Таърихи Осиёи Миёнаи а[ди Rарохониён [анeз ба дараxаи кофb омeхта нашудааст. Манбаъ[ои хаттb доир ба xараёни вуrуоти сиёсb ва низоми дохилии давлати Rарохониён фаrат маълумоти xузъb меди[анд. Муаррихон [амеша ба умеди та[rиrи сикка[ои rарохонb буданд. Вале сикка[ои rарохонb [амчун манбаи таърих хеле мураккаб ва барои омeзиш ни[оят душворанд ва аз му[аrrиr э[тиёт ва диrrати xиддиро талаб менамоянд. Дар давоми да[сола[ои охир илми сиккашиносb роxеъ ба та[rиrи а[ди Rарохониён муваффаrият[ои му[им ба даст овард, алалхусус, [алли як силсила масъала[ои ба[снок ва, [атто тамоман омeхтанашудаи таърихи Осиёи Миёнаи аср[ои ХI–ХII муяссар гардид. Бо вуxуди ин, на [амаи хулоса ва тахмин[ои муаррихон ва сиккашиносон ба як дараxа боварибахш ва тамоман исботшуда ба шумор мераванд, дар ин бобат [оло кор[ои бузург, бисёр кашфиёт[ои тоза ва таxдиди назари баъзе аrида[о дар пешанд.
Дар байни таърихи сиёсии Rарохониён мо ба асар[ои маш[ури В.В.Бартолд, ки бе[тарин намунаи та[лили интиrодии ахбору маълумоти номуназзам ва зидди якдигари сарчашма[ои хаттb мебошанд, истинод намудем. {амчунин баъзе хулоса[ои эътимодбахши сиккашиносон, ки ба са[е[ ва мукаммал шудани мадрак[ои манобеи хаттb имкон медод, мавриди истифодаи мо буд.
Пайдоиши худи сулола маълум нест, номи дар илм rабулшудаи он (Rарохониён ва го[о Илок[о) тамоман шартb буда, муаррихони асри ХI аз ду унвони маъруф: rарохон ва илок гирифтаанд. Зо[иран, [астии асосии давлати Rарохониёнро rабила[ои туркии яuмо ва чигилb ташкил мекарданд, ки дар ному лаrаб[ои давраи зу[ури rарохонb бештар дучор меоянд. Аввал[о лаrаби аз [ама олb Арслонхон («арслон» – шер – нишони rабилавии чигилb) ва Буuрохон («буuро» – шутурнишони rабилавии яuмо) [исоб мешуд.[1216] Тахминан аз миёна[ои асри Х ислом дини давлатии Rарохониён гардид. Дар ваrти оuози истилои Осиёи Миёна маrоми асосиро дар байни Rарохониён Алb ва {асани Буuрохон ишuол мекарданд; чунон ки дар боло зикр карда шуд, {асани Буuрохон соли 992 ба юриши Мовароунна[р сардорb карда, сипас, Наср ибни Алb ин вилоятро комилан тасарруф намуда буд. Ин ду хонадон, яке авлоди Алb («Алиён») ва дигаре авлоди {асан («{асаниён»), [анeз дар охири асри Х нуфуз ва иrтидори зиёде пайдо намуда, мулк[ои калонеро со[ибb мекарданд.
Дар ин давра умуман давлати Rарохониён ба чандин амлок таrсим шуда, [удуди он[о [амеша таuйир ёфта меистод. Со[ибони амлок [уrуr ва имтиёз[ои калоне доштанд, он[о метавонистанд [атто ба номи худ пул бароранд. Мулкдорони хурд [ам амлок ва [ам амлокдорро иваз менамуданд. Алоrаи тобеият серзина буд. Таърихи сиёсии ин давра пур аз [аводиси xангу талош[ои байнихудb мебошад.[1217]
Дар ваrт[ои аввал имтиёзи сиёсb ба xониби авлоди Алb – «Алиён» буд. Пас аз истилои Мовароунна[р он[о ба сарзамини бузурге со[иб гардиданд, ки дар uарбу xануб rад-rади Амударё бо [удуди давлати uазнавb тeл мекашид, дар шарr бародари Наср-Тeганхон Rошuарро ба даст даровард. Дар ин овон сардорони сулола го[о аз байни намояндагони гуногуни хонадони «Алиён» [ам хоста шудаанд.[1218]
Вале дере нагузашта кори хонадони дигар, яъне «{асаниён» низ боло гирифт. Он[о аз тарафи шарr ба «Алиён» фишор оварданд. Бар тибrи маълумоти сикка[о, писари {асани Буuрохон – Юсуфи Rадархон дар соли 1005 Тeганхонро ронда, Кошuарро со[ибb кард.[1219]
Тадриxан хонадони «{асаниён» чунон иrтидор пайдо кард, ки пас аз фавти писарони Алb унвони ифтихорb ва лаrаб[ои олии сардори сулола ба он[о насиб гардид. Аз соли 1026/27 сардори Rарохониён Юсуфи Rадархон буд ва дар муносибат[ои дипломатb бо дигар давлат[о низ e бо [амин сифат баромад мекард. Пас аз марги e (с.1032) писараш - Сулаймон лаrаби «Арслонхон»-ро гирифта ба сари [окимият омад ва сардори Rарохониён гардид. Маркази амлоки хусусии e ша[р[ои Баласоuун ва Rошuар буданд. Бародари e - Му[аммад бо номи «Буuрохон», ки лаrаби а[амиятан дувум ба шумор мерафт, [окимияти худро дар Исфиxоб ва Тироз барrарор намуд.[1220] Пас, муваффаrияти ин хонадон фаrат дар эътирофи зо[ирии сулоладории он[о ифода намеёфт. Он[о ба тадриx «Алиён»-ро торафт бештар танг карда бароварда, вилоят[ои нав ба навро со[иб мешуданд. {атто Фарuона, ки мулки аслии «Алиён» буда, ша[ри Ўзганди он пойтахти фоте[и Мовароунна[р - Наср ибни Алb [исоб мешуд, ба та[ти тасарруфи Юсуфи Rадархон ва хусусан ду писари e – Сулаймони Арслонхон ва Му[аммади Буuрохон дохил гардид.[1221]
Мовароунна[ри фат[кардаи Наср ибни Алb [ам ба ихтиёри «{асаниён» гузашт. Бухоро ва умуман тамоми Мавороунна[ри марказиро [анeз соли 1025 Алитегин, бародари Юсуфи Rадархон, зери даст карда буд.[1222] {ар ду бародарон бо [ам муросо намекарданд. Rадархон, зо[иран, аз афзудани нуфузи Алитегин метарсид. Подшо[и uазнавb - султон Ма[муд [ам аз e хавф мебурд. Бинобар ин он[о бо [ам забон як карда, соли 1025 якxоя ба Мовароунна[р [уxум карданд.[1223] Мулоrот[ои ду подшо[и маъруфи онваrта, ки бо зиёфат[ои бошукe[ ва инъом[ои гаронба[о сурат меёфт, бо rарори аз Алитегин (ба фоидаи Rадархон) кашида гирифтани Мовароунна[р ва пайвастани риштаи аrрабоb анxом пазируфт. Вале ин [ар ду rарор [ам амалb нагардид. Султон Ма[муд он rадар кувват гирифтани Rадархонро [ам намехост. Алитегин боз сол[ои дароз дар Мовароунна[р [укм ронда, унвони бодабдабаи «Тамuоч Буuрохон»-ро rабул намуд[1224] ва нисбат ба хешовандони худ тамоман мустаrил гардид. Аxибаш ин ки Uазнавиён дар давра[ои минбаъда [ам аз Алитегин хеле дар хавф буданд. Дар доира[ои дарбори uазнавb eро душмани хатарнок, маккор ва [илагар мешумурданд ва зарурати аз e хеле [ушёрона му[офизат кардани вилоят[ои сар[адии давлатро таъкид менамуданд. Ин буд, ки Масъуди Uазнавb бо нияти халос шудан аз Алитегин дар соли 1032 Олтунтоши Хоразмшо[ро ба муrобили e ба Мовароунна[р равона кард. Алитегин бо муло[изаи тактикb Бухороро тарк намуд. Олтунтош ша[рро ишuол карда бошад [ам, му[орибаи асосb дар xои дигар ба вуreъ пайваст. Ба Олтунтош захми марговар расид. Маxбур шуданд, ки бо Алитегин муо[ида баста, reшуни хоразмиро аз Мовароунна[р бароваранд.
Алитегин [амеша дар дили худ нияти аз Uазнавиён зада гирифтани баъзе мулк[ои со[или Амударёро мепарварид. Ў дар шахси {оруни Хоразмшо[, ки аз Uазнавиён ранxиш дошт, иттифоrчии худро пайдо намуд. Вале ба амал овардани ин ният ба Алитегин муяссар нашуд. Дере нагузашта, соли 1034 e вафот кард. {уxуми муттафиrонаро писарони e ба амал оварданд. Он[о вилояти Чаuониёнро забт намуда, Тирмизро ба му[осира гирифтанд. Аммо ба сабаби кушта шудани {орун аз тарафи reшуни хоразмb [имоят надида, маxбуран пас гаштанд. Пас аз ин муносибати байни фарзандони Алитегин ва Масъуди Uазнавb дар зо[ир гeё дуруст шуд.
Дар тамоми ин давраи тeлонии пирeзи[ои бузурги сиёсии «{асаниён», ки аз шарr то uарб саросари сарзамин[ои давлати rарохониро ба зери фармони худ дароварда буданд, дар манбаъ[ои хаттb роxеъ ба «Алиён» таrрибан чизе ба назар намерасад. Чунон ки аз сикка[о маълум мегардад, ду писари Насри фоте[и Мовароунна[р - Му[аммад ва Ибро[им фаrат со[ибмулки но[ия[ои хурде буда, дар айни замон ба кадом як узви олимаrоми сулола нисбати тобеият [ам доштаанд. Аввал[о вазъияти Му[аммад ибни Наср, ки дар манбаъ[ои хаттb бо номи «Айн-уд-Давла» маш[ур аст, хеле бе[тар буд. Ў чанде аз ша[ру но[ия[ои Фарuона, бештар Ўзганд (собиr пойтахти падараш), баъзан Ахсикат, Хуxанд ва баъд Rубаро со[ибb мекард. Вале rариб [ама ваrт дар сикка номи со[ибдавлати худро сабт менамуд.[1225]
Дар сол[ои 40-уми асри ХI маrоми намоёнеро дар арсаи сиёсат Ибро[им ибни Наср ишuол менамояд. Ў дар овони xавонb лаrаби хоксоронаи «Бeритегин»-ро гирифта, мулки майдае дошт ва як ваrт, [атто ба дасти писарони Алитегин асир [ам афтода буд. Аз асирb фирор карда, назди бародараш ба Ўзганд рафт, вале бо вай муросо карда натавонист. Ни[оят, соли 1038 reшун xамъ карда, ба вилоят[ои Хатлон, Вахш ва баъдтар ба Чаuониён [амлавар шуд. {арчанд ин вилоят[о дар доираи нуфузи Масъуди Uазнавb воrеъ гардида буданд, ба сабаби андармонb ба муборизаи зидди Салxуrи[о маxбур шуд, ки ба тохтутози Бeритегин дар вилоят[ои худ тан ди[ад. Uайр аз ин, e [аминро [ам ба назар мегирифт, ки адовати байни Бeритегин ва Rарохониёни Мовароунна[р (писарони Алитегин) аз ин сe eро хотирxамъ карда, зарурати дар ду xаб[а мубориза бурданашро аз байн мебардорад.
Вале вилоят[ои назди дарёи Аму барои Бeритегин фаrат [амчун мавзеи мувофиrи амалиёт[ои ояндаи e хизмат мекарданд. Ў аз [амин xо истилои Мовароунна[рро сар карда, бо суръати тамом ба [усули маrсад муваффаr мешуд. Бесабаб набуд, ки баъди пирeзии нахустин дар муборизаи зидди писарони Алитегин e лаrаби худро иваз карда, ба xои Бeритегин унвони дабдабаноки «Тамuоч Буuрохон»-ро гирифт,[1226] ки онро пештар дар Мовароунна[р Алитегин дошт. Uайр аз ин, e унвони ифтихории «Муаййид-ул-Адл»-ро [ам, ки падар ва бародараш доштанд, со[иб шуд. То соли 1041 тамоми Мовароунна[р ба rаламрави e даромад. Масъуди Uазнавb, ки дар му[орибаи наздики Дандонаrон (с.1040) аз салxуrи[о зарбаи сахт хeрда буд, ба ин [ама болорави[ои Ибро[им ибни Наср розb шуда, [атто бо маrсади дилгарм кардани он ва дар шахси e пайдо кардани иттифоrчии хуб барояш тe[фаву инъом[о фиристод.
Ибро[ими Тамuочхон сиёсати мустаrили хориxии худро xорb намуд ва со[ибдавлатии Rарохониёни шарrиро эътироф накард. Дар а[ди e дар Мовароунна[р давлати мустаrили Rарохониён комилан ташаккул ёфт, ки марказаш Самарrанд буд.[1227] Дере нагузашта, дар оuози нимаи дувуми асри ХI Ибро[им ибни Наср Фарuонаро [ам, ки дар та[ти тасарруфи Rарохониёни шарrb буд, ишuол намуд.
Сиёсати дохилии Ибро[ими Тамuочхон низ хеле шоёни диrrат аст. Агар ба ривоят[ои дар сарчашма[о овардашуда бовар кунем, Ибро[ими Тамuочхон то як дараxа мувозиби амният, оромиш ва э[тиёxоти раияи худ буд ва аз ин ли[оз дар байни мардум шe[рат дошт. Хусусан касони ба моликият даст дарозкардаро беамон xазо медод. Дар ин бобат манбаъ[о як силсила [икоят[о доранд. Рeзе ро[зан[о рeи дарвоза[ои rалъаи Самарrанд навиштанд: «Мо мисли пиёзем: чи rадре ки бидраванд, [амон rадар мерасем». Ибро[им Тамuочхон амр кардааст, ки xавобан чунин нависанд: «Ман ин xо мисли боuбон [астам, чи rадре ки сабзед, [амон rадар медаравам!» E гeё муваффаr шудааст, ки дуздиро дар rаламрави худ бар[ам ди[ад. Вай нарху навои бозорро [ам назорат мекардааст ва ба rиматфурeшb ро[ намедодааст. Чунин [икояти аxибе оварда мешавад: рeзе rассоб[о баландтар кардани нархи гeштро хо[иш карда, ваъда додаанд, ки ба хазина [азор динор таrдим мекунанд. Хон розb шуда, пул гирифтааст, вале харидани гeштро ба а[олb манъ кардааст. Rассоб[о маxбур шудаанд боз [амон rадар пул дода, нархи пештараро барrарор кунонанд.[1228]
Аз рeи мадрак[ои сиккашиносb маълум шуд,[1229] ки e дигар чора[ои бе[тар намудани шароити тиxорат ва бозаргониро пешбинb кардааст. Чунончи, дар Фарuона то а[ди e асоси муомилоти пулиро дир[ам ташкил медод, вале он аз сурбу мис буда, дар таркиби худ [еx нуrра надошт. Илова бар ин, [аxму вазни ин rабил танга[о гуногун буда, барои муомила дар тарозу баркашида мешуд, [ар яке ба таври xудогона арзише надошт, ки ин кори тиxорати пулиро душвор мегардонид. Ибро[им ин пул[оро бекор карда, дар Фарuона дир[ам[ои гирдаи нуrрагb ва мисиро xорb намуд: ин пул[о ба таври xудогона ва донагb ба муомила даромада, барои пешрафти тиxорати пулb шароити мусоид фаро[ам оварданд.
Ин rабил тадбирот зулми феодалиро камтар накарда бошанд [ам, вале пеши зиёд шудани онро гирифтанд. Инак, дар шароити давлати феодалb худи [амин [ам як [одисаи прогрессивb ба шумор меравад.
Чунин сиёсати Ибро[ими Тамuочхонро ду писар ва набераи e Шамс-ул-мулк Наср, Хизр ва А[мад то як андоза давом доданд.
Муносибати байни ин подшо[они rарохонb ва рe[ониён са[ифаи хеле xолиб ва [анeз кам та[rиrшудаи таърихи Осиёи Миёнаро ташкил менамояд. Ин масъаларо бояд [амчун rисмате аз сиёсати дохилии он[о баррасb намуд. Манбаъ[о, [ам Ибро[ими Тамuочхон ва [ам подшо[они дигарро мусулмонони комил, мардони порсо номида, нисбат ба рe[ониён ва хусусан баъзе намояндагони он[о бо э[тироми бузург муносибат доштани ононро хотирнишон намудаанд. Бо вуxуди ин дар а[ди [укмронии [ар яке аз ин подшо[он ма[з бо рe[ониён зиддият[ои тунду тезе ба амал омада, кор то ба rатлу куштор мерасид.
О.Г.Болшаков дарёфт, ки «табаа[ои» аз тарафи А[мад таъrибдида ва ба мусодираи молу мулк ма[кумшуда табаrаи болоии xамъияти феодалb буданд. Ин нуrта низ му[им аст, ки ашрофи феодалии тоифа[ои бодиянишин [амро[и рe[ониён баромад мекарданд.[1230]
Барои идеализатсияи муrаррарb [исоб кардани иддаои манбаъ[о роxеъ ба шe[рати зиёди баъзе аз ин хон[о дар байни мардум ва [амчун подшо[и одил ном баровардани он[о [еx як асос мавxуд нест.
Дар паси ин [ама далелу мадрак[ои пароканда сиёсати дохилии собитrадамонае намоён аст. Зо[иран ин хон[ои rарохонb ба марказият додани давлати Rарохониёни Осиёи Миёна саъю кeшиш доштанд. Табиист, ки дар ин кор душмани он[о феодалони бодиянишин ва рe[ониёни аз rувватгирии [окимияти хонb норозb буданд. Мусодираи молу мулк дар шароити чунин мубориза яке аз васила[ои аз xи[ати иrтисодb заиф гардонидани душмани сиёсb ба шумор мерафт.
Агар Ибро[ими Тамuочхон бо ро[и ишuол намудани баъзе вилоят[о [удуди давлати худро васеътар карда бошад, ворисони e дар со[аи сиёсати хориxb ва [унари [арбb ба чизе муваффаr шуда натавонистанд. {анeз дар а[ди Шамс-ул-Мулк Наср он[о ба фишори Rарохониёни шарrb дучор гардиданд. Фарuона аз даст рафт. {удуди байни ду давлати Rарохониён аз болои Хуxанд муrаррар шуд. Аз тарафи дигар, ма[з дар замони [укмронии ин подшо[они rарохонb Салxуrиён аввал ба но[ия[ои xудогонаи канории давлати Rарохониён ва баъдтар ба Мовароунна[ри Марказb тохтутози худро сар карданд.[1231] Дар охири охирон, соли 1089 Маликшо[и Салxуrb Бухоро ва андаке дертар ша[ри пойтахтии Самарrандро забт намуд. Бо вуxуди ин, Салxуrиён сулолаи Rарохониёнро бар[ам надоданд; он[о бо он rаноат карданд, ки метавонанд ба кори онон мудохила кунанд ва хон[оро аз байни аъзоёни сулолаи rарохонb худашон таъин намоянд. Ягона низои xиддb соли 1130 дар миёни Арслонхони Rарохонb ва султон Санxари Салxуrb рeй дод. Таrрибан 30 сол rабл аз ин, дар соли 1102 яке аз Rарохониёни шарrb Мовароунна[рро ба даст дароварда, [атто то [удуди мулки Салxуrиён расид, аммо дар му[орибаи зидди султон Санxар кушта шуд. Пас аз ин султон Санxар абераи Ибро[ими Тамuочхон Му[аммади Сонии Арслонхонро ба тахт нишонд. Му[аммад rариб 30 сол [укмронb намуд ва бо фаъолияти бинокории худ шe[рат ёфт. Ба вай мисли гузаштагонаш бо рe[ониён мубориза бурдан лозим омад. Пас аз он ки дар натиxаи сeиrасди рe[ониён писари валиа[даш ба rатл расид, e барои кeмак ба султон Санxар муроxиат намуд. Султон Санxар бо rувваи зиёди аскарb ба Самарrанд омад, вале Арслонхон, ки худ душманонашро маuлуб карда буд, дигар ба кeмак э[тиёx надошт. Аз рeи ша[одати баъзе сарчашма[о вай, [атто барои куштани Санxар rотиле фиристод. Дар [ар сурат Санxар Самарrандро гирифта, Арслонхонро аз тахт фуровард ва дар оянда низ ононеро, ки фаrат дар умури дохилb со[ибихтиёр буда, аз рeи садоrат ба e итоат мекарданд, ба тахти хонb менишонд.