Комёби[ои илму фанни давраи сомонb камтар аз муваффаrият[ои адабиёти нафиса набуд. Аммо фарr дар ин буд, ки асар[ои илмb мисли пештара аксаран ба забони арабb таълиф меёфтанд. Забони арабb дар байни мамлакат[ои Шарrи исломb дар зарфи чандин аср[о роли забони илмии байналхалrиро иxро мекард. Бо забони ма[аллb навиштани асар[ои илмb боиси ма[дудшавии доираи интишори осори муаллиф мегардид. Инро [ам бояд ба назар гирифт, ки забони арабb барои ифодаи му[имтарин маф[ум[ои илмb истило[оти мувофиr дошт. Аз ин сабаб муаллиф кeшиш менамуд, ки асар[ои худро ба забони арабb нависад, то ки он[о дастраси [амаи доира[ои илмии кишвар[ои Шарr гарданд.
Олимони ин давра дар [ар як со[аи илму фан ни[оят зиёданд ва бинобар ин мо фаrат бо зикри номи барxастатарини он[о иктифо менамоем.
Ибни Rутайба (828-829) [ам дар со[аи таърих ва [ам дар со[аи адабиётшиносb яке аз мумтозони замони худ буд. «Китоб-ул-маориф» ном асари доир ба таърихи e а[амияти ни[оят калоне дорад.
А[амияти «Китоб-уш-шеър в-аш-шуаро» ном асари адабиётшиносии вай, ки дар таърихи адабиёт баробар будани маrоми шоирони гузашта ва муосирро таъкид менамояд, боз [ам бештар аст.
Абeмуашшар Xаъфар ибни Му[аммади Балхb аз маъруфтарин мунаxxимон ва олимони асри IХ ба шумор меравад. Вай аввал[о ба xамъ овардани [адис[о шуuл баст. Пас аз расидан ба синни 47-солагb дар Баuдод ба омeхтани риёзиёт шурeъ намуд, сипас ба илми нуxум гузашт ва дар ин со[а rариб 40 асар эxод кард. Абeмуашшар таrрибан сад сол умр дида, соли 886 вафот намуд.
Абeбакри Наршахb (вафоташ с.959) яке аз муаррихони маш[ури давраи сомонb аст. Китоби «Таърихи Бухоро», ки аз тарафи e ба забони арабb таълиф ёфта, онро дар соли 1128 Абeнасри Rубавb ба тоxикb тарxума кардааст, аз бе[тарин сарчашма[ои таърихии доир ба [аёти вилоят[ои xудогонаи Мовароунна[р ва махсусан Бухоро мебошад.
Абeнасри Форобb (таrрибан 870-950) аслан аз Фороби rадимаи со[или Сирдарё буда, дар оилаи саркардаи [арбии турк таваллуд ёфтааст. Дар овони xавонb ба маrсади давом додани та[сил ба Димишr ва сипас, ба Баuдод сафар намуд ва rисми зиёди умри худро дар он xо гузаронид. {амаи асар[ои e ба забони арабb таълиф шудаанд. Хизмати арзандаи Форобb, пеш аз [ама, дар он аст, ки e мероси Арасту ва дигар файласуфони Юнони Rадимро азхуд намуда, онро ба халr[ои Шарrи Наздик интиrол дод. Бисёр мутафаккирони тоxик eро дар со[аи фалсафаи Юнон устоди худ донистаанд. Ба rалами Форобb миrдори зиёди асар[ои тадrиrb тааллуr дорад. Махсусан, рисолаи «Доир ба аrидаи сокинони ша[ри комил», ки бо таъсири асар[ои дар бораи давлат навиштаи муаллифони rадим ба вуxуд омада, дар айни замон бисёр фикру муло[иза[ои худи eро дар бар гирифтааст, хеле xолиби диrrат мебошад. Форобb дар ин асар саъй намудааст, ки ба як rатор масъала[ои му[им: пайдоиши давлат, сабаб[ои нобаробарии иxтимоb ва амсоли ин xавоб ди[ад. Тасаввуроти иxтимоb-утопии e дар замони худ а[амияти бузурги прогрессивb дошт.
Абeалb ибни Сино тахминан дар соли 980 дар де[аи Афшана (дар райони Бухоро) аз оилаи амалдори яке аз девон[ои давлати сомонb таваллуд ёфт. Вай маълумоти нисбат ба он замон ни[оят васеъ [осил намуда, чунон ки худ мегeяд, [анeз дар синни [ажда[солагb [амаи илм[ои замона, аз xумла тибро омeхта буд.
Махсусан, омeхтани адабиёти доир ба ришта[ои мухталифи илму фан дар китобхонаи маш[ури Сомониён, ки ба туфайли муолиxа кардани амир Нe[ ибни Мансури Сомонb ба он xо ро[ ёфта, аксарияти ваrти худро ба мутолиаи китоб[ои он сарф мекард, дар та[силоти шахсии e а[амияти баuоят калоне дошт.
Ваrте ки давлати сомонb ба та[диди Rарохони[о ва [амлаи султон Ма[муди Uазнавb дучор гардид, Абeалb маxбур шуд хоки Бухороро тарк намояд. Аз [амин ла[за давраи дуру дарози саргардони[ои e, ки боиси он таъrиботи султон Ма[муд буд, сар мешавад. Хоразм ва Абевард, Гургон ва Рай, Rазвин ва {амадон, Исфа[он ва боз {амадон – ин буд xой[ои му[оxирати «шайхурраис», чунон ки муосирони e [амин тавр ном дода буданд.
Ин сол[о барои Абeалb ибни Сино давраи хеле пуркорb буд. Вай ба табобат ва дарсгeb машuул мешуд, вазири [окими {амадон буд ва, дар айни замон, асар[ои бисёре таълиф менамуд. Абeалb ибни Сино донишманди [артарафа: файласуф, табиб, шоир ва арбоби сиёсист.
Ягон со[аи фанне набуд, ки ин энсиклопедисти аxоиби халrи тоxик дар аср[ои Х-ХI онро наомeхта бошад.
Китоби e «Ал-rонун фи-т-тиб» бе[тарин асар дар илми тиб буда, дар давоми шаш аср (аз асри ХI то миёна[ои асри ХVII) [амчун дастур барои духтурон ва китоби дарсb барои мактаб[ои тиббии тамоми Европа хизмат кардааст. «ал-Rонун» дар Европа чандин маротиба ба забони лотинb ва дигар забон[о нашр гардидааст.
Ибни Сино дар шарr ва uарб чун бузургтарин файласуфи замон шe[рат пайдо кард.
Асари энсиклопедии Ибни Сино «Китобу-ш-шифо», ки дар хусуси мантиr, табиатшиносb, метафизика ва риёзиёт ба[с менамояд ва «Донишнома», ки ба забони тоxикb навишта шуда, масъала[ои оид ба мантиr, илми табиат, фалсафа, риёзиёт ва нуxумро дар бар мегирад, дар rатори «ал-Rонун» ва дигар асар[ои e, аз бе[тарин ёдгори[ои афкори пешrадами асримиёнагии rарн[ои Х-ХI ба шумор мераванд.
Ибни Сино дар омeхтани мероси файласуф[ои rадим, махсусан Арасту, [амчун пайрави муrаррарb набуда, балки ба эxодкорона инкишоф додани uоя[ои он[о саъй мекард.
{арчанд Абeалb ибни Сино кeшиш мекард ва ё маxбур мешуд аrида[ои пурмуло[изаи худро аз ягон xи[ат мутобиrи а[коми шариат ифода намояд, ки ин боиси дуият ва номустаrилии e гардидааст, вале бо вуxуди ин, асли мо[ияти фалсафаи e [амчун пешrадамтарин сухани машшоия ба шумор мерафт. Вай бар хилофи а[коми динb оид ба офариниши олам абадияти дунёро эътироф менамуд; баръакси [укми шаръb роxеъ ба сарнавишти ило[b таълимоти rонуни сабабиятро дар табиат пеш мебурд. Дар айни замон, Абeалb ибни Сино мавxудияти Худоро эътироф карда ва мав[умоти замони худ, рамзи арrом ва монанди ин[оро [аr пиндошта, дар мавrеи дуият монд. Аммо ин ма[дудияти ногузири таърихb а[амияти осори Абeалb ибни Синоро дар таърихи илму фанни тоxик ва xа[он кам намекунад.
{амчунин, аrидаи нисбат ба замони худ пешrадами Ибни Синоро роxеъ ба [уrуrи мардум дар бобати бо сило[ сарнагун кардани [окими мустабид низ метавон ёдоварb намуд. Ин аrидаи e [амо[анги uоя[ои «Шо[нома»-и Фирдавсb мебошад.
Тараrrиёти маданияти асри IХ-Х-ро xамъбаст намуда, дар тамоми со[а[ои илму фан ва адабиёт комёби[ои му[им ба даст овардани халrи тоxик ва дигар халr[ои эронинажоди Осиёи Миёна ва Хуросонро rайд кардан мумкин аст. Шароити фаро[амомадаи таърихb: барпо кардани давлати худ ва аз зулму ситами хилофати араб озод намудани мамлакат, мутта[ид гардидани халrи тоxик ва ташаккули забони адабии e; марказият ёфтани идораи давлат, ни[оят, робитаи васеи хоxагb ва мадании халr[ои Осиёи Миёна бо тамоми кишвар[ои Шарrи Наздик барои ба даст омадани ин комёби[о мусоидат мекард.
Боби севум