Дар аср[ои ХI–ХII иrтаъ ва иrтаъдорb, яъне ба тариrи хизматона инъом карда шудани замин[ои кишт хеле ривоx ёфт, вале ин усул барои давлат[ои Uазнавиён, Rарохониён, Салxуrиён ва Хоразмшо[иён якранг ва яксон набуд. {ангоми аз нуrтаи назари муайяни таърихb та[rиr намудани мавrеи иrтаъ дар [аёти иxтимоию иrтисодии [ар яке аз ин чор давлат инро [ам бояд дар назар дошт, ки [укмронон ва арбобони давлатии дурбин ва оrибатандеши онваrта ба таназзули иrтисодb ва сиёсии [окимияти марказb оварда расонидани ривоxи иrтаъро ба хубb мефа[миданд. Дар ин бобат [икояти Олтунтош rоиммаrоми Хоразми а[ди Ма[муди Uазнавb xолиби диrrат аст. Хироxи Хоразм аз маоше, ки Олтунтош [амчун rоиммаrом мегирифт, ду баробар кам буд. Олтунтош ба вазири султон Ма[муд чунин пешни[од намуд: e хироxи Хоразмро ба фоидаи худ ниго[ медорад ва баrияи [аrrи худро аз хазинаи султон мегирад. Вазир пешни[оди Олтунтошро нафаrат рад кард, балки гап[ои талх [ам зад: «Бигузор, ба амир Олтунтош маълум бод, ки вай Ма[муд наметавонад буд. {еx го[ хироxе, ки e барои он масъул аст, ба e дода нахо[ад шуд. Хироxро бистон ва ба хазинаи султон та[вил биде[, пас мавоxиб биталаб... Чb хавфи бузургест барои uуломе, ки дар садади ширкат ба [укмронии подшо[и худ бияфтад».[1241] {уrуrи ба фоидаи худ xамъ кардани хироxро со[иб шудан аввалин шакли иrтаъдорb буд. Иrтаъ на ин ки барои «uулом», балки барои подшо[ «хавфи бузурге» дошт. Бинобар ин [укумат, агар rувваи кофb ва имкони иrтисодии бидуни инъоми замин адо кардани хидматона мавxуд бошад, [амеша кeшиш мекард, ки ба ивази хидмат пули наrд биди[ад.
Мувофиrи ша[одати Низомулмулк, Сомониён ва Uазнавиён «...иrтаъ намедоданд, балки ба [ар яке дар як сол чор бор аз хазина ба тариrи наrдина маош медоданд. Ва он[о [амеша аз ин rонеъ ва хушнуд буданд. Омил[о хироx xамъ карда, ба хазина месупурданд ва аз хазина бад-ин тариr боре дар се мо[ маош мегирифтанд».[1242] Низомулмулк дар ин xо фаrат роxеъ ба reшун сухан меронад. Ин гуфта[ои Низомулмулкро бо баъзе rайду шарт[о асосан дуруст эътироф кардан мумкин аст. Дар а[ди Сомониён иrтаъ хеле ривоx дошта бошад [ам, бо сабаб[ои маълум онро фаrат а[ли сулола ва ё дарбориёни олимартаба со[иб мегардиданд, ба reшун бошад, маош дода мешуд. Дуруст аст, ки дар а[ди Uазнавиён reшун [ам аввал[о иrтаъ мегирифт, вале Сабуктегин (977–997) инро манъ карда, ба reшун аз [исоби хазина маоши мунтазам таъин намуд. Ин [олат баъд[о, дар а[ди хукмронии ду-се насли ворисони e низ давом кард.[1243] Бо вуxуди ин, дар а[ди Uазнавиён [одиса[ои xудогонаи инъоми мулк[ои калон воrеъ мегардид, лекин ин навъи подош дар [аёти иxтимоию иrтисодии онон, чи навъе ки дар замони Сомониён буд, мавrеи ба назар намоён надошт.
Ба ин тариrа, дар а[ди Uазнавиён бахшиш[ои феодалb, [атто дар айни авxи нашъати ин салтанат камтар аз а[ди [укмронии Сомониён буд; [укумати марказb аз таrсими иrтаъ худдорb карданро маrсади асосb rарор дода, дар ро[и иxрои ин маром ба имконоти иrтисодии худ такя мекард.
Аммо вазъият дар а[ди Салxуrиён тамоман дигар буд. {арчанд мисли Низомулмулк шахсони пешrадами замон оrибат[ои зиёновари васеъ xорb намудани иrтаъ ва иrтаъдориро хеле хуб фа[мида, барои пешгирb кардани он чора[о меандешиданд, ин усул торафт бештар ривоx меёфт. {укмронони салxуrb ба аъёну ашроф ва со[ибмансабон инъом[ои бузург ва ба rувва[ои аскарb бахшиш[ои зиёде ато мекарданд.[1244]
Иrтаи сарбозон сар то сари мамлакатро фаро гирифта буд. Иrтаъдор [аr дошт, ки як rисми даромади замини киштро ба фоидаи худ истифода намояд. Вале дар амал вай ба васеътар шудани [уrуrи худ саъй мекард. Низомулмулк чандин мартаба бо [ар ба[она из[ор менамояд, ки муrтаъ (иrтаъдор) набояд аз доираи [уrуrе, ки ба e дода шудааст, берун барояд ва [окимияти марказиро лозим аст, ки аз болои он назорат кунад: «Иrтаъдорон, ки иrтае доранд, бояд бидонанд, ки эшонро бар раоё xуз он фармон нест, ки моли [аr, ки ба эшон супорида шудааст, аз он[о биситонанд ба ваx[е некe ва чун онро ситониданд, раоё ба тан, мол, фарзандон, асбоби худ ва uайра аз он[о эмин бимонанд».[1245]
А[воли барзгарон дар замин[ои иrтаъшуда як хел набошад [ам, вале умуман вазнин буд. Барзгарон бо ихтиёри худ аз як xо ба xои дигар рафта наметавонистанд. Баъзе сарчашма[о дар бораи ме[нати маxбурии онон маълумот меди[анд. Район[ои тамом, ки [оло дар xануби Туркманистон воrеанд, дар ваrташ ба тариrи иrтаъ ба шахсони xудогона инъом гардида буданд.[1246] Масъалаи иrтаъ ва иrтаъдорb дар давлати Rарохониён на он rадар равшан аст. В.В.Бартолд ва А.Ю.Якубовский чунин [исоб мекарданд, ки дар давлати Rарохониён усули амлокдорb боло гирифта, иrтаъ ба дараxае па[н шуда буд, ки онро метавон шакли [укмрони заминдории онваrта донист.[1247] Ин ду му[аrrиrи маъруф аз рeи rиёси давлати салxуrb чунин натиxа бароварда буданд.
О.Г.Болшаков[1248] ба равияи умумии тараrrиёти муносибат[ои феодалии Шарrи Наздик ва Миёна комилан мутобиr будани ин хулосаро тасдиr намуда, дар айни замон дурустии чунин тарзи му[окимаро, ки ба як шабо[ат асос ёфта, худ ба худ имкони тафовутро аз байн мебарад, ба зери шуб[а гирифтааст. E доир ба усули амлокдорb дар давлати Rарохониён ин тариrа муло[изаро пеш меронад: аз рeи далел[ои Е.А.Давидович, [атто дар айёми нашъунамои давлати сомонb uайр аз мулк[ои вассалb, аз rабили Хоразм, Чаuониён ва Хатлон, мулк[ои калони инъомшуда низ мавxуд буданд. Дар да[сола[ои аввали [укмронии Rарохониён Мовароунна[р ба бисёр мулк ва мулкча[о таrсим шуда буд. Вале пас аз таъсиси давлати мустаrил дар ин xо таrрибан [амон вазъияте, ки дар а[ди Сомониён вуxуд дошт, дубора [укмфармо гардид. Пас [еx як асосе нест, ки усули амлокдории давлати Rарохониён ва давлати Сомониёнро ([арчанд бо баъзе тафриrа[о бошад [ам) бо [ам муrобил гузорем.
Умуман, дурустии ин тарзи та[rиr ва натиxа[ои онро эътироф накардан мумкин нест. Бо вуxуди ин, баъзе тас[е[ ва илова кардан лозим меояд. Агар бахшишу инъом[оеро, ки ба ивази хизмат дода мешуданд, аз рeи аломати иxтимоb ба ду гурe[: «хeронидани» reшун ва бахшиш[ои калон ба аъзоёни сулола ва амалдорон xудо намоем, барои му[окима рондан доир ба бахшиши гурe[и аввал дар а[ди Rарохониён [оло, дар [аrиrат [ам, далел[ои конкрети таърихb вуxуд надоранд. Он чb оид ба гурe[и дувум бошад, аз сикка[ои rарохонb баъзе маълумот ба даст овардан мумкин аст. Дар ибтидои асри ХI давлати Rарохониён воrеан [ам ба бисёр мулк[ои калону хурд таrсим шуда, муносибат[ои тобеият ва силсилаи маротиби серзинаи феодалb хеле равшан ба зу[ур омада буд. На фаrат а[ли сулола, балки дигар намояндагони табаrаи [укмрон низ ба мавrеи вассали мулкдорони калон расида буданд. Баъдтар зикри со[ибони вассал дар сикка[о торафт камтар мешавад, вале тамоман аз байн намеравад. Дар замони асосгузори [аrиrии давлати хоrонии Rарохониёни uарбb, ки марказаш Самарrанд буд, Ибро[им Тамuочхон [ам дар чанде аз сикка[о ному унвони со[ибони мулк[ои хурд–вассалони e зикр ёфтаанд.[1249] {атто дар нимаи дувуми асри ХII, ваrте ки давлати Rарохониёни Осиёи Миёна ба дасти хонадони фарuонb rарор мегирад, на тан[о сардорони сулола, ки дар Самарrанд менишастанд ва на тан[о сардорони мулки Фарuона, ки дар Eзганд сукунат доштанд,[1250] балки го[о со[ибони мулк[ои хурд, масалан, дар Марuиён ва Бинокат [ам, ба ихтиёри худ пули сикка мебароварданд.[1251]
Таассуроте ба вуxуд меояд, ки авx гирифтани тамоили марказиятди[b пас аз таъсиси давлати мустаrили rарохонии пойтахташ Самарrанд усули амлокдориро, ки дар ибтидои асри ХI муrаррар гардида буд, аз миён набардошта, фаrат [уrуrи со[ибони мулкро ма[дуд гардонид ва, аз афташ, миrдори ин rабил мулк[оро кам намуд. Ин аст, ки со[ибони мулк[ои хурд аз [амин ваrт сар карда фаrат а[ёнан номи худро дар сикка сабт мекарданд. Uайр аз ин, агар Сомониён ба муrобили кeшиш[ои ба мулки меросb табдил додани мулк[ои инъомb мубориза бурда ва го[о муваффиrият ба даст оварда бошанд, дар а[ди Rарохониён, чунон ки аз сикка[о маълум мешавад, ба мерос гузоштани чунин мулк[о як [одисаи маъмул мегардад. {аr ба xониби О.Г.Болшаков аст, ки барои сухан рондан дар бобати муrобилгузории давлат[ои Сомониён ва Rарохониён [оло ягон далел ва асосе мавxуд нест. Лекин доир ба инкишофи «пешравандаи» минбаъдаи иrтаъ ва усули амлок, бо чунин як таъкид, ки ин [ам як xараёни муттасили бомайлон набуд, метавон сухан ронд.
Баёни вазъияти давлати Хоразмшо[иён басе осонтар аст. Дар асари ёдоваришудаи котиби шахсии Хоразмшо[ - Текиш (1172– 1200) Му[аммади Баuдодb якчанд [уxxати марбут ба вилояти Насо мавxуд аст. Он ваrт[о дар [аёти сиёсии канор[ои xануби давлати Хоразмшо[иён феодал[ои uуз мавrеи калон доштанд. Текиш ба яке аз феодалони номдори uуз - Туuоншо[ но[ияи калонеро дар ин вилоят ба тариrи иrтаъ инъом намуд. Аз ярлиr маълум мешавад, ки ба Туuоншо[ [уrуrи комили масуният дода шудааст. Рe[ониён, rози[о, уламо, давлатмандон, «[укамо», «саркарда[о», заминдорон ва дигар табаrаи одамон ба e итоат мекарданд. Ши[на – [окимони де[ ва музофот, мутасаррифон – маъмурони молияву хироx (дар дастго[и [укумати марказ ва ма[ал[о), инчунин идоракунандаи обёрb ва омилон – uундорандагони хироx - [ама дар зери итоати со[иби иrтаъ буданд. Дар ярлиr ба иrтаъдор чунин дастури амал зикр ёфта буд: «Бигузор, e xазояшро ди[ад, то ки муставфии хироx ва мутасаррифон ба зевари инсоф ва эътимод ороста гарданд, то ки он[о аз фасод ва фориuболb орb бошанд, то ки [атман ва [аrrан (манофеи а[олиро) [имоя кунанд, то ба xуз молиёти муайян ва хироxи маълум дигар андозе (ягон молиёти наве) аз барзгарон наситонанд, то (ба сари он[о) ягон маxбурияти берун аз одат нани[анд ва (он чb таъин мешавад) [амчун навии ошкоро номаrбулест, ки на Холиr розb асту на халr».
Дар ин панди бообуранг [амчунин зарурати [ифзи номуси зан, молу мулк ва [аёти а[олb, таъмини бехатарии хонаву xой ва uайра таъкид шудааст. Аз ин [ама чунин бармеояд, ки со[ибони ваколатдори иrтаъ, дар воrеъ, [амчун ситампешагону uоратгарони ошкор буда, чунон ки дар санад гуфта мешавад, «мусулмонро маxбур ба фирор менамуданд».
Rисмати аз иrтаи Туuоншо[ берунмондаи вилояти Насо ба мулки худи Хоразмшо[ Текиш дохил мешуд. Текиш онро ба воситаи rоиммаrом идора мекард. Ба ин rоиммаrом мавоxиб таъин гардида, илова бар ин, баъзе ма[ал[о ба тариrи иrтаъ инъом шуда буд. Дар ярлиrи ба rоиммаrом таrдимшуда хотирнишон мегардид, ки e дар замин[ои иrтаи худ метавонад барояш хироx uундорад, ба e «калиди [аллу фасл ва банду баст, амри иxро ва манъ» дода шудааст, «Бигзор, e ба ноибони худ бигeяд, ки он[о дар ваrти талабидани молиёти замин ба дeши барзгарон андози (аз [адди) rарор берун ва вазнин бор накунанд, дар [оле ки он[о иrтидори та[аммули мушкилоти [исобу китоб ва ихтилоли (онро) надоранд...» Аз барзгарон ва ша[рнишинон талаб мекарданд, ки нодории худро ба[она наоварда, тамоми андозу хироxро бисупоранд, касони саркашидаро xазо[ои сахт нигарон буд.[1252]
{амин тариrа, аз ин санад[ои воrеb манзараи муд[иши зулму xабри оммаи халr дар пеши назар намоён мегардад.