Uалабаи Rарахитои[о дар соли 1141 Салxуrиёнро хеле заиф гардонид.
Дигар аз воrеа[ои rобили диrrате, ки дар ин давра ба амал омада, яке аз омил[ои рe ба суrут ни[одани давлати салxуrb гардид, [амчун маркази сиёсb сар бардоштани Хоразм буд.
Сарсулолаи хонадони хоразмшо[b Ануштегин [анeз дар замони Маликшо[и Салxуrb ба воситаи хидмат ва лаёrате, ки аз худ нишон дода буд, [окими Хоразм таъин гардид. Баъд аз вафоти Ануштегин [укмронии Хоразм ба тариrи мерос ба писари e - Rутбиддин Му[аммад (1097–1127) расид. Rутбиддин Му[аммад лаrаби «Хоразмшо[»-ро гирифта, дар тамоми давраи [укмронии худ аз фармонбардортарин [окимони султон Санxар [исоб мешуд. Баъд аз сари e [укумати Хоразм ба писараш - Отсиз (1127–1156) гузашт, ки ин шахсро мумкин аст асосгузори [аrиrии давлати бузурги Хоразмшо[b номид. Отсиз ва ворисони e аз [ар як ла[заи мувофиr истифода бурда, тамоми саъю э[тимоми худро ба харx доданд, ки ба муrобили давлати салxуrb истиrлолияти Хоразмро таъмин намоянд. Отсиз дар сол[ои аввали [укмронии худ ба султон Санxар сари итоат фуруд оварда, дар лашкаркаши[ои e иштирок мекард. Аммо, вай дар айни замон, бо ро[и мутеъ кардани rабила[ои [амсоя беш аз пеш rувват мегирифт. Ба e муяссар гардид, [атто он ма[ал[оеро, ки дар [аёти бодиянишинb хеле а[амият доштанд, аз xумла замин[ои поини дарёи Сир ва нимxазираи Манrишлоrро ишuол намояд.
Отсиз пас аз ин тариrа муста[кам кардани мавrеи худ се мартаба (1138, 1141 – 1142 ва 1147 – 1148) бар зидди султон Санxар сар бардошт, аммо муваффаrият ба даст оварда натавонист. Ни[оят, дар мо[и июни соли 1148 Отсиз ба пеши султон Санxар [озир шуда, комилан фармонбардори давлати салxуrb будани худро шахсан арз кард. Баъд аз ин Отсиз, агарчанде то охири умри худ аз итоати Салxуrиён сар напечид, лекин дар [ар сурат барои истиrлолияти Хоразм ва таъсиси давлати бузурги ояндаи Хоразмшо[иён замина[ои мусоид [озир карда тавонист (аз [амон ваrт, яъне аз миёна[ои асри ХII [окимияти Салxуrиён дар Хоразм мавxудияти худро фаrат исман ниго[ дошт).[1234]
Дар аввал[ои нимаи дувуми асри ХII дар Мовароунна[р ва наво[ии шимоли Афuонистони кунунb воrеаи дигаре рeй дода, бештар боиси аз байн рафтани давлати салxуrb гардид. Дар соли 1153 туркони uуз (оuуз[о), ки дар наво[ии Балх бодиянишинb мекарданд, ба муrобили султон Санxар шeриш бардоштанд. Сабабгори шeриш ноинсофи[ои аз [ад гузарои xамъкунан-дагони хироx буд. Пас аз ин uуз[ои бодиянишин ба но[ия[ои ободи зироатb [уxум оварданд. Султон Санxар барои саркeбии uуз[о лашкар кашид, лекин шикаст хeрда, худ ба дасти он[о асир афтод. Пас аз ин, бодиянишинон дар во[а[ои зироатии Хуросон ва rисмати xануби шарrии Мовароунна[р ба тохтутози худ бемонеа давом намуданд.
Султон Санxар пас аз се соли асорат, дар соли 1156 халосb ёфта, ба пойтахти худ - ша[ри Марв омад. Лекин дере нагузашта пас аз як сол вафот кард ва бо ин сурати зо[ирии давлати марказият пайдокардаи салxуrb низ аз миён рафт. Осиёи Саuир ва Кирмон [анeз дар ваrти Султон Санxар истиrлолият гирифта буданд. Баъд аз фавти e дар Форс ва Озарбойxон низ мулк[ои xудогонаи мустаrил ба вуxуд омаданд. Хуросон аз та[ти тасарруфи Салxуrиён баромад. Халифа низ дар маркази хилофат - ша[ри Баuдод мавrеи пешинаи худро барrарор кард.
Ин вазъият барои та[кими истиrлолияти Хоразм хеле мадад расонид. Писар ва вориси Отсиз Эларслон (1156–1172) аз ин фурсат истифода бурда, ба муборизаи байни reшуни rабилаи туркии rарлуr ва хон[ои rарохонии Мовароунна[р, ки итоати Rарахитои[оро rабул карда буданд, мудохила намуд.
Эларслон дар ин мубориза rарлуr[оро [имоя кард. Дар соли 1158 e бо лашкари Хоразм ба хоки Мовароунна[р дохил шуда, дар му[орибае, ки rарлуr[о барои Самарrанд ва Бухоро мебурданд, иштирок намуд. Баъдтар e бар зидди uуз[ои Хуросон мубориза бурда, баъзе муваффаrият[о ба даст даровард. Дар соли 1165 вай ба сeи Нишопур лашкар кашида, хост ин ша[рро забт намояд, аммо ба маrсади худ расида натавониста, ба Хоразм баргашт.
Албатта, дар чунин шароити ихтилофоти муттасили дохилb дар бораи аз Мовароунна[р рондани Rарахитои[о [атто фикр кардан [ам мумкин набуд. Uайр аз ин, ба Эларслон лозим меомад, ки барои [имояи rаламрави аслии худ тадбироти зарурb бубинад. Дар [аrиrат, Rарахитои[о бо ба[онаи ин ки Эларслон боxи мамлакатро дар ваrти худ намефиристонад, дар соли 1171–1172 ба Хоразм лашкар кашиданд. Эларслон фаrат ба воситаи вайрон кардани садди дарёи Сир тавонист пойтахти худро аз [уxуми Rарахитои[о му[офизат намояд.
Дар соли 1172 Эларслон вафот кард ва писари кeчаки e Султоншо[ бо ёрии модари худ ба тахти салтанати хоразмшо[b нишаст. Писари бузурги Эларслон - Алоуддини Текеш, ки [окими яке аз вилоят[ои Хоразм буд, аз ин воrеа хабардор гардида, барои uасб намудани [окимият камар баст ва дар ин кор аз rарахитои[о мадад хост. Вай ба ивази ин пардохтани хироxи [арсолаи мамлакати Хоразмро бо Rарахитои[о ваъда дод. Текеш дар худи [амон сол бо кeмаки Rарахитои[о Хоразмро ишuол намуд. Султоншо[ фирор карда, наxот ёфт.
Алоуддин Текеш (1172–1200), пас аз он ки [укмронии Хоразмро ба дасти худ гирифта, андаке мавrеашро муста[кам намуд, фавран, бар зидди Rарахитои[о сар бардошта, элчии он[оро, ки барои xамъ кардани хироx ба Хоразм омада буд, ба rатл расонид. Ваrте ки Султоншо[ аз ин [аракати бародари худ воrиф гардид, дар[ол ба пеши Rарахитои[о рафта, хо[иш намуд, ки дар мубориза барои сарнагун кардани Текеш ба вай кeмак расонанд.
Rарахитои[о, ки чанд сол rабл аз ин бо Султоншо[ муносибати дуруст надоштанд, бо тамаи гирифтани боxи Хоразм хо[иши eро rабул намуда, бар зидди Текеш лашкар кашиданд. Вале ин дафъа амалиёти [арбии он[о муваффаrият пайдо накард: аз як тараф, Текеш ро[[оро ба зери об мононда [аракати reшуни Rарахитои[оро хеле ба душворb андохт; аз тарафи дигар, тадбири Султоншо[ ва Rарахитои[о, ки а[олии Хоразмро ба муrобили Текеш шeронидан буд, низ натиxае набахшид. Баъд аз ин бемуваффаrиятb Rарахитои[о маxбур шуданд, ки ба пойтахти худ пас гарданд. {ангоме ки Султоншо[ вазъиятро чунин дид, аз Rарахитои[о хо[иш кард, ки як дастаи аскарb ба ихтиёри e гузоранд. Ин хо[иши e низ rабул шуд. Вай бо ин дастаи аскарb ба тарафи Хуросон [аракат намуд ва rувва[ои [арбии uуз[ои бодиянишинро шикаст дода, Марвро ишuол кард ва баъд аз чанде Сарахс ва Тeсро низ ба зери дасти худ гирифт.
Текеш пас аз [уxуми бесамари Rарахитои[о [окимияти худро хеле муста[кам кард. Ў ба Мовароунна[р ва Хуросон чанд дафъа бомуваффаrият лашкар кашида, ша[ру де[а[ои зиёдеро забт намуд. Дар мо[и июни соли 1187 Нишопурро ишuол кард ва дар соли 1193, пас аз марги Султоншо[, Марвро [ам ба тасарруфи худ даровард.
Таrрибан дар худи [амин ваrт Текеш имконият ёфт, ки ба [аёти сиёсии баъзе но[ия[ои Эрон низ мудохила намояд. Султони салxуrb Туuрали Сонb мехост, ки умури идораи давлатро комилан ба дасти худ гирифта, ба ихтиёри халифа фаrат кор[ои диниро вогузорад. Албатта, халифаи аббосb – Носир (1180–1225) ба ин розb намешуд. Ин буд, ки дар байни султон ва халифа муборизаи шадиде ба амал омад ва халифа аз Текеш кeмак хост. Текеш низ мавrеъро аз даст надода, бар зидди Туuрали Салxуrb лашкар кашид ва дар мо[и марти соли 1194 ба rувва[ои [арбии e зарбаи мe[лик ворид оварда, {амадонро ишuол кард. Аббосиён ба зудb ого[ шуданд, ки Хоразмшо[ барои хилофати араб аз султони салxуrb хавфноктар аст. Аз ин сабаб халифа Носир ба воситаи вазири худ ба Текеш хабар расонид, ки расму ташрифоти дарбории маркази хилофатро ба xо орад. Ин таклиф [аминро ифода мекард, ки Текеш чи дар умури идораи [укумат ва чи дар кор[ои динb бояд итоати халифаи аббосиро rабул намояд. Текеш аз ин ни[оятдараxа дар uазаб шуда, вазири халифаро бо сухан[ои дурушт баргардонид.
Дар мо[и июни соли 1196 дар байни аскарони Хоразмшо[ ва rувва[ои [арбии халифа му[орибаи сахт руй дода, бо uалабаи Хоразмиён анxом ёфт. Аммо халифа ба маuлубияти худ ниго[ накарда, аз Текеш талаб намуд, ки reшуни худро аз наво[ии uарбии Эрон берун бурда, ба Хоразм аrиб нишинад. Текеш дар xавоб ба халифа чунин из[ор кард, ки оидоти мамлакат[ои ишuолкардааш ба таъминоти rувваи бузурги [арбии вай кифоят намекунанд, аз ин сабаб халифа бояд илова бар ин мамлакат[о боз баъзе вилоят[оро ба ихтиёри e супорад. Ба ин [ам rаноат накарда Текеш аз халифа талаб кард, ки дар Баuдод хутбаро ба номи e хонанд. Муборизаи байни халифа ва Хоразмшо[ хеле тeл кашид.
Оре, дуруст аст, ки дар замони [укмронии Текеш давлати Хоразмшо[иён ба иrтидори бузурге со[иб гардид. Лекин, дар айни [ол, мубориза бо хилофат поя[ои ин давлатро беш аз пеш суст кард. Халифаи аббосb дар xараёни ин мубориза тавонист аз нуфуз ва эътибори рe[ониёни ислом ба манфиат[ои худ истифода намояд. Текеш дар навбати худ кeшиш намуд, ки ба reшун такя кунад. Ў барои бомуваффаrият иxро гардидани иrдомоти [арбии худ сардорони лашкарро ба дараxа[о таrсим намуда, як гурe[и пурrуввати ашрофи низомb ба вуxуд овард. Лекин ин [ама саъю кeшиш[ои Текеш натиxае набахшиданд, вай дар дохили мамлакат такяго[и муста[каме пайдо карда натавонист.
Муншии Текеш - Ба[руддин Му[аммади Баuдодb дар «Ат-тавассул ило-т-тарассул» ном асари худ, ки то замони мо расидааст, манзараи иxтимоb ва таркиби миллии нуфуси вилояти Сирдарёро то ибтидои асри ХIII тасвир намудааст. Дар байни баъзе [уxxат[ои расмие, ки дар ин асар оварда шудаанд, як дастури Текеш бо rоиммаrоми Xанд низ мавxуд аст. Хоразмшо[ дар ин дастури худ ба rоиммаrом амр менамояд бо табаrа[ои мухталифи а[олb, ки e мураттабан зикр намудааст, муносибати дуруст барrарор кунад:
1. Сайид[о (ашхоси мансуб ба авлоди Му[аммад пайuамбар) – «e (rоиммаrом) танзими манофеи ононро бар тибrи адолат ва дараxаи rудсияти эшон бояд [амчун давлати зиёда эътироф намояд... ва, бигзор, e коре кунад, ки онон аз рeи ниёз ба чизе рe наёранд».
2. Имом[о ва уламо – «бигзор, e ба эшон бахшиш[о ди[ад ва хайру э[сон намояд, то шоду мамнун бошанд» ва дар умури давлат такя ва фатво созад.
3. Rози[о ва [окимон – аз он[о бояд [укми одилона талаб кард, «вале мусаллам аст, ки набояд он[о тобиши шаъни rозиро хира гардонанд».
4. Сeфиён ва пайравони он[о – бояд ба эшон бахшиш[о дод, «то битавонанд бо хотири xамъ ба[ри салтанати зафарманди мо машuули ибодат бошанд».
5. Оrсаrrол[ои бонуфуз – он[оро бояд [имоят кард.
6. Амалдорон ва [арбиёни мутеи rоиммаrом – бидуни мудохила «ба ба[су мунозира ва xангу низоъ[ои байнихудии эшон» бар он[о бояд [укмравb намуд ва барои дар ваrти худ расидани муздашон назорат кард, то ки он[о ба ситонидан аз а[олb э[тиёx пайдо накунанд».
7. Uозиён – назорати а[олиро ба он[о вогузошта, ононро аз [ар xи[ат бояд пуштибонb намуд.
Ин номбарb ба кадом гурe[[ои истисморкунанда майли такя кардан доштани Хоразмшо[иёнро нишон меди[ад.
Дар ин асар роxеъ ба барзгарон ва заминдорон ва [ам дар хусуси пешаварон ва «а[ли бозор» дастурот дода, азбаски «бо за[мати он[о восита[ои моддии reшун таъмин мегардад», ба он[о таваxxe[и лозима намудан тавсия карда мешавад. Сипас, лузуми [имоят намудани тоxирон, ки «rосиди маxxонb ва восифи ша[риёр» мебошанд, rайд гардидааст. Uайр аз ин, зарурати муносибати мусовb кардан бо туркон ва тоxикон ба таври махсус таъкид ёфтааст.
Дар хотима а[олb даъват мешаванд, ки rоиммаrоми навро бо шодмонb пешвоз гиранд: «Бигзор, он[о ба e молиёти соли ояндаро ба [аxми яксавуми андози xамъшуда комилан бипардозанд, бигзор, аз шикояти беасос нисбат ба e, ки арзкунандагон гeё аз e зулм медида бошанд, худдорb намоянд ва бигзор, ба амри мо ва фармони e, яъне rоиммаrом, итоат кунанд».
Ин [уxxат гуво[b меди[ад, ки дар асри ХIII rисмати умдаи а[олии атрофи Хоразм (дар сурати бартарb доштани унсури туркизабон) аз тоxикон иборат будаанд. Rимати асосии он дар ин аст, ки силсилаи маротиби онваrтаи феодалb дар он хеле равшан тасвир шудааст.[1235]
Пас аз марги Текеш писари e - Му[аммад (1200–1220) ба тахти хоразмшо[b нишаст. Дар соли 1203 султон Му[аммад бо пуштибонии Rарахитои[о Хуросонро тамоман ба даст даровард. Вай {ирот ва гирду атрофи онро низ ба худ тобеъ намуда, дар соли 1207 ба пойтахти худ баргашт. Му[аммади Хоразмшо[, пас аз он ки аз кори Хуросон хотирxамъ шуд, дар фикри забт кардани Мовароунна[р ва бар[ам додани [укмронии Rарахитои[о афтод. Дар худи [амон соли 1207 e бо ба[онаи фурe нишондани шeриши а[олии ша[ри Бухоро, ки бар зидди садр[о бардошта буданд, бо reшуни пуршуморе [аракат карда, бо [амин васила ба тасарруфи Мовароунна[р оuоз намуд.
Шeриши Санxар. Истилои давлати rарохонb
аз тарафи Му[аммади Хоразмшо[
Чунон ки rайд карда шуд, [анeз дар нимаи аввали асри ХII дар Бухоро хонаводаи олинасаб – намояндагони рe[ониёни дараxаи олии ислом, ки унвони «Садри xа[он»-ро гирифта буданд, нуфузи калоне пайдо намуданд. Uайр аз миrдори зиёди замин[ои ваrф, ба дасти рe[ониён гузаштани даромади муассиса[ои тиxоратb, бозор, андози замин[ои зироатии гирду атрофи ша[р, [амчунин молиёти пешаварон ва тоxирон сарвати садр[оро хеле афзуд. То чb андоза сарватманд шудани садр[ои Бухороро аз [амин xо [ам донистан мумкин аст, ки яке аз садр[о Му[аммад ибни А[мад бо оидоти худ метавонист 600 нафар фаrе[ро ниго[дорb кунад. {ангоме ки e ба Макка сафар намуд, барои таъминоти ро[ зиёда аз сад уштур бор [амро[и худ бурд. Вале e дар ивази [ирсу оз ва рафтори ноrобиле, ки дошт, лаrаби «садри xа[аннам»-ро гирифта буд.
Сарвати садр[ои Бухоро сарчашмаи дигаре низ дошт. Он[о бо ба[онаи ба гeрхон[ои rарахитоb пардохтани хироxи солиёнаи мамлакат халrи за[маткашро бера[мона истисмор ва бо [ар васила uорат мекарданд. Зимнан, rисмати зиёди сарвате, ки ба ин тариrа xамъоварb мешуд, ба худи садр[о мерасид.
Албатта, [амаи ин беадолатb ва uоратгари[о [исси нафрат ва адовати оммаи васеъро нисбат ба садр[о ба вуxуд наёварда натавонист. Дар соли 1206 а[олии Бухоро бо ро[барии Санxар ном устои сипарсоз бар зидди [укумати садр[о rиём намуданд.
Rувваи асосии шeриши Санxарро пешаварони ша[р ташкил мекарданд. Сарчашма[ои таърихb дар бораи чb гуна сар задани шeриш ва вусъати минбаъдаи вай маълумоти хеле кам меди[анд. Мо дар хусуси он ки шeришчиён пас аз uалаба чанд ваrт ша[рро дар дасти худ ниго[ доштанд ва кори ташкилии он[о чb гуна ба ро[ монда шуда буд, чизе намедонем. Фаrат [амин rадар маълум аст, ки Санxар баъд аз ишuол кардани ша[р, чb навъе ки ваrоеънигорони дарбор менависанд, одамони номдор, яъне ашрофи феодалиро хеле «та[rир» кард. Садр[о бо як [олати ифтизо[омез аз ша[р ронда шуда, молу мулки он[о ба дасти шeришиён даромад.
Садр[ои рондашуда аз Rарахитои[о мадад хостанд.
Дар чунин вазъият Му[аммади Хоразмшо[, ки барои аз Rарахитои[о гирифтани Мовароунна[р фурсат меxуст, воrеаи Бухороро барои иxрои наrша[ои худ мавrеи мусоид дарёфта, бо rувваи бузурги [арбb ба сeи Бухоро [аракат намуд. Шeришиён, ки барои мудофиаи ша[р [еx як чораxeb надида ва, [атто бо барзгарони ободи[ои атроф мутта[ид нагардида буданд, [амлаи rувва[ои [арбии Хоразмшо[ро дафъ карда натавонистанд. Дар соли 1207 султон Му[аммад rабл аз он ки Rарахитои[о ба Бухоро расанд, ша[рро забт намуд. Садр[ои Бухоро [окимияти худро аз нав барrарор карда, мутеи Му[аммади Хоразмшо[ гардиданд. Тасарруфи ша[ри Бухоро фаrат муrаддимаи маrсади ба пеш гузоштаи султон Му[аммад буд. Барои тамоман тобеъ намудани Мовароунна[р ба e лозим меомад, ки аз байни [окимони худи ин сарзамин муттафиr пайдо кунад.
Дар сарчашма[ои хаттb роxеъ ба воrеа[ои ин давра маълумоти эиёде мавxуд аст. Вале фикр[о аксаран мухолифи якдигаранд.[1236] Барои равшан кардани бисёр масъала[о, [олат[о ва таърихи воrеа[о ма[з мадрак[ои сиккашиносb кeмак мерасонанд.[1237]
{окими Самарrанд ва сарсулолаи исмии Rарохониён - Усмон ибни Ибро[им буда, дар Фарuона бародари e - Rадархон [укмронb мекард. Усмон дар [удуди аср[ои ХII–ХIII ба тахти падар нишаста, пас аз чанде унвони дабдабаноки «султони бузурги султонон»-ро rабул намуд. Вазъияти e дар байни Му[аммади Хоразмшо[ ва Rарахитои[о чунон буд, ки гeё дар «миёни обу оташ» rарор гирифта бошад. Вале e то як муддат хеле мо[ирона аз ин вазъият берун меомад. Чунин ба назар мерасад, ки Му[аммади Хоразмшо[, дар аввал[о фикри бар[ам додани сулолаи Rарохониёнро надошт, e фаrат дар рафти мубориза бо Rарахитои[о сиёсати худро дар ин бобат таuйир дод. Муносибати байни Rарохониён ва Му[аммади Хоразмшо[ро метавон ба се мар[ила xудо кард: аввал муносибати муттафиrона, сонb муносибати тобеият ва, ни[оят, таъrиб ва нест кардани [окимони Rарохонb.
Пас аз забти Бухоро Му[аммади Хоразмшо[ бо Усмони Самарrандb, бе он ки ба мулки e даъвое кунад, итти[од баст. Усмон мисли пештара ба номи худ бо [амон унвону лаrаб[ое, ки [атто аз унвон[ои Му[аммади Хоразмшо[ дабдабаноктар буд, сикка задан гирифт.
Дар [амин ваrт иттифоrчиён, яъне Му[аммади Хоразмшо[ ва Усмон аз Rарахитои[о шикаст хeрданд. Му[аммади Хоразмшо[ маxбур шуд ба мамлакати худ баргардад, Усмон бошад, дубора бо Rарахитои[о наздик шуда, духтари худи гeрхонро ба занb хост. Аммо xавоби рад гирифта, боз ба тарафи Му[аммади Хоразмшо[ майл намуд, вале ин бор на ба сифати иттифоrчb, балки [амчун шахси мутеъ пазируфта шуд. Ин буд, ки Усмон дар соли 1209/10 сиккаро ба ду ном зарб кард: дар як тарафи сикка ном ва унвони Му[аммади Хоразмшо[ ва дар тарафи дигари он номи худро сабт намуд.
Ин хиёнати Усмон гeрхонро ба хашм оварда, боиси ба Самарrанд [амла овардани e гардид. Rарахитои[о Самарrандро гирифта ва як миrдор боx ситонида, аммо ба сабаби ноороми[ои xиддии дар шарrи мамлакати худ баамаломада маxбур шуданд, ки ша[рро тарк карда, пас гарданд.
Яке аз сабаб[ое, ки то як андоза барои муваффаrият пайдо кардани Му[аммади Хоразмшо[ имконият ба вуxуд овард, мавриди [уxуми rабилаи найман[ои муuул rарор гирифтани давлати rарахитоb буд. Найман[о [атто хазинаи гeрхонро uорат карданд. Усмон ин нокомb ва нобарори[ои кори Rарахитои[оро дида, аз сари нав ба тарафи Му[аммади Хоразмшо[ гузашта, боз ба ду ном сикка зад ва ба ин васила тобеияти худро тасдиr намуд. Му[аммади Хоразмшо[ муста[кам кардани садди мудофиаи Самарrандро фармуда ва дар назди Усмон намояндаи худро гузошта, худ ба rувваи аскар ба тарафи шарr равона шуд ва дар му[орибаи водии Талас бар reшуни Rарахитои[о uолиб омада, сипа[солори ононро асир намуд.
Агарчанде ин му[ориба таrдири Rарахитои[оро ба куллb [ал накард, вале дар айни [ол обрe ва эътибори Му[аммади Хоразмшо[ро хеле зиёд намуд. Пас аз ин номи eро дар [уxxат[ои расмb бо унвони «Искандари дувум» ё худ «Султон Санxар»[1238] ёд карданд.
Му[аммади Хоразмшо[ аз ин xи[ат [ам Мовароунна[рро ба осонb фат[ намуд, ки а[олии ин сарзамин умедвор буданд, пас аз ронда шудани Rарахитои[ои «бутпараст» ва истиrрор ёфтани [окимияти Хоразмшо[иёни [амдин вазъияти он[о бе[тар хо[ад гардид. Ин умедвории халrро султон Му[аммад дар ро[и расидан ба маrсади худ хеле хуб истифода намуд. {ангоме ки e дар соли 1207 Бухороро ишuол кард, зо[иран, ба аскарони худ фармон дод, ки ба а[олb [еx гуна xавру зулм накунанд. {атто ро[бари шeришиён - Малик Санxар, ки бар зидди садр[о ва гeрхони rарахитоb баромада буд, низ дар аввал саломат монда, фаrат пас аз чанд ваrт ба дарёи Ому uарr карда шуд.
Вале а[олии Мовароунна[р ба зудb тамоми сахти[ои [окимияти хоразмшо[и «мусулмон»-ро [ис карданд. Усмон, пас аз он ки Му[аммади Хоразмшо[ бар Rарахитои[о uалаба кард, ба духтари Му[аммад хонадор шуда, як соли тамом дар Хоразм монд. Сипас e ба Самарrанд баргашта, аз алами тобеият ба хоразми[о ва ма[румият аз истиrлол боз ба Rарахитои[о гуфтугузор сар кард. Ба ин тариrа, e аз сиёсати пешинаи худ, ки ба тарафи зeру тавоно майл кардан буд, ин дафъа рe гардонид. Ин дафъа манфиати [окими rарохонb ба манфиати халr мувофиrат намуд: зулму истибдоди хоразми[о дар муборизаи умумb он[оро ба [ам мутта[ид сохт.
Xабру зулми [окими дар Самарrанд гузоштаи Му[аммади Хоразмшо[ то дараxае сахт буд, ки халrи ша[р тоrат наёварда, дар соли 1212 ба муrобили ин ситамгарони нав шeриш карданд. Он[о медонистанд, ки барои мубориза бурдан бо Му[аммади Хоразмшо[ rувваи кофb надоранд, бинобар ин Rарахитои[оро ба ёрb даъват намуданд. Лекин Му[аммади Хоразмшо[ аз ин [одиса хабардор гардида, фавран ба Самарrанд омад ва шeришро дар як сурати бера[мона фурe нишонд. Rатлу uорати а[олии ша[р се рeз давом кард. Дар натиxаи ин ва[шоният [азорон одамони бегуно[ нобуд шуданд. Усмон [ам кушта шуд.
Султон Му[аммад, пас аз он ки ба а[олии саркаши Самарrанд чунин рафтор кард, ин ша[рро ба иrоматго[и худ табдил дода, дар он xо ба сохтани масxид ва rасри подшо[b шурeъ намуд. Вай барои муста[кам гардидани мавrеи худ дар Мовароунна[р фармуд, ки дар вилоят[ои xудогонаи Осиёи Миёна [окимони rарохониро ба rатл расонанд.
E Фарuонаро, ки бародари Усмон Rодирхон [укмронb мекард, низ ишuол намуд. Пас аз ин [ам дар соли 1213 дар Ўзганд - пойтахти калонтарин мулки Rарохониён ва дар Самарrанд – пойтахти давлати rарохонb сикка ба номи Му[аммади Хоразмшо[ зада шуд, ки ин маънии тамоман аз байн рафтани сулолаи Rарохониёнро дошт.
Ба мавxудияти сулолаи Rарахитои[о сардори найман[ои бодиянишин - Кучлук хотима гузошт. Кучлуки найман душмани муrтадире буд, вале фикру зикри хоразмшо[и xо[талаб ва шe[ратпараст ба мулк[ои [амсояи xануб ва uарби худ банд буд, e орзу дошт, сарзамин[ои Афuонистон ва Эронро забт намуда, бо худи халифа ситезаxeb кунад. Чун вай дар худ иrтидори дар ду xаб[а xангиданро намедид, аз тарси он ки Кучлуки найман ба истилои вилоят[ои шимолу шарrи давлати e саъй хо[ад кард, а[олии Шош, Исфиxоб ва як rисми Фарuонаро ба ма[ал[ои дигар кeчонида, амр намуд, ки ин но[ия[оро холb гузоранд.
Дар айни замон Му[аммади Хоразмшо[ Эрон ва Афuонистонро ба та[ти тасарруфи худ дароварда, аз халифа талаб намуд, ки умури идораи Баuдодро [ам ба ихтиёри e вогузорад. Вале e ба ин [ам rаноат накарда, умуман аз тахти хилофат маъзул гардидани халифаро эълон намуда, ба xои вай Саид Алоулмулки Тирмизиро халифа хонд ва соли 1217 ба тарафи Баuдод лашкар кашид. Вале аз ин барояш чизе [осил нашуд. Дигар маълумот ва ахбороти сарчашма[о доир ба муносибати байни халифа ва султон ихтилофоти зиёде доранд. Баъзе сарчашма[о хабар меди[анд, ки султон Му[аммад халифаро мурда эълон карда, таrрибан дар тамоми ша[р[ои мамлакати худ аз хутба номи eро баровард. Rисми дигари сарчашма[о, баръакс, бо халифа ро[и муросо ва мусолимат xустани Хоразмшо[ро таъкид мекунанд. Муаррихон бештар тарафдори фикри дувум мебошанд.[1239] Аммо мадрак[ои сиккашиносb нишон меди[анд, ки фикри аввал ба [аrиrат наздиктар аст: [ам пеш аз лашкар кашидани Му[аммади Хоразмшо[ ба Баuдод ва [ам пас аз он номи халифа дар сикка[ои баъзе ша[р[о ёд шудааст ва дар сикка[ои баъзеи дигар ша[р[о не.[1240] Аз ин xи[ат сикка[ои Тирмиз – зодго[и Алоулмулк хеле xолиби диrrат аст: дар ин xо баъди халифа эълон шудани Алоулмулк ва пас аз юриши Баuдод номи халифаи «маъзул» дар сикка[о дида намешавад ([ол он ки пештар мавxуд буд), вале номи Алоулмулки Тирмизb [ам дар ягон сикка сабт нагардидааст. Обрeю эътибори халифаи Баuдод дар байни мусулмонон ни[оятдараxа баланд буд. Бинобар ин султон Му[аммад дар сиёсати худ собитrадамона ва то охир дар ро[и азли халифа мубориза карда натавонист. Вай аз ин талоши худ чизе бурд накард, балки бисёр чиз[оро аз даст дод. В.В.Бартолд дуруст rайд мекунад, ки дар xамъият ягон синфе набуд, ки такяго[и Му[аммад бошад. Феодал[о, рe[ониён, мардум - [ама бо сабаб[ои гуногун аз e норозb буданд. {атто аскарони кироя, ки тамоми uалаба[ои eро таъмин карда буданд, дар охир аз итоати e сар кашиданд. Давлати бузурги Му[аммади Хоразмшо[ аз дарун ма[кам ва устувор набуд ва бинобар ин дар натиxаи зарба[ои истилокорони муuул ба осонb аз по афтод.