Сайри тараrrиёти таърихии а[ди биринxb дар rисмат[ои мухталифи Осиёи Миёна яксон набуд. Дар ин бобат ду вилояти калонро метавон зикр кард: 1) xанубу uарбb (xануби Туркманистон); 2) шимолу шарrb (rисмат[ои боrимондаи Осиёи Миёна). Маданияти ин вилоят[о аз [ам xиддан фарr менамуд. Дар айни замон миёни он[о робитаи rавb ва тeлонb вуxуд дошт[121].
Дар xануби Туркманистон маданияти муrимии зироатb, ки аз рeи нахустин осори та[rиrшуда «маданияти Анав» номида шудааст, ривоx ёфта буд. Нахустин ковиш[ои Анав бо номи кишваршиноси рус А.В.Комаров алоrаманд аст. Баъд[о экспедитсияи америкоb бо сардории Р. Помпелли ин ковиш[оро давом дод[122]. Бо [африёти сол[ои 1949-1950 дар Намозго[теппа баамаловардаи Б.А.Литвинский тадrиrи илмии ёдгори[ои маданияти Анав шурeъ гардид[123]. Сипас, ин корро Б.А.Куфтин идома дода, наrшаи табаrабандии ин ёдгори[оро пешни[од намуд, ки то имрeз а[амияти худро гум накардааст[124]. В.М.Массон ва [амкорони e дар натиxаи ковиш[ои чандинсола материали фаровоне доир ба тамоми мар[ала[ои маданияти Анав ба даст оварданд. Ба ин васила В.М.Массон материал[ои оид ба таърихи rабила[ои Анавро тадrиr ва xамъбаст намуда, он[оро бори аввал ба доираи васеи масъала[ои таърихи Шарrи rадим дохил намуд[125].
Дар аввал[ои энеолит маскани одамон фаrат аз як дар ва хона иборат буд. Баъдтар дар мар[ала[ои минбаъдаи тараrrиёти энеолит атрофи онро ба маrсади мудофиа девор мекашанд; хона[ои xамоатb низ сохта мешаванд, ки дар [ар яке reшманrал гузошта шудааст. Тадриxан тамоюли сохтани манзил[ои серхона пайдо мешавад. Дар охир[ои энеолит маскан[о боз [ам васеътар гардида, таrрибан [амаи он[о аз манзил[ои серхона иборат мешаванд ва аз чанд манзили наздик як ма[аллаи иrоматb ба вуxуд меояд.
Зарф[ои сафолии пурнаrшунигор аз xи[ат[ои махсуси маданияти xануби Туркманистони а[ди энеолит то охири а[ди биринxb ба шумор меравад.
Дар а[ди биринxb маскан[ои хурд ва миёна (ба масо[ати то 10 гектар) ва де[када[ои хеле калони ша[ристонмонанд, аз rабили Намозго[теппа, ки то 70 гектар масо[ат дошт, мавxуд буданд.
Дар давоми мавxудияти Намозго[теппа, ки [анeз дар а[ди энеолит пайдо шуда буд, табаrаи маскунb ба uафсии rариб 34 метр расидааст. Машuулияти асосии а[олb ба тариrи пештара давом карда, вале анвои зироат бисёртар гардид. Дар хоxагии rишлоr олоти мисb ва биринxb ба вуxуд омад ва [амин rабил маснуот дар rатори асбоб[ои сангb ба зиндагонии мардум низ беш аз пеш ро[ ёфт. Зо[иран ин де[када аз якчанд манзилго[[ои калоне таркиб ёфта, дар [ар яке аз он[о xамоаи сероилае маскан намуда буд. Дар яке аз ин манзилго[[о 27 хона ([амагb на камтар аз 50 хона буд), ки бо ро[рав[о ба якдигар пайваст гардидаанд, пайдо карда шуд. Бино[о ба намуди росткунxа ва мураббаъ, баъзе шаклан нодуруст [ам сохта шуда буданд. Девори хона[о аз хишт[ои калони росткунxа бардошта шудаанд. Дар ин хона[о чанд хел оташкада ва суфа[о мавxуд буданд. Девор[оро ба хубb андова намуда, дар баъзе xо[о гаxкорb [ам кардаанд. Аз баъзе мадрак[о маълум мешавад, ки як rисми хона[о боми гумбазшакл доштаанд. Ба ин тариrа, дар давраи энеолит ва биринxb кор[ои сохтмони меъморb дар ма[ал[ои xануби Осиёи Миёна ни[оятдараxа тараrrb мекунад.
Саноати [унармандb низ хеле равнаr меёбад. Корхона[ои мисгудозb ба вуxуд омада, аз мe[рачаву сeзан то ханxар[ои мисb маснуоти гуногун исте[сол мегардиданд. Аз санг [ам нафаrат асли[а ва олоти ме[нат, балки [ар гуна асбоб[ои зиндагb ва зарф[ои зебо сохта мешуданд. Ма[орати кулол[о низ ба дараxаи баланд мерасад. Он[о аз кeзачаву rада[[ои ни[оят хурд то хум[ои хеле калон зарф[ои гуногун месохтанд. Зарф[ои бисёр нафис ва зебои таомхeрb бо гул[ои рангоранг ороиш меёфтанд. Дар ин ваrт саноати бофандагb [ам баuоят пеш меравад.
Наrшунигори зарф[оеро, ки дар баробари наrша[ои [андасb, сурат[ои мор, парранда, буз ва uайра кашида шудаанд, омeхта, доир ба мафкураи а[олии Намозго[теппа баъзе маълумот ба даст овардан мумкин аст. Махсусан, расми бузи дар байни ду дарахт rароргирифта ни[оят воrеb тасвир ёфтааст. Муxассама[ои гилии хеле табиb баромадаи одам ва [айвонот низ ёфта шудаанд. Баъзе аз ин rабил сурат[о [анeз вуxуд доштани боrимонда[ои давраи модаршо[иро нишон меди[анд. Аз тасвироти маросимb амсилаи гилии хона ва чархи гилии аробаро ном бурдан мумкин аст. Дар назди девори хона[о ва дар зери он[о rабри одамон низ дучор меояд[126].
{африёти муназзами ин бошишго[ имкон дод, ки тар[и онро равшан тасаввур кунем. Дар мобайни ша[р майдоне ёфт шуд, ки гирдогирдаш пур аз [авлb мебошад. Дар шарrи теппа иншооти динb ва дар шимол хумдон[ои зиёде воrеъ буданд. Бино[ои иrоматb ба се навъ таrсим мешаванд: 1. бино[ои бисёрхона, ки дар он[о аъзои як xамоаи сероила зиндагb мекарданд; 2. бино[ои бисёрхонае, ки дар он[о чанд хона ало[ида-ало[ида xудо карда шуда, uайр аз ин анборча ва [авличаю ошхона низ дорад; 3. бино[ои калоне, ки тар[и аниrи муrаррарb дошта, вусъати он[о аз 70 то 80 м2 аст. Тахмин меравад, ки дар ин гуна бино[о аъёну ашроф ва дар бино[ои ду навъи аввал намояндагони табаrа[ои поёнтари xамъият зиндагb мекарданд. Дар rарибии бино[ои иrоматb дахма[ои xамоатb воrеъ буданд; аз рeи xи[ози дафн низ таrсимоти молумулкии xамъиятро равшан дидан мумкин аст[127].
Иншооти диние, ки дар давраи Намозго[и V ба вуxуд омадааст, xолиби диrrат аст,– ин иншоот дар теппае xой дорад, ки дар он чанд rабати rадимтари маскун ёфт шуданд. Теппа бо хишти хом рeкаш шуда, дар болои он як иморати бурxмонанде сохта будаанд, ки аз пеш rариб 21 метр бар дошт. Му[аrrиrон тахмин мекунанд, ки ин иморат зинадор буд – чор зинаи аввали он ёфт шуд. Беруни девори зинаи дигари иморат бо наrш[ои хиштихомии барxастаи сезина оро дода шудааст. Ба аrидаи В.М.Массон, ин иморат зиккурат[ои Шумерро хотиррасон менамояд.
Шимолтари ин иншоот чанд бинои иrоматие буд, ки ба бино[ои навъи 3 мансуб аст ва ро[барони [африёт онро «кохи ко[ин» номидаанд. Дар xанубтари ин ма[алли иrомат дахмае воrеъ буд, ки он як долони дароз ва панx [уxра дошт. Яке аз ин [уxра[о, ки, э[тимол, ибодатхона бошад, хеле материал[ои пурарзиш дод. Аз [амаи [уxра[о шадда[ои лоxувардb, фирeзb, аrиrb ва тиллоb ёфт шуд. Алалхусус, [айкалча[ои тиллоии сари гург ва барзагов ([айкалчаи сари барзагов фирeзанишон аст) ба а[амияти махсус молик мебошад. Дар ин дахма умуман турбати зиёда аз 30 кас ёфт шуд, ки [амаи он[о, аз афти кор, аъзои як оилаи калони xамоат буданд[128].
{африёти Олтинтеппа xои маданию таърихии маданияти давраи мутараrrии асри биринxии Анавро муайян намуд ва а[амияти он ма[з дар [амин аст. Ин маданият дар заминаи анъанаи маданияти ма[аллb ташаккул ёфта, баъд аз комёби[ои тамаддуни мутараrrии Байнанна[райн фаровон ба[ра бардошт ва бо тамаддуни Фаластин, Сурия ва Осиёи Хурд rаробат пайдо намуд[129].
Шомилони маданияти Анав дар давраи биринxb [ам аз гил бут месохтанд. Ин бут[о аз [айкалча[ои [аxмдору умумисохти давраи энеолит фарrи калон доранд. Ин бут[о муxассамача[ои асосан мусатта[и зан ва баъзан мард мебошанд, ки ба тани он[о ороиши зиёде часпонда шудааст ва баъзан ин муxассама тан[о як пораи гил аст, ки дар ваrти мулоим будани он ба рeяш тар[и дарахт[о ва дигар сурат[о сабт гардидааст[130]. Ба аrидаи му[аrrиrон, ин бут[о таxассуми он худову оли[а[ое намебошанд, ки кай[о маълум шуда буданд, балки инъикоси арво[и [амон ашёву [одиса[оеанд, ки пеш аз пайдоиши худо[ои махсус вуxуд доштанд[131].
Дигар де[кадаи ша[ристонмонанд - Олтинтеппа, ки аз Намозго[теппа хурдтар буда, [амагb масо[ати 46 гектарро ишuол мекард, осоре аз бино[ои азими шарrи rадим ва [унари мардуми он, мисли муxассама[ои бо хат ва аломат[ои рамзb ороишёфтаро то замони мо расонид[132].
Охирин мар[ила[ои асри биринxb чи дар осори тамаддуни Намозго[теппа ва чи дар дигар ёдгори[ои доманаи кe[и Купетдоu ва во[аи Марв нишона[ои худро боrb гузоштааст.
Тадrиrоти сол[ои охир далолат мекунанд, ки [анeз дар давраи Намозго[ V rисми сокинони доманаи кe[[ои Купетдоu ба со[ил[ои резишго[и Мурuоб кeчидан гирифтанд. Дар ин xо бисёр бошишго[[ои начандон калон (вусъати калонтарини он[о 15 га) ёфт шудаанд, ки дар лаби маxро[ои rадимии дарё[о xой гирифтаанд. Ба маданияти Анав rаробат доштани он[о равшан аст. Э[тимол, сокинони ин но[ия бо мардумони дашт хариду фурeш мекарданд. Масалан, мумкин аст ба он[о асбоб[ои сафолb мефурeхтанд. Дар ин бошишго[[о [айкалча[ои занон, мe[р[ои наrшини сангb, фулузb ва сафолb ба даст омадаанд, ки ба маданияти давраи Намозго[ V-и Анав хос аст.
Баъдтар, дар миёна[ои [азораи II то милод ба резишго[и Мурuоб аз доманаи кe[[о гурe[и дигари мардум кeчида омаданд, ки маданияти моддии он[о ба маданияти Намозго[ VI тааллуr дорад. Айнан дар [амин давра дар бошишго[[ои Мурuоб ба сохтани rалъа[ое шурeъ карданд, ки бурx[ои муста[кам доштанд[133]. Шуб[ае нест, ки ин кор таrозои замона буд, зеро айнан [амин гуна rалъа[о дар Афuонистони шимолb ва Eзбекистони xанубb низ сохта шудаанд.
Дар тамоми давраи мавxудияти а[ди биринxb Туркманистони xанубb мутараrrитарин ва маданитарин вилояти Осиёи Миёна ба шумор мерафт. Ин вилоят «ба минтаrаи па[новари xамоати кишоварзии ибтидоb, ки ба тамаддуни ша[ри шарrи rадим пайваста буд, дохил мешуд. Rабила[ои Осиёи Миёна, Эрон, Балуxистон ва Афuонистон, ки дар миёнаи ду маркази бузурги тамаддуни бостонb – {индустон ва Мовароунна[р воrеъ гардида буданд, дар пешрафти он роли му[им бозиданд»[134]. Rабила[ои xануби Туркманистони Осиёи Миёна баробари ба[ра бурдан аз таъсири пурбаракати марказ[ои ша[рии хеле тараrrикардаи шарrи rадим ва [амчунин тоифа[ои кишоварзии [амxавори Эрон ва Афuонистон дар навбати худ ба он[о низ таъсири муайяне расонидааст. Дар байни rабила[ои xануби Туркманистон ва дувумин вилояти а[ди биринxии Осиёи Миёна, ки ба сабаби дохил шуданашон ба rабила[ои са[ронишини Евросиё номи «rабила[ои доираи са[ро»-ро гирифтаанд, робитаи ни[оятдараxа наздик ба вуxуд омада, муттасил инкишоф меёфт ва дар пешрафти иrтисодию маънавии он[о а[амияти баuоят калоне дошт. Дар нимаи дувуми [азораи II ва ибтидои [азораи I пеш аз милод гурe[[ои пуршумори rабила[ои са[ронишин аз шимол ба Туркманистони xанубb рe оварданд.
Ба тавассути экспедитсия[ои С.П.Толстов ва [амкорони e аз ма[ал[ои назди ба[ри Арал бисёр ёдгори[ои а[ди биринxb пайдо шуд. Аксари ин ёдгори[о ба маданияти Тозабоuёб тааллуr дорад. Тозабоuёби[о дар заминкан[о мезистаанд. Дар миёнаxои хона оташдони калоне ва ба тeли девор eра сохта шуда буданд. А[олb ба зироат ва обёрb машuул буда, чорводорb [ам дар [аёти иrтисодb роли калон мебозид. Якчанд rабри одамони онваrта кофта, та[rиr карда шуд. Миrдори зиёди зарф[ои сафолии бо наrш[ои [аккокии [андасb ороишёфта дарёфт гардид. Чунон ки М.А.Итина исбот намуд, ин зарф[ои сафолb аз xи[ати ороиш ба сафололоти маданияти Андрони Rазоrистони uарбb ва маданияти кандакории Поволже хеле шабо[ат дорад.
Дар ма[ал[ои назди ба[ри Арал баробари маданияти Тозабоuёб маданияти дигаре, ки бо номи «Суюрuон» маш[ур аст, низ па[н гардида буд. Ба аrидаи му[аrrиrон, хусусияти ин маданиятро бештар аз рeи робита[ои он бо маданияти rабила[ои xануб, яъне маданияти Анав метавон муайян намуд.
Дар инти[ои а[ди биринxb (охири [азораи II пеш аз милод ё худ аср[ои аввали [азораи I пеш аз милод) барои намояндагони ашрофи rабила дар резишго[и Сирдарё, болои тали Тоuистон маrбара[ои калоне аз хишти хом ва сутун[ои чeбb сохта шудаанд. Он[о аз берун мудавваршакл (ба rутри то 15 метр) ва аз дарун мураббаъшакл мебошанд. Девор[ои гилии он[о ни[оят uафс буда, э[тимол меравад, ки аз дарун бо як навъ rолин зинат [ам медодаанд[135].
Дар охир[ои [азораи III ва нимаи аввали [азораи II пеш аз милод дар поёноби Зарафшон де[оти rабила[ое, ки бостоншиносон «замонбоби[о» номидаанд, вуxуд дошт. Замонбоби[о дар хонача[ои rамишии бо ка[гил ловидашуда зиндагb мекарданд. Он[о замин[ои [ангоми обхезb шодобшударо барои кишт истифода карда, ба зироат ва парвариши чорво, инчунин ба шикор ва мо[идорb машuул мешуданд. Олоти ме[нати он[о аз кeба, дос ва каланди сангb иборат буд. Сафололоти ин маданият, ки ба давраи охири маданияти Калтаманор дохил мешуд, ба андозаи зиёд та[ти таъсири маданияти Анав низ воrеъ гардида буд. Дар ин ма[ал пора[ои сафололоти махсуси Анав ва зевар[ои сангb ва биринxии айнан ё rисман ба асбоб[ои зинатии Туркманистони xанубb монанд ёфт шуданд. Шояд замоне фавxи му[оxирони xанубитуркистонb ба ин xо расида, бо авлоди калтаманори[о зиндагии якxоя ба сар бурда бошанд. {амчунин тахмин мекунанд, ки ин [амрангиро робита[ои мутаrобилаи мадании (на ин ки ирrии) мардуми ин ма[ал бо rабила[ои зироаткори xануб ба вуxуд овардааст.
Дертар (аз миёна[ои [азораи II пеш аз милод) дар во[аи Зарафшон rабила[ои а[ди биринxии са[роb па[н мегарданд[136].
Rадимтарин ёдгори[ои а[ди биринxb, ки дар Тоxикистони xанубb ва марказb кашф шудаанд, маснуоти мису биринxb, аз xумла табар[ои мисb мебошанд. Яке аз ин табар[о аз де[аи Ёрии райони Панxакент, дигаре аз rишлоrи Шаршари райони Куйбишев ва севумb аз наздикии rишлоrи Араrчини Варзоб ёфт шудааст. Таърихи [амаи ин[оро охири [азораи III – аввали [азораи II пеш аз милод муайян кардаанд[137].
Як силсила ёдгори[ое, ки дар шимол ва xануби республика пайдо гардидаанд, давраи тараrrиёти а[ди биринxиро тавсиф менамоянд.
Дар со[или рости Сирдарё, самти шарrии Ленинобод, дар ма[алли биёбонии Rайроrrум да[[о маскани давраи тараrrb ва охирин мар[ила[ои а[ди биринxb дарёфт ва та[rиr шудаанд. Аскари ин маскан[о хурд буда, аз 0,1 то 3,0 гектар масо[ат доранд, вале дар байни он[о маскан[ои хеле калон [ам [астанд, ки масо[ати rариб 10 гектарро ишuол намудаанд. {ар як маскан аз якчанд нишеманго[ иборат буд, ки дарозиаш ба 20 метр ва бараш ба 12–15 метр мерасид.
Rайроrrуми[о асосан машuули чорводорb будаанд. Аз ин рe, дар маскан[о устухони гeсфанд, буз, гов ва асп xамъ шудааст. Ба таври фаровон мавxуд будани [овану ос, ки барои ярма ва орд кардани uалла хизмат мекарданд, аз ривоx доштани зироат гуво[b меди[анд.
Яке аз машuулият[ои асосии rайроrrуми[о кори маъдан ва фулузгудозb буд. Дар маскан[ои онон дажuол[ои аз гудозиши биринxb боrb монда ва rолиб[ои сангb барои рехтани метин ва табар[ои биринxb ёфт шуданд.
Сафололоти Rайроrrум бо олоти сафолии Тозабоuёб шабо[ат дорад. Rайроrrуми[о барои ороиши зарф[ои сафолb rолиб[ои махсуси мусатта[ ва дандонадорро кор мефармуданд.
Дар худи Rайроrrум, инчунин дар rишлоrи Да[анаи райони Ашт дафнго[[ои одамони а[ди биринxb пайдо гардиданд.
Rабила[ои rайроrrумb як rисмати гурe[и калони rабила[ои а[ди биринxии са[роиро, ки он ваrт[о баъзе но[ия[ои водии Фарuона ва Тошкандро ишuол намуда, дар [удуди {афтрeд бо rабила[ои андронии Rазоrистони xанубb пайваста буданд, ташкил мекарданд. Маданияти ин ма[алро «маданияти Rайроrrум» меноманд. Rайроrrуми[о дар шимоли Тоxикистон uайр аз худи Rайроrrум дар райони Ша[ристон низ сукунат доштанд. Осори маданияти моддии он[о аз rабат[ои болоии маuораи Оrтанга ёфт шуд[138].
Дар водии Фарuона баробари маданияти Rайроrrум маданияти тамоман дигар вуxуд дошт, ки бо номи «Чуст» маш[ур аст. Со[ибони маданияти Чуст бештар ба зироат машuул буданд. Сохтани олоти сафолии пурнаrшунигор ба он[о низ хос аст.
Дар xануби Тоxикистон (масалан, дар работи марказии совхози ба номи Киров, наздикии ша[ри Reрuонтеппа) осори маскани rабила[ои а[ди биринxии са[роb пайдо гардид. Дар во[а[ои поёноби на[р[ои Rизилсу, Вахш ва Кофарни[он, ки ба дарёи Панx мерезанд, rабристон[ои давраи охири а[ди биринxb, яъне миёна ва нимаи дувуми [азораи II пеш аз милод ёфт шуданд. Сокинони боrимондаи он[о зарф[ои сафолии хеле хуб месохтаанд, ки олоти охирин мар[ила[ои Анавро ба хотир меоранд. Равобити ма[ал[ои xануб ва uарбро [амчунин аз рeи маснуоти биринxии ин маданият метавон дарк намуд. Дар айни замон маросими дафн, сохти rабр, сeзондани мурда ва uайра бештар бо доираи маданияти са[роb алоrа доштани он[оро нишон меди[ад. Ин маданият аз рeи ма[алли воrеъ шудани rабристон[о ба худ ду ном: «Вашкент» ва «Вахш»-ро гирифтааст, ки муносибати он[о [анeз равшан нест[139]. Дар масофаи начандон дуртар аз ин xо, дар Сурхондарё маскан[ои дорои сафололоти охири Анав пайдо карда шуданд. Чунон ки маълумот ва мадрак[ои аз [африёти Кучуктеппа (та[rиrи Л.И.Албаум) ва Сафолтеппа (та[rиrи А.Аскаров) бадастомада гуво[b меди[анд, дар охири [азораи III ва аввали [азораи II пеш аз милод дар вилоят[ои xануби шарrии Осиёи Миёна xамоат[ое ба вуxуд меоянд, ки дорои хоxагии тараrrикардаи зироати ибтидоb буда, дар маскан[ои муста[кам ва нишеманго[[ои муназзаму зебо иrомат мекарданд (дар таги ин rабил хона[о мурда[оро дафн менамуданд). {унар[ои гуногун ба дараxаи баланди тараrrb расида буд.
{африёти Сафолтеппа[140] хеле xолиби диrrат аст. Бошишго[и Сафолтеппа далолат менамояд, ки дар [азораи II то милод дар шимол зироаткории мутараrrb вуxуд дошт. Сафолтеппа теппаи начандон калонест, ки rариб 3 гектар вусъат дорад. Гирдогирди хона[ои иrоматии ин бошишго[ро се rатор девор[ои мудофиавb и[ота карда буданд. Бино[ои бошишго[ [ама бисёрхона буда, чанд бино ба [ам пайваста мешуд ва байни ин бино[ои пайваста кeчаву тангкeча[о воrеъ буданд. Тар[и бошишго[ ни[оят пухта ва аниrу даrиr буда, аз э[тимол дур нест, ки тамоми бино[о аз рeи наrшаи пешакb баробар сохта шуда буданд. Берун аз бошишго[ rабристон нест, зеро мурдагонро бевосита дар таги девори хона[о ва ё дар худи даруни хона мегeрониданд. Баъзан xасади мурдагонро андаруни зарф[о меёбанд. Дар аксари гeри калонсолон зарф[ои сершумор ва инчунин дигар ашёи фулузb, сангb, чармb, чeбb, оина, асбоб[ои гуногун, яроrу асли[а, ашёи зинату зевар ва uайра ёфт шуданд. Олоти Сафолтеппа ни[оят хушсифат буда, олоти сафолии а[ди биринxии мутараrrии Анавро ба хотир меорад.
Ин гуна зарф[о ба rарибb дар райони Регари Тоxикистон ёфт шуданд. Дар ин xо дахмаи гилии давраи биринxb–Тандирйeл кашф шуд[141]. Дар ин xо зиёда аз 20 rабр ёфт шуд, ки [амаи он[о он rадар чуrур нестанд, баъзеи он[о ла[ад [ам доранд. Теппаи гeр[о бо тeдаи сангпора[о ишорат шудааст. Мурдаро дар гeр па[лунокb пой[ояшро rат карда мемондаанд. Аз ин гeр[о зарф[ои сершумор, шадда[ои сангию биринxb ёфт шуданд. Аз ду гeр [айкалчаи гилие ба даст омад, ки [амто надорад. Яке аз ин [айкалча[о нисбатан кам зарар дидааст ва баландии он rариб 37 см буда, марди ришдореро тасвир мекунад, ки пой[ояшро дароз карда нишастааст.
Ба аrидаи Б.А.Литвинский, дар охири [азораи III ва аввали [азораи II пеш аз милод па[ншавии фаврии ойкуман[ои rабила[ои Анав ба амал омада, дар ма[ал[ои шарrb ва xануби шарrb маскан мекунанд. Дар xой[ои нав rисме аз он[о тарзи зиндагии муrаррарии худро давом меди[анд ва rисми дигар ба ма[зи созгор афтодани шароити ма[ал тадриxан ба чорводорb шуuл варзида, ба зиндагонии ниммуrимb рe меоваранд (rабристон[ои rадимаи xануби Тоxикистон ана аз [амин[о боrb мондаанд). Са[ронишин[о ба урфу одат ва маданияти моддии он[о таъсири калоне расонидаанд.