри мукааб, инчунин канал[ои обёрии андаке дертар (дар байни [азора[ои IV–III пеш аз милод) сохташуда кашф гардиданд, ки он[о ба xeю xeйча[ои зиёде таrсим шуда, rариб 150 гектар замини яке аз де[када[ои xануби Туркманистонро обшор мекардаанд. Аввал[о зироати асосиро xави дурадда ва гандуми нарми зирадона ташкил мекард, вале сонитар, чунон ки бозёфт[ои бостонb ша[одат меди[анд, uайр аз xаву гандум xавдор, нахeд ва ангур низ ба rатори зироат[ои асосb дохил гардид. Пештар доси сангb ба кор бурда мешуд, баъд[о xои онро доси мисb ва биринxb гирифт. Яrинан метавон гуфт, ки дар айни тараrrиёти а[ди биринxb дар шудгор ва киштукор аз rувваи [айвонот низ истифода мебурданд. Рамаи чорпоён аксаран аз бузу гeсфанд иборат буд. Аз [айвоноти корb, алалхусус аспу шутур ниго[ дошта мешуд[119].
Пайдоиши зироати обb дар байни rавму rабила[ои дигар вилоят[ои Осиёи Миёна нисбатан дертар, дар охир[ои а[ди биринxb ба вуreъ омад. Маълумот ва мадрак[ои ба[снопазире [астанд, ки дар [азораи II пеш аз милод дар Хоразм мавxуд будани канал[ои обёриро тасдиr менамоянд[120]. Аз э[тимол дур нест, ки ин гуна канал[о дар Фарuона [ам буданд. Чорводорb дар хоxагии ин вилоят[о назар ба xануби Туркманистон [иссаи бештареро ташкил мекард.
Дар баробари истихроxи фулуз, пайдоиши фулузгудозb, зироат ва чорводорb дигар навъ[ои исте[солот, аз xумла кулолb, та[ияи олоти сангb ва uайра низ хеле тараrrb карда буд.