Давраи [амчун як маркази сиёсb сар бардоштани Uазнин [анeз аз аввал[ои нимаи дувуми асри Х сар мешавад.[1196]
Дар сарчашма[ои таърихb Сабуктегин [амчун асосгузори сулолаи Uазнавиён дар асри Х эътироф гардидааст.[1197] Зеро Сабуктегин на фаrат истиrлолияти Uазнинро таъмин намуд, балки замин[ои [авзаи дарёи Кобулро ба он [амро[ намуда, хоки давлати худро васеътар кард. Илова бар ин, ба ивази кeмаке, ки ба амири сомонb Нe[и II расонида буд, [окимияти Хуросон низ ба ихтиёри e гузашт. Сабуктегин дар соли 997 вафот намуд.
Ма[муди Uазнавb, ки писари бузурги e буд, вориси rонунb [исоб мешуд. Лекин Сабуктегин дар ваrти касалии худ писари хурдаш Исмоилро валиа[д эълон намуд. Ба ин тариr, пас аз вафоти e Исмоил ба тахт нишаст. Аммо [укмронии e зиёда аз 7 мо[ давом накард. Дар мамлакат саркашb ва исён[ои феодалони ма[аллb бар зидди [окимияти марказb rувват гирифт. Ма[муд аз вазъият истифода намуда, бо rувваи лашкар ба Uазнин равон шуд ва Исмоилро шикаст дода, салтанатро ба дасти худ гирифт.
Ваrте ки дар соли 999 давлати сомонb аз тарафи шимол ба [уxуми Rарохони[о дучор гардид, Ма[муд [ам аз тарафи xануб ба муrобили Сомониён бархоста, тамоми Хуросонро ба та[ти тасарруфи худ даровард.
Аз тарафи халифаи Баuдод шинохта шудани салтанати Ма[муд ва ба e дода шудани лаrаб[ои ифтихорb асоси [укмронии Ма[мудро хеле муста[кам намуд. Дар соли 1002 Ма[муд Систонро ишuол кард.
Аввал[о дарёи Аму [амчун сар[ади байни Uазнавиён ва Rарохониён муrаррар гардида буд. Соли 1008 дар но[ияи Балх му[орибаи шадиде дар миёни reшун[ои uазнавb ва rарохонb ба амал омада, бо uалабаи комили Ма[муд анxом ёфт. Ин [олат мавrеи Ма[мудро дар тамоми Хуросон муста[кам намуд.
Дар айёми [укуматдории Ма[муд (998–1030) давлати uазнавb ба иrтидори бузурге со[иб гардид.[1198]
Султон Ма[муди Uазнавb аз соли 1002 то соли 1026 беш аз 15 маротиба ба {индустон лашкар кашид. Асли маrсад аз ин xанг[ое, ки дар та[ти шиори «uазовот» бурда мешуданд, фаrат uорат кардани {индустон ва ба даст даровардани сарват[ои ин сарзамин буд.
{амаи ин лашкаркаши[ои Ма[муди Uазнавb барои халrи {индустон харобb ва бадбахти[ои аз [ад зиёде овард. Сарбозони e а[олиро тороx мекарданд, ёдгори[ои гаронба[ои таърихиро несту нобуд менамуданд. Ма[муд на тан[о ша[р[оро вайрон карда ба яuмо мебурд, балки нисбат ба а[олb низ аз [еx гуна ва[шоният рeй намегардонид. Масалан, e дар соли 1019, пас аз ишuол кардани rалъаи Ма[ован (ё худ Мо[обон), ба сабаби он ки [окими rалъа пеш аз омадани вай гурехтааст, тамоми сокинони онро rатли ом намуда буд.
Султон Ма[муд дар лашкаркашии соли 1019 илова бар xаво[ирот ва дигар сарвати фаровон 350 фил ва 57 [азор uулом ба Uазнин овард. Чунон ки сарчашма[ои таърихb rайд мекунанд, миrдори асирони овардаи Ма[муд то дараxае зиёд буд, ки бино[ои мавxудаи ша[р кифоя накард ва барои xойгир кардани он[о ба сохтмони бино[ои махсус шурeъ намуданд.
Дар сол[ои 1010–1011 Султон Ма[муд ба сарзамини Uур (вилояте дар Афuонистони кунунb) [уxум оварда, ба ивази додани талафоти зиёд як rисмати онро ишuол кард. E дар соли 1017 аз кушта шудани Маъмуни Хоразмшо[ истифода бурда, Хоразмро забт кард ва онро низ ба давлати худ [амро[ намуд. Инчунин дар соли 1024 бо лашкари зиёд ба Балх омад ва бо ба[онаи ин, ки мехо[ад зулми Алитегини Rарохониро аз сари а[олии Мовароунна[р дур кунад, аз дарёи Аму гузашта Чаuониён, Rабодиён, Хатлон ва баъзе xой[ои дигарро ба даст даровард. Илова бар ин, дар соли 1029 Райро ишuол намуда, [окими онро ба [абс гирифт ва uанимат[ои дарёфт кардаашро ба Uазнин фиристонид. Ба ин тариrа, аз rисмат[ои шимолb ва шимоли uарбии {индустон сар карда, то Чаuониёну Хоразм ва дар [удуди Эрони имрeза то Исфа[он ва Рай вилоят[ои сершумор ба давлати Ма[муди Uазнавb дохил гардиданд.
Лашкаркаши[ои истилогаронаи Ма[муди Uазнавb, махсусан xанг[ои дар {индустон бурдаи e, ки сарчашмаи асосии сарватмандии султон, гвардияи вай ва лашкариёнашро ташкил менамуданд, дар айни [ол халrи ме[натиро ба муфлисb ва ма[румият[о гирифтор мекарданд. Дар арафаи [ар як лашкаркашb аз а[олии ма[аллb андоз[ои бисёре ситонида мешуд. Ин тариrа, андоз[о то дараxае зиёд буд, ки халrи за[маткаш пас аз адо кардани он, [атто аз восита[ои рeзгузаронии худ низ тамоман xудо мегардид. Аз ин сабаб хоxагии мамлакат торафт рe ба вайронb ни[ода, во[а[ои зироатb ва на[р[ои обёрb дар аксарияти ма[ал[о аз кор мемонданд.
Дар натиxаи паст рафтани хоxагии rишлоr соли 1011 дар Хуросон rа[тb рeй дод. Барваrт омадани сармои зимистон ва камборонии айёми ба[орон ба ни[оят кам шудани [осил боис гардид. Ин а[вол вазъияти душвори а[олиро боз [ам сахттар кард. Мувофиrи маълумоти воrеанома[ои таърихb дар як худи Нишопур [азорон нафар одамон аз гуруснагb [алок шудаанд. Бо вуxуди он ки баъзан дар Нишопур то 400 ман uалла ба фурeш нарафта, дар бозор мемонд, лекин а[олb то андозае rашшоr шуда буд, ки барои харидани он иrтидоре надошт. Дар соли rа[тb мардум сагу гурба[оро кушта мехeрданд ва дар баъзе xой[о, [атто гeшти одамхeрb [ам ба амал омада буд.
Ма[муди Uазнавb барои аз гуруснагb ва марг халос кардани а[олии Хуросон тамоми васила ва имконият[оро дошт. Вале дар ин бора [еx як чораи rатъb надид ва фаrат барои намуд ба [окими Хуросон амр дод, ки ба камбаuалон як маблаuи ночизе кeмаки пулb расонад.
Султон Ма[муд го[о баъд аз лашкаркаши[ои навбатии худ ба умрону обод намудани пойтахташ машuул мешуд, ки масxид ва мадрасаи маш[ури Uазнин аз xумлаи бинокори[ои eст. Лекин сохта шудани [ар як иморат ба сари а[олb ма[румият ва мусибат[ои зиёде меовард. Тахтасанги мармар ва дигар санг[ои пурrимате, ки дар тоr[о ва са[ни масxиди xомеи Uазнин кор фармуда шудаанд, чи навъе ки сарчашма[о хабар меди[анд, [ама аз xой[ои дурдаст бо rувваи халr кашонида шуда буданд. {атто хароxоти [арсолаи боuи Дилкушои Ма[муд, ки дар Балх воrеъ гардида буд, комилан аз тарафи а[олии ин ша[р адо карда мешуд.
Ма[муд тамоми а[олии мамлакатро ба ду гурe[ – ба rувва[ои мусалла[ ва халrи оддb таrсим мекард .E ба аскарон мо[она медод ва ба ивази ин аз он[о талаб менамуд, ки [ама гуна амри eро бо садоrат иxро кунанд. Вай барои ин ки гeё халrи мамлакатро бо rувваи аскари худ аз [уxуми душманони хориxb му[офиза мекунад, аз а[олии оддии за[маткаш [ам талаб мекард, ки [ар як фармони eро бегуфтугe ба xо оранд ва илова бар ин, андоз[ои давлатиро адо карда истанд.
Султон Ма[муд марди хеле хасис ва дар масъалаи xамъ кардани молу сарват баuоят [арис буд. E он [ама сарвате, ки аз {индустон ва дигар гeшаву канор[ои мамлакат бо ро[[ои гуногун xамъ карда буд, дар хазина ниго[ медошт. Муаррихи асри ХV Мирхонд дар далели хасисb ва [ирсу ози Ма[муди Uазнавb чунин [икояти аxиберо овардааст: «Гeянд, ки султон ду рeз rабл аз вафоти худ фармон дод, то аз хазина дирам... ва динор[ои сурх ва анвои xаво[ири нафис ва uайраро, ки дар айёми салтанат xамъ оварда буд, [озир карданд ва дар са[ни саф[аи ариз (васеъ) [амаро бигустурданд ва он са[н дар назари бинандагон бeстоне менамуд, ки ба гул[ои мулавван аз сурх ва зард ва бунафш ва uайра ороста бошанд. Султон ба чашми [асрат дар он[о менигарист ва зор-зор мегирист ва баъд аз гиряи зиёд бифармуд, то [амаро ба хазина бибурданд ва фулусе аз он [ама xинс ва наrд ба муста[иrе надод, бо он ки медонист, ки дар он ду рeз xони ширин ба сад талхb хо[ад дод».[1199]
Ма[муди Uазнавb дар лашкаркашb ва xанг[ои uоратгарона маrсади асосии худро бо шиори uазовот – xанги муrаддаси ислом мепeшонид, ки ба туфайли ин аз тарафи халифа [имоят медид ва хеле мусулмонони мутаассиби «uазоталаб»-ро ба reшуни худ гирд меовард. Илова бар ин, e худро пайрави маз[аби суннb (ки дар он ваrт маз[аби [укмрони ислом буд) эълон намуда, ба муrобили [ама гуна норозиги[о ва [аракат[ои зидди тартиботи феодалb, ки беш аз [ама дар сурати аrида[ои бидъатомези rармати[о, исмоили[о, шии[о ва а[ли дигар xараён[о зо[ир мегардиданд, мубориза мебурд. Вай молу мулки тарафдорони ин xараён[оро мусодира намуда, бо ин ро[ низ сарвати бисёреро ба дасти худ xамъ мекард. Ба ин тариr, эътиrод ва тарафдории садоrатмандонаи Ма[муд нисбат ба маз[аби суннb фаrат як воситае буд, ки бо ин ро[ e мавrеи [окимияти худро муста[кам мекард ва сарваташро меафзуд.
Ма[муди Uазнавb ба кор[ои таxассуси давлатb [ам ни[оятдараxа а[амият медод. Uайр аз xосусони махфие, ки дар [узури [ар як [оким гузошта мешуданд, дар пеши e маъмури махсус низ бо унвони «мушриф» кор мекард, ки аз вазъияти дохилb, кордорb ва а[воли рe[ияи [окимон хабар дода меистод. Султон Ма[муд [атто аз паси фарзандони худ ва аз он xумла Масъуд, ки валиа[ди салтанат буд, xосус мегузошт.
Султон Ма[муди Uазнавb ба reшуни сершумори хуб ташкил ва мусалла[шуда такя мекард. Дар ихтиёри e бисёр фил[ои xангb, барои му[осираи rалъа мошин[ои сангандоз, барои убури дарё пул[ои шиновар мавxуд буданд. Нафароти зиёди reшуни султонро uуломони зархарид ва таълими xангигирифта ташкил медоданд. Даста[ои сарбозони uулом аз турк[о ва xанговарони дигар халr[о фаро[ам меомад, ки дар байни он[о тоxикон кам набуданд.[1200]
Султон Ма[муд [аrrо, ки сарлашкари бузург ва [окими uаюру со[ибиродае буд. E дар бораи [ашмат ва шавкати зо[ирии давлати худ uамхорb карда, бино[ои зебову муxаллал месохт, ба шоирону уламои дарбор сарпарастb менамуд. Аммо вай дар ро[и тараrrиёти хоxагии rишлоr ягон коре накард. Дар а[ди e зироат ба харобb рe оварда, равобити иrтисодии байни вилоят[ои xудогонаи мамлакат заиф гардид. Ноустувории давлати барпокардаи султон Ма[муд, хусусан пас аз вафоти e (с. 1030), боз [ам равшантар зо[ир шуд.