Яке аз протсесс[ои хоси иxтимоии давраи мавриди та[rиr таuйир ёфтани [айъати заминдорони калон ва, [атто миёна мебошад. То истилои араб со[ибони асосии замин де[rонон буданд. Вале пас аз истилои араб де[rонон ба муфлисb рe ни[оданд. Дар навбати аввал, албатта, де[rонони камбизоат ва миёна[ол, ки дар натиxаи андоз[ои аз [ад зиёд ва сeиистифодаи амалдорон хонахароб мешуданд, ба ин [олат афтоданд. Баъзе моликони хурд ба моликони калон ихтиёран супурдани замин[ои худро афзалтар медонистанд. Истилогарон ва аъёну ашрофи наздики он[о ин гуна замин[оро бо майли тамом мехариданд. Де[rонон аз зулму фишор маxбур мешуданд, ки замини меросиашонро [ам фурeшанд. Мусодира ва зeран uасб кардани мулки де[rонон низ воrеъ мегардид.
Ин протсесс дар замони Сомониён [ам давом намуд: а[ли сулола, амалдорон ва саркарда[ои со[ибмансаб ва сарватманд замин[ои мулкиро мехариданд. Ривоx ёфтани бахшиш[ои феодалb дар аср[ои IХ–Х, аз як тараф, сарвати касони бахшишгирифтаро афзунтар намояд, аз тарафи дигар, ба он[о барои хариди замин[ои меросии де[rонон имконият[ои фаровон му[айё месохт, зеро бахшиш[ои онваrта ни[оятдараxа калон буда, баробари он мансаби rоиммаrом – [окими ша[р, но[ия ва вилоят низ дода мешуд. Ин буд, ки дар асри ХI моликияти хусусb нисбат ба замин фаrат бо де[rонон ма[дуд нагардида, дигар доира[ои болонишини xамъиятро низ фаро мегирифт.
Бо вуxуди ин, дар асри ХI де[rонон [анeз табаrаи пуриrтидореро ташкил менамуданд. Де[rонони калон но[ия ва вилоят[ои тамомро со[ибb мекарданд. Баъзе аз ин rабил де[rонон бо хо[иши тамом ба тарафи истилогарони Rарохонb гузаштанд[1253] ва дар ваrт[ои аввал на фаrат мулк, балки то андозае мавrеи сиёсии худро [ам ниго[ доштанд. Номи он[о бо унвони «де[rон», [атто дар сикка[ои мисb (зарбаи сол[ои 997, 998, 1004/05 ва 1008/09 дар Илак) ба сифати вассали хони Rарохониён ёд шудааст.[1254] Чунин таассурот [осил мешавад, ки дар а[ди Rарохониён дар охири асри Х – ибтидои асри ХI де[rонони Илак, [атто ба мавrеъ[ои баландтар со[иб шуда, бештар мустаrилият ба даст оварданд ва эътибори он[о, аз он ки дар асри Х дар замони Сомониён буд, баландтар гардид.[1255]
То ибтидои асри ХI мавrеи ашрофи rадимаи заминдор – [окимони вилоят[ои гуногуни сар[адb устувор буд. Масалан, дар замони Сомониён, чунонки зикр ёфт, баъзе мулк[о ба тe[фаву пешкаш[ои аксаран рамзb ма[дуд шуда, хироx намедоданд. Дар он xо замин моликияти феодалони ма[аллb ба шумор мерафт. Султон Ма[муди Uазнавb барои тасарруфи ин вилоят[о кeшиш[ои зиёде ба харx дод. Ў Гарxистонро ишuол карда, кeшк[ои ашрофи ма[аллиро ба замин яксон намуд. Вай кишвари Uурро низ ба [амин минвол ба худ тобеъ кард.[1256] Вилоят[ои назди дарёи Аму яке аз паси дигаре ба тобеияти султон Ма[муд дохил шуданд. Фаrат Чаuониён то сол[ои 1038/39 со[ибихтиёрии сиёсии худро ниго[ дошт. Дар он xо, ба rавли Бай[аrb, моликони меросb [укмронb мекарданд, дар сикка[ои он[о Uазнавиён тамоман, [атто ба сифати султон [ам ёд нашудаанд.[1257]
Дар вилоят[ои истилошуда системаи хироx xорb карда шуд, ки барои мулкдорони ма[аллb аз xи[ати иrтисодb хеле номусоид буд ва ин боиси тадриxан хонахаробшавии заминдорони хурд ва камбизоат мегардид. Дар ин ма[ал[о, зо[иран, [амон протсесс, ки дар вилоят[ои марказb пештар сар шуда, то асри ХI rувват пайдо карда буд, «бо каме таъхир» такрор меёфт.
Дар давоми аср[ои ХI–ХII дар давлат[ои Rарохониён, Uазнавиён ва Салxуrиён протсесси аз тарафи а[ли ин сулола[о, ашрофу асилзода[о ва саркарда[ои [арбb харида гирифтани замин[ои мулкb бо суръати тамом давом намуд. Дар сарчашма[о мулкдорони ни[оят калоне, ки аз байни аъёну ашрофи нав баромада буданд, зикр шудаанд. Он[о ба имтиёз[ои зиёде со[иб гардида, аксар ваrт аз замин[ои худ андоз намедоданд.
{амин тариrа, замин[ои мулкии де[rонони баъзе вилоят[о бо ро[[ои гуногун ба дасти сулола[ои нав ва феодалони нав мегузашт. Дар ин вилоят[о де[rонон дар арафаи истилои муuул дигар [амчун табаrаи асосии заминдорон мавxудияти худро rатъ карданд. Вале аз рeи кашфиёти А.Мухторов дар кe[истони тоxик – Мастчо[у Фалuар, [амчун со[иби де[у замин то асри ХVI де[rонон баrия монданд.[1258]
Диrrатро боз ба чунин як зу[уроти инкишофи иrтисодиёти феодалb, аз rабили хариду фурeши замин, мулки хусусb xалб кардан лозим аст. Пайдо шудани нархи замин, мавриди савдо rарор гирифтани замин[ои мулкb, бешуб[а, натиxаи аз тарафи араб[о, сипас, Rарохониён ва Салxуrиён истило шудани Осиёи Миёна ва Хуросон, таъсиси давлат[ои нав, таuйири [айъати табаrаи болои феодалb ва дигар [одиса[ое мебошанд, ки мо аз назар гузаронидем. Ма[з хариду фурeши замин[ои мулкb сабабгори асосии [амчун табаrаи мустаrил ва асосии мулкдор аз байн рафтани rисми де[rонон ва ба вуxуд омадани [айъати нави мулкдорон гардид ва ин табаддулотро тезонид.