Не[зати исмоили[о [1212] таrрибан муддати чорсад сол дар таърихи Осиёи Миёна ва Эрон роли калоне бозb кард. Ф.Энгелс навишта буд: «Оппозитсияи револютсионb нисбат ба феодализм дар тамоми давраи аср[ои миёна мавxуд буд. Ин оппозитсия мутобиrи шароити замон го[ дар шакли тасаввуф, го[ дар шакли бидъати ошкоро ва го[ дар шакли шeриши мусалла[ зо[ир мешавад».[1213] {амаи ин се шаклро дар мар[ила[ои гуногуни не[зати исмоилия метавон мушо[ида намуд.
Дар асри VIII исмоили[о – тарафдорони имом Исмоил, ки [афтумин авлоди Алb ва Фотима буда, аз тарафи падараш Xаъфари Содиr мардуд гардидааст, як фирrаи хурди сeфияи шиаро ташкил мекарданд.
Дар охири асри IХ [ангоми шeриши rарматb[1214] ба исмоили[о муяссар шуд, ки дар Маuриб [окимияти сиёсиро ба даст дароранд ва ра[барияти фирrаи исмоилия rариб дусад сол дар сари давлати пуриrтидори феодалb – хилофати Фотимиён, ки пойтахти он Миср (аз соли 974) буд, rарор гирифт.
Дар аср[ои Х–ХI исмоилия, [амчун xараёни бидъатомези ба маз[аби суннии ислом мухолиф, дар саросари Шарrи Миёна, хусусан дар Осиёи Миёна ва Эрон па[н гардид. Исмоили[о аз фалсафаи Юнон истифода бурда, системаи томи таълимоти ратсионалиро инкишоф меди[анд ва ба ин васила зиёиён, бисёр мутафаккирон ва ходимони барxастаи давлатиро ба тарафи худ мекашанд. Дар Хуросон ва Мовароунна[р, ки аз Миср то ба ин xо ро[и якмо[аи корвонист, халифа[ои фотимиро [окимони «xорикунандаи адлу инсоф дар рeи замин» номида, аксарияти мардум ба ин макри воизони исмоилb бовар мекарданд.
Дар охири асри ХI исмоили[ои Осиёи Миёна ва Эрон аз хилофати рe ба таназзул ни[одаи Фотимb алоrаи худро бурида, {асан ибни Саббо[ро сардори худ интихоб намуданд. Дар Исфа[он, но[ияи Rазвин ва дигар вилоят[о шeриши халr ба амал омад. Исмоили[о дар но[ияи Rазвин давлатчаи худро таъсис карда, rалъаи Аламутро пойтахт rарор доданд. Он[о як rатор rалъа[ои ишuолкардаи худро ба такяго[и муста[кам табдил дода, ташкилоти махфии террористии бар зидди [окимони салxуrb нигаронидашударо барпо карданд. Фидоиёни ин ташкилот ба чусту чолокb ва xасорат ном бароварда буданд. Одамони мансуб ба аъёну ашроф аз ханxари фидоии исмоилb чунон метарсиданд, ки [амеша аз таги xома зире[ пeшида мегаштанд.
Мо[и октябри соли 1092 Низомулмулк ба дасти террористони исмоилb кушта шуд. Исмоили[о баъдтар султон Санxарро [ам ба дараxае тарсонида монданд, ки e фикри ба rалъа[ои исмоилb [уxум карданро тамоман аз сари худ дур кард.[1215]
Табиист, ки не[зати дар аср[ои Х-ХIII, дар шароити xамъияти гуногунтабаrа ва гуногунсинфи феодалb xараёнёфтаи исмоилия аз xи[ати синфу табаrа якранг набуд. Rувваи асосии «xанги занxи[о» ва шeриши rармати[о аввал uуломони зангb, сонb де[rонони безамин ва тоифа[ои кeчманчии бадавb буданд. Аммо футу[оти ин давра табаrа[ои ашрофро, масалан, ашрофи uуломдорро дар давлати rарматии Ба[райн ва ашрофи феодалиро дар давлати фотими[ои Миср низ истифода намуд. Дар тамоми [аракати исмоилияи аср[ои IХ–ХI падида[ои эътирози а[ли ме[нат, эътирози табаrа[ои поини ша[рро аз найрангбози[ои табаrа[ои болоии ашроф, ки доимо мардумро фиреб медоданд, бояд фарr кард.
Дар не[зати исмоилия xараён[ои гуногун вуxуд доштанд. Дар овони шeриш[ое, ки оммаи васеи де[rонон ва камбаuалони ша[р иштирок доштанд, шиор[ои маздакии баробарии моликият ва адлу инсоф, эътироз[ои зидди зулму истибдод пайдо мешуданд. Дар ваrти [амчун xамъияти махфb мавxудияти худро ниго[ доштани ташкилоти исмоилb ва муrаррар гардидани якчанд дараxаи ого[b аз назарияи исмоилия фалсафаи ратсионалистb ба он ро[ меёбад.
Таълимоти исмоилиён умуман ба муrобили [анафияи ислом буд, ки дар а[ди [укмронии Салxуrиён нафаrат шар[у басти озодонаи Rуръон ва масъала[ои ило[иётро, балки [ама гуна та[rиrоти илмb, [атто тадrиrи риёзиёт, [айъат, тиб ва амсоли онро манъ карда буд, як шакли эътироз ба шумор мерафт.
Xи[ат[ои пешrадам ва пешрави идеологияи исмоилии аср[ои Х-ХI-ро бояд таърихан конкрет, дар заминаи воrеияти беамони давр муайян кард. Мардонагии воизони исмоилb шоистаи та[син аст. Он[о «дониши» худро, аз xумла, илм[ои аrлb ва даrиrро ба таъrиботи ва[шатангез ниго[ накарда, таблиu ва интишор менамуданд.
Роли исмоилияи аср[ои IХ–ХI дар бобати ниго[ доштани анъанаи афкори озод баuоят калон аст. Бесабаб нест, ки аксари муаллифони ма[камэътиrоди асримиёнагии ислом, аз rабили ан-Надим, Абдулrо[ири Баuдодb, Ибни Хазм, Низомулмулк исмоилиёнро хавфноктарин душманони дини ислом ва ма[вкунандагони он номидаанд. Бо вуxуди ин, исмоилиёни оддb соддадилона гумон мекарданд, ки он[о «барои покизагии дини ислом мубориза мебаранд». Бо чунин усул, яъне «ба[ри покизагии дин» xорb намудани uоя[ои таодулb ба бисёр бидъат[ои халrии асри миёна хос мебошад.