Вазъияти сиёсии Осиёи Миёна [анeз дар ибтидои асри IХ барои тараrrии адабиёти нави китобии тоxик, ки бар асоси эxодиёти да[анакии халr rарор гирифта буд, шароити мусоид фаро[ам овард, вале ин шароит самара[ои худро дар ваrти Сомониён бахшид. Бинобар [амин [ам давраи Сомониён давраи пайдоиши адабиёти классикии тоxику форс ба шумор меравад.
Дар айни замон ин ифодаро чунин бояд фа[мид, ки замони Сомониён аслан на давраи ба вуxуд омадани адабиёти нави тоxику форс, балки фаrат давраи расман эътироф гардидан, ба шакли хаттb зу[ур ёфтан ва нашъунамои ин адабиёт мебошад.
Хеле ваrт пеш аз барпо гардидани давлати Сомониён тоxикон бо забони модарии худ лафзан асар[ои бадеb эxод мекарданд. Чунин амри воrеb, ки дар тамоми давраи [укмронии араб[о анъана[ои адабии rабл аз ислом аз байн нарафтанд ва халr образ[ои бадеb ва сюжет[ои бостониро ма[фуз дошт, яке аз далел[ои нисбат ба асри IХ хеле rадимтар будани таърихи адабиёти тоxик мебошад.
Дар замони Сомониён дар баробари тараrrb кардани адабиёт ба забони тоxикb (дарb) адабиёти арабизабон низ равнаr ёфт. Эxодкунандагони ин адабиёт дар Мовароунна[р бештар он тоxиконе буданд, ки бо доира[ои расмb муносибат дошта, uайр аз забони модарии худ забони арабиро [ам наuз медонистанд.
Ин давра дар таърихи тараrrиёти адабиёти классикии тоxику форс дар аср[ои миёна яке аз му[имтарин давра[о ба шумор меравад.
Сомониён аз он сабаб шоиронро ба дарбори худ xамъ мекарданд, ки ба воситаи он[о шe[рати худро зиёдтар па[н намоянд. Аз тарафи дигар, саъю кeшиш ба маъруфият, инчунин тангии маишат шоирон ва нависандагонро маxбур менамуд, ки ба дарбори ин ва ё он [оким рe оваранд.
Дар адабиёти давраи Сомониён [ам, монанди адабиёти аср[ои минбаъдаи замони феодалb, ду тамоюлро rайд кардан мумкин аст: яке – майл[ои халrb, дигаре – майл[ои феодалb (ашрофb-клерикалb).[1186] Табиист, ки таваxxe[и моро асосан дар ин xо нависандагоне, ба худ xалб мекунанд, ки дар эxодиёти он[о майл[ои халrb бартарb доранд.
Асосгузори эътирофшудаи назми классикии тоxику форс устод Рeдакb мебошад, ки [анeз дар xавонb чун навозанда ва [офизи халr шe[рат ёфта буд.
Абeабдулло Xаъфар Рeдакb дар охир[ои асри IХ дар де[аи Панxруд (наз-дикии Панxакент) дар оилаи де[rон таваллуд ёфтааст. Дар бораи [аёти ин шоири мумтоз ва, алалхусус, роxеъ ба давраи бачагии e маълумот ни[оятдараxа кам аст.
Барои донистани rисмати Рeдакb кашфиёти асосгузори адабиёти советии тоxик устод С.Айнb а[амияти [алкунанда дошт. С.Айнb пас аз та[rиrи даrиrонаи сарчашма[о ва пурсуxeи ку[ансолони ма[аллb ба чунин хулосае омад, ки rабри Рeдакb дар де[аи зодго[и eст. То ин дам касе инро тахмин [ам накарда буд. Ин воrеият барои кушодани бисёр уrда[ои [аёти Рeдакb кeмак расонид ва собит намуд, ки шоири забардасти аз тарафи Сомониён [имоятдида, чи навъе ки ривоят мекунанд, сол[ои охири умри худро дар хориву залилb гузаронида, дар як де[ачаи номаш[ури кe[истон аз дунё гузашт ва дафн карда шуд. Чунин буд rисмати шоир дар замони феодалb.[1187]
Рeдакb дар овони xавонb ба туфайли овози хуш, истеъдоди шоирb ва ма[орати чангнавозии худ шe[рати зиёде пайдо карда буд. Ба ин восита вай аз тарафи Насри II ибни А[мади Сомонb (914-943) ба дарбор кашида шуд ва rисми асосии [аёти e дар му[ити дарбор гузашт. Чи навъе ки Абулфазли Балъамb мегeяд, «Рeдакb пешrадамтарини [амасронаш будааст дар шеъри порсb (тоxикb) дар замони худ, ки дар Араб ва Аxам монандаш нест»; e на фаrат устоди шеър, дар айни замон [офиз ва навозандаи забардасте низ ба шумор мерафт. Рeдакb мураббb ва мувозиби шоирони навrалам буд, ки ин обрeву эътибори eро боз [ам зиёдтар мекард.
Бо вуxуди ин, Рeдакb дар айёми пирии худ дучори бисёр ма[румият[о гардид. Дар соли 937 [омb ва дeсти наздики e Балъамb, ки сарвазири Насри II буд, аз кор дур карда шуд. Шоири ку[ансоли нобино ё шояд зeран кeр кардашуда, ба гуно[и дeсти Абулфазли Балъамb буданаш ва ё ба шeриши халrии rармата хайрхо[b карданаш аз дарбор ронда шуда, ба зодго[и худ баргашт.
Рeдакb пас аз ин воrеа бисёр зиндагb карда натавонист. Чи навъе ки Самъонb дар китоби «ал-Ансоб» менависад, e дар соли 941 (аз рeи дигар далел[о – дар соли 952) дар де[аи худ Панxруд вафот кард.[1188]
Аз осори Рeдакb то замони мо тан[о бештар аз як [азор байт омада расидааст. {амин шеър[ои боrимонда низ ба ма[орати баланди шоирии e, ки дар тамоми жанр[ои назми он давра, монанди марсия, rитъа, рубоb, uазал, маснавb (чун маxмeаи амсоли маъруфи «Калила ва Димна» ва u.) зо[ир гардидааст, метавонанд гуво[b ди[анд.
Рeдакb аз rабили rасидасароёни маъмули дарбор набуд. Rасида[ои e бо тасвири возе[и манзара[ои табиат, васфи сурури зиндагb ва ишr шурeъ мегардиданд: rисмати насиб (муrаддима) назар ба мад[ия xозибаноктарин rисмати rасида[ои вайро фаро[ам меовард. Ашъори Рeдакb аз xи[ат[ои динb rариб тамоман холb буда, дар аксари он[о андеша[ои амиrи фалсафb ну[уфтаанд. Чунончи, бе[тарин абёти e роxеъ ба гардиши доимии модда[о ва муборизаи наву кe[на мисоли барxастаи [амин навъ шеър[ост. Дар rасидаи «Шикоят аз пирb» шоир сабабгори фаро расидани пириро пурсида, худ дар xавоби он мегeяд:
Xа[он [амеша чу чашмест, гирду гардон аст,
{амеша то бувад оин-ш, гирдгардон буд.
{амон, ки дармон бошад, ба xои дард шавад,
Ва боз дард [амон, к-аз нахуст дармон буд.
Ку[ан кунад ба замоне [амон куxо нав буд,
Ва нав кунад ба замоне [амон, ки хулrон буд.
Басо шикастабиёбон, ки боuи хуррам буд,
Ва боuи хуррам гашт, он куxо биёбон буд.[1189]
Рeдакb дар шеър[ои худ хирад ва дониш, накeкорb ва далериро тараннум карда, мардумро ба на[аросидан аз сахти[ои рeзгор ва мардонавор бартараф кардани он[о даъват менамояд, uоя[ои инсониятпарварb ва ме[натдeстиро таблиu намуда, дар ин бобат аксаран аrида[ои дар миёни халr пайдошударо ифода мекунад. E бо эxодиёти худ поя[ои назми тоxику форсро устувор намуда, жанр ва навъ[ои асосии шеъриро ба таомул медарорад. Дар ашъори e rариб [амаи вазн[ои арeзb ва системаи образ[о ба худ шакли муайян мегиранд.
Шеър[ои Рeдакb сармашrи шоирони минбаъдаи тоxик гардид. Рeдакb ба таври [аrrонb [амчун асосгузори назми классикb шинохта шудааст, назме, ки дар аср[ои Х-ХV дар миёни тоxикон ва форс[о интишор ёфта, Фирдавсb, Хайём, Саъдb, {офиз ва Xомb барин симо[ои бузургро ба арсаи вуxуд овард. Классикони ин назм Рeдакиро устоди худ дониста, eро [амеша бо му[аббат ва з[тироми тамом ёд кардаанд.
Абул[асан Ша[иди Балхb дар де[аи Xа[идонаки Балх таваллуд ёфтааст. Дар бораи [аёти e низ маълумоти ни[оят кам мавxуд аст. Аз сарчашма[о фаrат [аминро метавон донист, ки Ша[ид яке аз бе[тарин шоирони дарбори Насри II ибни А[мади Сомонb ва наздиктарин шогирди Рeдакb ба шумор мерафт.
Ша[иди Балхb на тан[о шоир, дар айни замон яке аз олимони пешrадами давраи Сомониён буд. Муаллифи «Китоб-ул-фе[рист» Ибн ан-Надим дар бораи e чунин менависад: «Дар замони ар-Розb[1190] марде буд маъруф ва Ша[ид ибн-ул-{усейн... дар [икмат баuоят мо[ир ва со[иби мусаннафоти бисёр ва байни вай ва Розb мунозирот будааст»...
Ша[ид пештар аз Рeдакb вафот кард. Шоири ку[ансол дар фавти шогирди азизи худ марсияи xонсeзе дорад.
Абeшакури Балхb дар соли 915 таваллуд ёфтааст. Дар а[ди салтанати Нe[ ибни Насри Сомонb (943-954) eро ба дарбор кашидаанд. Номи e бо маснавии «Офариннома», ки дар соли 944 навиштааст, шe[рат пайдо кард. Аз ин маснавb фаrат баъзе rисмат[ои пароканда то замони мо расидааст. Зо[иран, ин нахустин достони дидактикии адабиёти классикии тоxику форс ба шумор меравад. Илова бар ин, Абeшакур боз ду маснавb таълиф карда будааст, ки аз он[о чизе боrb намондааст. E ба равияи рубоиёти халrb шеър гуфта, дар айни замон ба сабки мураккаб, зарофат ва хушбаёнb низ а[амият додааст. Шеър[ои мураккаббаёни e чунон маш[ур гардида буданд, ки он[оро ба забони арабb [ам тарxума намудаанд.
Робиаи Балхb нахустин шоираи ба мо маълуми даризабон аст. Дар чанде аз тазкира[о шеър[ои ошиrонаи пурэ[сос ва санъаткоронаи вай зикр ёфтаанд. Rиссаи ишrи фоxиавии Робиа ва uуломи xавон, ки дар асри ХIII Фаридаддини Аттор ба риштаи назм кашидааст, бо номи [амин шоира алоrаманд мебошад. Дар бораи зиндагонии e ягон маълумоти воrеb мавxуд нест. Агар баъзе ривоят[оро ба асос гирем, Робиа [амзамони Рeдакb буда, устод ба ашъори e арзиши баланд додааст. Ба арсаи вуxуд омадани шоираи баркамол аз дараxаи баланди маданияти он замон гуво[b меди[ад.
Абeмансур Му[аммад ибни А[мади Даrиrb (вафоташ таrрибан с.977). Xои таваллуди ин шоир [анeз маълум нагардидааст. Баъзе eро аз Тeс (дар Хуросон), баъзе аз Самарrанд ва ё Бухоро медонанд, дар [ар сурат вай тамоми умри худро дар Мовароунна[р ба сар бурдааст. Даrиrb фаъолияти худро дар дарбори [окими вилояти Чаuониён, ки дар он замон яке аз ободтарин ма[ал[ои давлати Сомониён ба шумор мерафт, сар кард. Шe[рати санъаткории Даrиrb то дараxае расид, ки дар як муддати кeто[ ба Бухоро – ба дарбори Сомониён даъват карда шуд.
Дар он замон гирд овардани афсона ва ривоят[ои бостонb мавриди таваxxe[и доира[ои [укмрон rарор гирифта буд. Бо анъана[ои rа[рамонии замон[ои гузашта шинос кардани оммаи халr барои мутта[ид гардидани он[о дар мубориза ба[ри давлати мустаrил а[амияти калоне дошт. Бинобар ин Сомониён ба xамъ намудани наrлу ривоят[ои rадимаи rа[рамонb-асотирb чи аз сарчашма[ои таърихии па[лавb, чи арабb ва хусусан аз забони мeбадон диrrати махсусе медоданд. «Шо[номаи Абeмансурb» низ ма[з ба [амин муносибат ба вуxуд омада буд.
Амир Нe[и II Сомонb (976-977) ба Даrиrb фармуд, ки ин «Шо[нома»-ро ба риштаи назм кашад. Вале умри шоир барои анxом додани ин вазифа кифоя накард – соли 977 e дар як шаби базм аз тарафи uуломи худ кушта шуд.
Мумкин аст, ки e rурбони фитнаву дасиса[ои шахсони тарафдори дини ислом гардида бошад, ки ба фаъолияти барrарор намудани анъана[ои rа[рамонb назари душманона доштанд.
{азор байти Даrиrb, ки дар он муборизаи байни Гуштосп (Виштосп) ва Арxосп тасвир ёфта буд, аз тарафи Фирдавсb ба «Шо[нома» [амро[ карда шуд.
Дар бораи миrдори байт[ои «Шо[нома»-и Даrиrb аrида[ои дигар низ мавxуданд: чунончи, муаллифи аввалин тазкираи ба мо расидаи асри ХIII Му[аммади Авфb [атто дар бораи бист [азор будани ин байт[о сухан меронад.
Бузургтарин шоири он замон Абулrосим Фирдавсb байни сол[ои 934 ва ё 941 дар де[аи Бож, наздикии Тeс, аз оилаи аъёни миёна[ол таваллуд ёфта, маълумоти нисбат ба он давра хубе ба даст овард. E uайр аз забони модарии худ дарb забони арабb ва па[лавиро (форсии миёна) низ наuз азхуд кард. Ба ин восита дар ваrти таълифи «Шо[нома» вай имкон дошт аз тамоми асар[ое, ки бо ин забон[о навишта шуда буданд, истифода намояд.
Фирдавсb дар синни 35-солагb, пас аз он ки ба Бухоро ва дигар xой[о сафар карда, бар иловаи «Шо[номаи Абeмансурb» дар бораи гузаштаи халr[ои Эрон маълумоти муфассал xамъ овард, ба танзими [амосаи худ «Шо[нома» шурeъ намуд. Дар ин ваrт давлати Сомониён [анeз дар авxи иrтидори худ буд.
Фирдавсb дар асоси нишон додани гузаштаи пур аз rа[рамонии халr бедор намудани [исси ватандeстии онро вазифаи асосии достони худ медонист. E ба эxоди ин асар бе[тарин айёми умри худро сарф кард. Чунон ки мегeяд, вай дар ин ро[ пир шуд, вале хомаашро ба канор нагузошт:
Ман аз шасту шаш суст гаштам чу маст,
Ба xои инонам асо шуд ба даст.
Рухи лолагун гашта бар сони ко[,
Чу кофур шуд ранги мeи сиё[.
Зи пирb хам овард болои рост,
{ам аз наргисон рeшноb бикост.
Сарчашмаи асосии [амосаи Фирдавсиро силсилаи гуфтори сакоию суuдb дар бораи Рустами ба[одур, ки беш аз сеяки достонро дар бар мегирад, инчунин афсона[ои суuдиву хоразмb дар бораи Сиёвуш ва афсонаи бохтарb дар бораи Исфандиёр фаро[ам овардаанд. Аксарияти асотири фасли аввали достон, ки бо афсона[ои дар Авесто ишоратёфта мушобе[ мебошанд, низ аз манбаъ[ои осиёимиёнагb баромадаанд. Ривоят[ои оид ба давраи сосонb (rисмати хурди достон) асосан аз маъхаз[ои хаттb, махсусан аз адабиёти па[лавb иrтибос шудааст.
Фирдавсb асари худро дар асоси uояи муборизаи rувва[ои нек ва бад, ки ибтидои худро аз ривоят[ои rадимаи эрониён мегиранд, тартиб додааст. Дар тамоми xараёни воrеа[ои ин асар халr[ои эронb [амчун тарафдори rувваи нек бар зидди rувваи бад – истилогарони хориxb мубориза мебаранд. Шоир дар rисми афсонавии достон дар шахси шо[и морон За[[ок зулми золимони аxнабиро тасвир намуда, дар натиxаи муборизаи rа[рамононаи Коваи О[ангар ва халrи бо даъвати e шeришбардошта барбод рафтани ин зулму истибдодро мо[ирона нишон додааст.
Муаллиф дар симои Рустам ва дигар rа[рамонони достон муборизаи фидокоронаи насли навро дар ро[и истиrлолияти ватани худ тасвир менамояд. Шоир ба достон воrеа[ои таърихиро аз лашкаркашии Искандари Маrдунb сар карда, то истилои араб ва марги Яздигурди III низ дохил намуда, uояи муборизаи халrро барои истиrлолияти кишвари худ дар тамоми муддати таърихи он тараннум кардааст. Илова бар ин, вай достонро ба лав[а[ои романтикb (монанди rиссаи ишrи Зол ва Рудоба), масал ва [икмат[ои тарбиявии ахлоrb оростааст.
Тамоми [амосаи Фирдавсb бо рe[ияи хайрхо[b нисбат ба а[ли ме[нат – барзгарону пешаварон фаро гирифта шудааст. Шоири бузург он[оро бо бе[тарин сифат[ои инсонb – xавонмардb ва оли[имматb ороста, тасвир менамояд. Фирдавсb дар бобати фа[мидани мо[ияти не[зати маздакия аз тамоми [амасрони худ пеш гузаштааст. E ба маздакиён бо назари нек нигариста, он[оро «гурусна ва азияткашида» меномад.
Ни[оят, шоир вазифаи ба зимма гирифтаи худро дар овони пирb, пас аз за[мати муттасили чандинсола дар соли 994 анxом дод ва аз 100 [азор мисраъ [ам зиёдтар як асари xовидонаи оламшумулро ба дунё овард.
Вале аз рeзе, ки Фирдавсb ба таълиф намудани ин асар камар баста буд, хеле ваrт гузашт. Дар ин муддат давлати сомонb аз по афтода, аз [омиёни шоир касе намонда буд. Он го[ Фирдавсb аз рeи масли[ати яке аз одамони хайрандеш «Шо[нома»-ро ба султон Ма[муди Uазнавb, ки ба сари [окимият омада буд, таrдим намуд.
Лекин Ма[муд ин тe[фаи шоиронаро рад кард ва чунон ки наrл мекунанд, [атто шоирро аз сабаби тасвир намудани rа[рамонон ва подшо[они пеш аз ислом ба кофирb айбдор намуда, бифармуд, ки ба зери пои шутур партоянд. Намояндаи сулолаи нави ба xои Сомониён омадаи турк Султон Ма[муди Uазнавb табиист, ки дар достон, rабл аз [ама, хавфи сиёсb дарёфт, зеро дар ин [амоса муборизаи аxдоди халrи тоxик бар зидди Тeрониён,[1191] ки дар а[ди e [амчун аxдоди rавми турк [исоб меёфтанд, ситоиш карда мешуд.
Uайр аз ин, Султон Ма[муд, ки ро[и ба даст овардани пуштибонии хилофати араб ва рe[ониёни мусулмонро меxуст, ба муrобили васфи анъана[ои rадимаи тоисломb дар «Шо[нома» ва рe[ияи зиддиарабии он бархост. Вале му[имтарин сабаби муносибати манфии Ма[муд нисбат ба «Шо[нома»-и Фирдавсb иборат аз ин буд: Ма[муд, ки фурe нишондани [аракат[ои халrро асли маrсади худ rарор дода буд, наметавонист асари мо[иятан халrии шоири гениалиро таrдир намояд.
«Шо[нома»-и Фирдавсb аз xи[ати арзиши бадеии худ дар радифи барxастатарин асар[ои [амосии адабиёти xа[он rарор гирифтааст.[1192]
Шоири бузург баrияи умри худро дар rашшоrb ва ма[румият[о ба сар бурда, соли 1020 (аз рeи дигар мадрак[о – с.1025) дар Тeс вафот кард. Рe[ониёни ислом, ки Фирдавсиро кофир мехонданд, ба rабристони мусулмонон дафн кардани eро манъ намуданд. Xасади шоир дар боuи худи e ба хок супурда шуд.[1193]
Номи Фирдавсb xовид бимонд. Суханони хитобан ба Ма[муди Uазнавb гуфтаи e [аr баромаданд:
Бино[ои обод гардад хароб
Зи борону аз тобиши офтоб.
Пай афгандам аз назм кохе баланд,
Ки аз боду борон наёбад газанд.
Бад-ин нома гар умр[о бигзарад,
Бихонад [ар он кас, ки дорад хирад.[1194]