Xанги Дандонаrон, ки дар соли 1040 сурат гирифта, таrдири давлати Uазнавиёнро [ал карда буд, боиси тамоман ба Хуросон со[иб шудани Салxуrиён гардид.[1209]
Туuралбеки Салxуrb (1040–1063) пас аз ин uалаба фавран худашро «султон» эълон кард ва бародари худро дар Хуросон гузошта, ба тарафи Гургон лашкар кашид. E дар як муддати кeто[ нафаrат Гургон, Табаристон, Хоразм ва Озарбойxонро ба та[ти тасарруфи худ гирифт, балки як rисми вилоят[ои uарбии Эрони кунуниро низ ишuол намуда, дар соли 1055 пойтахти хилофати Аббосb ша[ри Баuдодро ба дасти худ даровард ва салтанати давлати салxуrиро расман эълон кард. Султон Туuрал Кирмон ва Форсро низ забт намуда, дар Кавказ ба reшуни давлати Румия шикасти сахт ворид овард.
Пас аз вафоти Туuрал бародарзодаи e Алпарслон (1063– 1072) ба тахт нишаста, хоки давлати салxуrиро хеле вусъат дод. Алпарслон баъзе xой[ои Мовароунна[рро ба худ тобеъ кард. Вай инчунин императори Румия - Романи IV Диогенро маuлуб намуд.
Дар ваrти [укмронии Xалолиддини Маликшо[ (1072–1092) [удуди давлати салxуrb ба дараxае тавсеа ёфт, ки аз со[ил[ои ба[ри Миёназамин сар карда, то сар[ади давлати императории Чин rариб тамоми мамлакат[ои исломии Осиё дар та[ти тасарруфи он rарор гирифтанд. Аммо пас аз фавти Маликшо[ давлати па[новари салxуrb аз [ам пош хeрда, ба якчанд мулку давлатча[о таrсим шуда рафт.
Дар асри ХII пойтахти давлати салxуrии а[ди Санxар (1118– 1157) ша[ри Марв буд. Ин ша[р хеле тараrrb карда, масо[ати бузургеро ишuол менамуд, канал[ои зиёди обёрb ва ма[алла[ои калони пешаварb дошт. Марв [амчунин яке аз марказ[ои мадании онваrта ба шумор мерафт. Ёrут чунин менависад: «Ваrте ки ман онро (яъне Марвро.– Б.U.) тарк кардам, дар он xо да[ китобхонаи ваrф мавxуд буд, ки дар бобати фаровонb ва бартарии китоб[ои ма[фузгардида назири чунин як ганxинаи китобро дар олам надидаам».[1210]
Дараxаи маданияти Салxуrиёни бодиянишин нисбат ба савияи мадании халr[ои мутеъгардидаи Мовароунна[р ва Хуросон хеле паст буд. Кормандони дараxаи дувум ва севуми давлати салxуrиро як сe гузорем, худи «Салxуrиёни бузург» низ аз дониш дур буданд. Масалан, Туuрал ва Алпарслон, [атто савод [ам надоштаанд.
Ин вазъият сабаб шуд, ки дар умури идораи [укумати Салxуrиён мардони сиёсии маданитарин халr[ои ин сарзамин - форс, тоxик ва туркони муrимb роли му[име бозанд. {амеша дар чунин маврид[о фоте[он дар та[ти таъсири халr[ои мутеъ, вале хеле маданb rарор мегирифтанд.
Бузургтарин арбоби давлатии а[ди салxуrb Абeалb {асан ибни Алb ибни Ис[оr буд, ки дар Хуросон таваллуд ёфта, таrрибан 30 сол (1063–1092) дар замони [укмронии Алпарслон ва Маликшо[ хидмати вазириро адо кардааст. Ў дар дарбори ин подшо[он, алалхусус Маликшо[, обрeй ва нуфузи бени[оят пайдо намуда, лаrаби «Низомулмулк»-ро гирифтааст. Низомулмулк як марди хеле оrил ва фозиле буд. E дар кор[ои мамлакатдорb комилан ба таxриба[ои давраи Сомониён такя мекард ва барои э[ё намудани анъана[ои мадании он давра кeшиш[ои зиёде ба харx медод.
Бештар бо ташаббус ва фаъолияти Низомулмулк усули идораи давлати салxуrb ба тартиб андохта шуд. Чи навъе ки тамоми сарчашма[ои таърихb тасдиr мекунанд, айёми [укмронии Салxуrиён то як андоза давраи тараrrиёти осоишта ва ривоxи тиxорату иrтисодиёти феодалb буд. Ша[р[о умрону обод гардида, дар он[о миrдори пешавароне, ки бо дастаxамъb ва муташаккилона кор мекарданд, хеле афзоиш пайдо намуд.
Лекин вазъияти оммаи ме[наткаш дар замони Низомулмулк низ [амоно бад буд. Низомулмулк ба маrсади пешгирb кардани тороxгари[ое, ки феодалон нисбат ба барзгарон раво медиданд ва ин [ол оrибат боиси кам шудани оидоти давлат мегардид, маxбур шуд гузаронидани як rатор тадбир[оро ба [окимони салxуrb пешни[од намояд. Ин тадбирот худсари[ои сардорони [арбb ва иrтаъдоронро ма[дуд мекард, то ки мардум тамоман муфлис нагардад ва дар айни замон ба [укмронии худи феодалон осебе нарасад.
Низомулмулк барои марказиятнок шудани идораи давлат [ам чора[ои муассир пешбинb намуд. Вале [еx яке аз ин тадбирот бидуни ташкили дастго[и маъмурb, бидуни одамони доно ва босавод амалb намегардид.
Низомулмулк барои ташкил намудани мактаб[ои олии диния – мадраса[о кeшиши зиёде кард. Дар бисёр ша[р[о, аз xумла, дар Баuдод, Нишопур, {ирот, Балх, Марв ва uайра ин rабил мактаб[о таъсис ёфта, ба шарафи ташкилкунандаи худ унвони «Низомия»-ро гирифтанд. Программаи таълими мадрасаи «Низомия»-и Баuдод дар баробари аз ёд кардани Rуръон, [адис[о ва дигар ришта[ои улуми динb, [амчунин илми [уrуr, забон ва адабиёти араб, риёзиёт ва амсоли инро дар бар гирифта буд. Мадраса мебоист намояндагони табаrаи амалдорро дар рe[и эътиrод ба дини ислом тарбия карда, ба ин васила зумраи со[ибмансабро бо рe[ониёни мусулмон наздик ва яксон намояд. Uайр аз ин, дастпарварони мадраса бояд аз болои мардум назорати диниро анxом дода, он[оро аз равияи исмоилия дур мекарданд.[1211]
Низомулмулк инчунин дар бобати тавсеаи тиxорати хориxb чора[ои лозима дид, аз xумла, ба бекор кардани боx[ои зиёде, ки ба тараrrии бозаргонb мамониат мекарданд, муваффаr шуд.
Баъзе муаррихон Низомулмулкро берун аз [ад ситоиш намуда, [амчун муборизи бе[будии халr ба rалам меди[анд. Албатта, e [еx го[ чунин шахс набуд. Агар баъзе тадбироти пешбиникардаи вай худсари[ои сардорони [арбb ва феодалонро ма[дуд намуда ва худи e барои ба вуxуд овардани мадраса[о uамхорb карда бошад, пас [амаи ин[о фаrат барои муста[кам гардидани иrтидори Салxуrи[о, барои [арчи бештар пур шудани хазинаи давлат хидмат мекарданд.
Дар усули иrтаъ ва иrтаъдории давлати Салxуrиён, пеш аз [ама, манфиати аъён ва ашрофи туркони салxуrb ба назар гирифта шуда буд. Ба тавассути иrтаъ мадохили асосии мамлакат ба дасти аъзои хонадони салтанатии Салxуrиён медаромад. {ар яке аз аъзои ин хонадон ба ша[р[о ва вилоят[ои xудогонаи зироатb со[иб шуда, даромади инро ба манфиати шахсии худ сарф мекарданд. Хешу табори подшо[они салxуrb ва сардорони [арбии он[о низ бо ро[и иrтаъ ба тамоми як де[а ва [атто но[ияе со[иб буданд. {амаи ин, албатта, дар байни феодалони ма[аллb, ки пас аз ба сари [окимият омадани Салxуrиён аз rисми зиёди оидоти худ ма[рум шуда буданд, [исси эътироз ва норизоятb ба вуxуд меовард.