Аз аср[ои ХI–ХII ва ибтидои асри ХIII миrдори зиёди осори меъмории мe[ташам то замони мо омада расидааст. Ин албатта, бесабаб нест. Агар теъдоди ин бино[ои таърихb бо маълумоти роxеъ ба сохтмони rаср[о, масxид[о, [аммом[о ва uайра муrоиса карда шавад, овони авxи бинокорb будани давраи мавриди тадrиrи мо маълум мегардад. Зимнан, ин яке аз тазо[урот ва далел[ои рушду тараrrии ша[р[о, исте[солоти молb, тиxорат, тараrrиёти rувва[ои исте[солкунанда, пешрафти умумии иrтисодиёт мебошад. Вале ин давра на фаrат бо миrдори иморат[о, балки бо равнаrи минбаъдаи афкори меъморb, усул[ои нави наrшакашиву тар[резb ва комёби[ои со[аи ороиши бино[о шоёни таваxxe[ аст.
Дар сохтмони бошукe[и ин давра хишти пухта нисбат ба пештара мавrеи калонеро ишuол менамояд. Дар айни замон, масоле[и бинокории пешина, аз rабили похса ва хишти хом, алалхусус, дар иморати rалъа, кeшк ва rаср[о ба таври васеъ истифода мешавад. Го[о дар бинокорb [ам хишти хом ва [ам хишти пухтаро дар як ваrт ба кор мебаранд. Масалан, девори биноро аз хишти хом ва гунбади онро аз хишти пухта месозанд ва ё девори аз хишти хом сохташударо бо хишти пухта рeкаш мекунанд.
Намунаи хеле xолиби чунин сохтмон Rалъаи Болои райони Исфараи Тоxикистон мебошад.[1274] Ин кeшкrалъа, ки дар аср[ои VI–VIII бино ёфта, дар асри Х хароб гардида буд, дар аср[ои ХI–ХII дубора таъмир ва хеле муста[кам карда шуд. {ангоми таъмир хишти хом ва похсаро истифода намуда, бо хишти пухтаи дар ма[лули гаx хобондашуда рeкаш кардаанд. Системаи мудофиавии аввала (аср[ои VI–VIII) бо сохтани ду манораи росткунxа дар тарафи даромадго[и шарrии rалъа боз [ам rавитар карда шуд. Дар аср[ои ХI–ХII он аз як хонаи калони расмb, [авлича ва ду rатори хона[ои дарун ба даруни [амдолон иборат буд. Болои хона[оро гунбаз[ои аз хишти хом сохташуда мепeшиданд. Инро метавон инкишофи эxодии тар[и меъмории замони гузашта номид: долони иморат [амчун [авличаи чароuон масъалаи ба равшаноb таъмин кардани хона[оро [ал менамуд ва [ар хона аз панxараи дар ё худ аз тирезаи болои он равшан мешуд. Бояд rайд кард, ки аз rалъа шишаи мусатта[и тирезаи мансуб ба он замин ёфт шудааст. Он ваrт[о дигар васила ва заруроти зист низ вуxуд доштанд, дар са[ни суфа чо[[ои амиrе барои рехтани ахлот ва партов[о канда, болои он[оро бо хишти хом муста[кам мекарданд ва рeи онро бо сарпeши чeбии гиландуд мепeшиданд.
Дар ин давра сохтмони rаср[о хеле вусъат ёфт. Rаср[ои [окимони Хатлон, Тирмиз ва амирони uазнавb, ки аз тарафи бостоншиносон дар {улбук (xануби Тоxикистон), Тирмиз, [аволии Uазна ва Лашкари Бозор кашф шудаанд, дар ин бора гуво[b меди[анд.
Rасри {улбук[1275] дар даруни арки ша[р воrеъ гардидааст. Ин мавrеъ бисёр хусусият[ои онро муайян менамояд. Rаср дар рeи суфаи баланде сохта шуда, аз маxмeи мураккаби бино[ои расмb иrоматb ва хоxагb иборат аст. Вай асосан аз похса ва хишти хом сохта шуда, дар баъзе xой[о, дар рeкаши току девор[о ба кор бурда шудааст. Аз васоити зист ташноб ва чо[и хокрeбаи гунбазчадор (монанди Rалъаи Боло) ва системаи гармкунандаи манзилро, ки аз зери иморат гузаронида шудааст, метавон ном бурд. Rаср ороишоти фаровоне дорад. Хусусан xой[ои кандакории он, ки аз наrшу нигори [андасиву наботb ва катиба[ои аxоибе фаро[ам омадааст, хеле xолиби диrrат мебошад. Дар бисёр rисмат[ои ин нигоришот рангубори он ма[фуз мондааст. Ба xой[ои кандашуда ранг[ои нилобb ва сурх додаанд, ки хеле назаррабо буда, аз завrи баланди [унармандони он замон гуво[b меди[ад. Усто[ои гулдаст дар ваrти ба фарши хона «паркетвор» чидани хишт[ои пухта низ хеле [унарнамоb кардаанд. Ин rаср мавxудияти худро дар давоми аср[о ниго[ дошта, бор[о таъмир ва тармим ёфтааст. Дар асри ХI rисми xанубии нисбатан баландтари он аз маxмeи иморат[ое иборат буд, ки бо ду долони васеи тоrдор чортаrсим мешуд. Гурe[и иморат[ои шимолии rаср rадре поинтар воrеъ гардида, онро ро[раве, ки ба яке аз долон[ои тоrдори rисми xанубb мебурд, бурида мегузашт.
Системаи мудофиавии rалъаи {улбук ма[фуз намондааст. Маълум, ки [ам Rалъаи Боло ва [ам rасри {улбук дар як ваrт ду вазифаро адо мекарданд: [ам rаср ва [ам rалъа буданд, ки ин масо[ат ва намуди он[оро муайян кардааст.
Дигар се rасре, ки мо дар боло ном бурдем, аз ин rаср[о фарr доранд. Он[о озодона дар майдони васее xой гирифта, ягон вазифаи мудофиавиро адо намекарданд. Rасри беруниша[рии дар наздикии Uазна воrеъгардида,[1276] ки rарорго[и Масъуди III Uазнавb (1099–1115) буда, сохтмони он, бар тибrи яке аз катиба[о, соли 1112 анxом ёфтааст, хеле бошукe[ ва олист. Майдони rаср ба шакли зузана буда, бо девор и[ота шудааст. Дар миёнxои майдони rаср [авлии калоне воrеъ гардидааст, ки дарозиаш 50,6 метр ва бараш 31,9 метр мебошад. Rисми марказии онро ба масо[ати 40,4 Х 23,5 метр мармар фарш намуда, дар гирди он низ аз тахтасанг[ои мармарb ро[рави васеъ сохтаанд. Дар чор тарафи [авлb чор айвон сохта шудааст: яке аз ин айвон[о дарозрeя буда, [амчун да[лези даромадго[ хизмат мекард ва айвони рeбарeи он ба толори салтанатb мебурд. Дар ин айвон[о 32 тоrи вуруд мавxуд аст, ки ба утоrи манзил[ои гуногуни rаср ро[ мекушояд. Наrшу нигор[ои тарафи беруни ин тоr[о бисёр зебост. Rисми поинтари он[о мармаркорb шуда, бо наrш[ои [аккокии [андасию наботb ва катиба[ои куфb ороиш ёфтааст. {усни хати навиштаxот хеле xалb ва нафис буда, мазмунан rасида[ои тоxикию форсианд, ки дар мад[и [окимони uазнавb гуфта шудаанд. Ин яке аз rадимтарин осори катибаи форсb ба шумор меравад. Rисми болои девор ва гунбади тоr[о бо гилгул ва сафол[ои кандакоришудаи зарду сурху кабудранг зинат ёфтааст.
Rасри беруниша[рии дигар дар ша[ристони rадимаи Тирмиз кашф гардид[1277]. Ин xо дар мобайни [авлb, рeбарeи айвоне, ки вазифаи даромадго[и толори rабулро адо мекард, [авзе вуxуд дошт. Толори rабул аз бинои калони росткунxае иборат буд, ки ду rатор сутун[ои uафси росткунxа онро ба се rисмат xудо менамуд. Девору сутун[о бо хишт[ои пухтаи наrшин ва кандакоришуда чунон рeкаш гардида буданд, ки дар пеши назар наrшу нигори барxаста ва хеле зеборо намоён мекарданд. Дар асри ХII тамоми ин ороишоти хиштb бо гулгаx пeшида шуд. Наrшу нигори рeи гаx ба лав[а[ои васеи росткунxа таrсим гардида, [ар як лав[а бо шакл[ои гуногуни [андасию наботb, тасвир[ои асотирии [айвонот ва катиба[о зебу зинат пайдо менамуд.
Мо дар хусуси тар[и маxмeи мураккаби осори меъмории Лашкари Бозор[1278] таваrrуф накарда, фаrат фаровонb ва гуногунии ороишоти онро хотирнишон месозем. Дар ин xо хусусан намуна[ои [унари наrrошb ва суратгарb xолиби диrrат аст. Дар девори толори rабул rариб 50 сурати сарбозони мусалла[ аз гвардияи подшо[они uазнавb боrb мондааст. Сурат ва наrшу нигор[ои деворb дар толори дигар [ам, ки, зо[иран, базмго[ будааст, ма[фуз мондаанд. Дар лав[а[ои ин xо дарбориёни босавлат тасвир ёфтаанд ва дар яке аз сутун[о сари хамидаи xавоне кашида шудааст. Наrш[о [ама сат[ианд. Бар тибrи маълумоти сарчашма[о, дар а[ди Uазнавиён ин сабки [унари наrrошb умуман хеле интишор ёфта будааст.
Яке аз бе[тарин осори меъмории асри ХI Работи Малик мебошад. Даруни [авлиро манзил[ои камбари якхела и[ота кардаанд, девори атрофи он аз кулeх, вале рeйкаши он, инчунин сардарb ва болои манора[ои кунxb аз хишти пухта сохта шудааст. Девори даромадго[и асосb, ба таrлиди rалъа андаке нишеб буда, бо наrш[ои рахдор, ки нимсутун[ои фурeнокро пеши назар меоранд, ороиш ёфтааст. Дар ороиши сардарb [ар гуна наrш[ои барxаста аз хишт, гилгул, сафол[ои кандакоришуда ва катиба[ои аз rасри Uазна rадимтари форсb истифода шудааст. Дар Работи Малик анъана ва падида[ои навин чунон мутаносибан ба [ам омехтааст, ки махлути унсур[ои гуногун будани наrш[ои девор ва ороишоти сардарb [еx э[сос намегардад.
Осори динию парастишb, аз rабили масxид, манора, хусусан маrбара[о нисбатан бештар боrb мондаанд. Масxиди Деггарони де[аи {азора (наздикии Бухоро) бинои мукаабшаклест бо гунбази мобайнb, ки ба чор пояи мудаввар устувор аст ва дар[ои па[луии вай rуббача[о дорад. Масxиди Тирмиз аввал[о ба намуди айвони кушоди сегунбаза буд, баъдтар миrдори сутун[о ва гунбаз[ои болои он[о зиёдтар карда шуда, он ба бинои пeшида мубаддал гардид. Масxиди Маuоки Аттори Бухоро (асри ХII) шаш сутунпоя, дувозда[ rубба ва тоrи вуруд дорад. Гунбази марказии масxиди Лашкари Бозор рeи чор сутун rарор гирифта, па[лудар[ои он бо якчанд rуббача[о пeшида шудааст.
Манора[ои он замон аз xи[ати шакл ва таносуб хеле гуногунанд: манораи Бухоро мудавваршакл, бузург ва мe[ташам аст, манораи Вобканди наздикии Бухоро таносуби тамоман дигари бисёр мавзун ва муназзаме дорад. Сари манораи Xарreрuон (воrеъ дар вилояти Сурхондарёи Ўзбекистон) бо рах[ои чин-чин зинат ёфтааст. Манораи Масъуди III дар наздикии Uазна ба шакли ситора сохта шудааст. Манораи Xом дар асоси худ [аштрeя аст ва се rисмати мудаввари он торафт борик шуда, то боло мерасад.
Маrбара[ои онваrтаи ашхоси динb ва омb ё тамоман аз хишти пухта ва ё аз омехтаи хишт[ои пухтаву хом бино ёфтаанд. Маrбара[о гунбазнок буда, дар доштанд ва го[о бедар [ам мешуданд. Яке ба дигаре монанд набуд, [ар кадом шаклу намуди махсуси худро дошт, [амон як марому маrсад дар [ар яке ба таври худ таxассум меёфт. Маrбара[ои султон Санxар дар Марв ва Абeсаид дар Майхона (Туркманистон), маrбараи Rарохониён дар Eзганд (Rирuизистон), маrбара[ои де[оти Сайёд ва Хоxа Наrшрон дар наздикии ша[ри Турсунзода, сохтмон[ои меъмории Чоркe[ (Тоxикистон) ва uайра са[ифа[ои махсус ва дурахшони таърихи санъати меъмории Осиёи Миёна аст, ки меъморон ва бинокорони аср[ои ХI–ХII музайян намудаанд.
Дар ин давра [унари амалb [ам ба пояи баланди тараrrb ва такомули худ мерасад. Намуна[ои [аккокии рeи гаx, чeб ва мармар, инчунин сафол[ои кандакоришуда хеле олb ва бошукe[анд. Усто[ои гулдаст дар сохтани наrш[ои [андасию наботb ва тасвири асотирии [айвонот [унарнамоии [айратангезе кардаанд. Хусусан катиба[ои гулхатти куфb ва насх диrrати [ар бинандаро ба худ мекашад. Наrшу нигори хеле xолиб ва дилчасп го[о бо оддитарин восита[о: ба [ар шакл чидани хишт[о ва дар наrш[о истифода намудани хиштреза[ои тарошида ва суфта ба вуxуд оварда мешуд. Дар сабк ва тариrи ороишоти сохтмон[ои бошукe[и ин замон анъанаи давра[ои гузашта давом ва инкишоф ёфта, дар айни ваrт навоварии усто[ои бинокор низ ба назар мерасад. Омезиши анъана ва навпардозb дар зебу зинат ва ороиши ёдгори[ои меъмории аср[ои ХI–ХII ва ибтидои асри ХIII xи[ат[ои ба худ хос ва такрорнашавандае бахшидааст.