Яке аз му[имтарин хусусият[ои ин давра ба адабиёт ро[ ёфтани uоя[ои тасаввуф мебошад. «Тасаввуф», ки дар адабиёти илмии ба забон[ои аврупоb бо номи «суфизм» маълум аст, xараён ва назария[ои идеологии аз xи[ати синфb гуногуни дар тамоми масо[ати интишори дини ислом вуxуддоштаро дарбар мегирад.
Тасаввуф дар заминаи дини ислом нумe карда аз Rуръон, [адис ва дигар унсур[ои он ба[ра бурд. Бо вуxуди ин, бисёр шакл[ои тасаввуф, хусусан дар мар[ила[ои аввали тараrrии он, ба сабаби дигар навъ тавзе[ додани а[коми ислом, як андоза ифодакунандаи афкори мухолифи ин усули динb гардид. Бинобар ин [окимони феодалb ва рe[ониёни мутаассиб бисёре аз а[ли тасаввуфро та[ти таъrиби бера[мона rарор медоданд (ин буд, ки дар соли 922 {усайн ибни Мансури {аллоx дар як сурати ва[шиёна кушта шуд ва соли 1191 Ши[обиддини Сe[равардb дар зиндон ба rатл расид).
Тасаввуф аввалин мартаба дар аср[ои VI–IХ дар Ироr ба вуxуд омад. Вай дар rадам[ои нахустин [амчун маслаки мухолиф зу[ур намуда, ба муrобили таxаммул ва риёкории аъёну ашроф равона гардида буд. Он ваrт[о дар таблиuоти сeфиёнаи даст кашидан аз суруру нишоти зиндагb ва рe ни[одан ба риёзат эътирози беш аз пеш rувватгирандаи [унармандон ва табаrа[ои поини ша[ру де[от бар зидди зулму тааддии феодалон, бар зидди таrсимоти беинсофонаи неъмат[о[1292] ифода меёфт. Дар таълимоти сeфиёни аввала таъкид мешуд, ки моликияти хусусb, сарват, xо[у xалол, таносоb ва нозпарвардиро rувва[ои а[риманb ба миён овардаанд. А[ли ин тариrат гeшанишинb ихтиёр карда, ба тан либоси оддb аз пашми гeсфанд мепeшиданд, ки онро «хирrа» ё худ «суф» меномиданд. Тахмин мекунанд, ки номи сeфиро гирифтани он[о низ шояд аз [амин xо бошад.
Дар асри ХI тасаввуф ба тамоми Хуросон ва Мовароунна[р па[н гардид. Шайх Абeсаид (ваф. соли 1049) ба маrсади дар байни омма xорb кардани тасаввуф дар Нишопур хонаrо[ сохт, ба минбар баромада вазъ гуфт, бо уламои динb ва а[ли [икмат мубо[иса[о ташкил кард. Шайх Абулrосими Rушайрb (ваф. соли 1073) доир ба асос[ои тасаввуф рисолаи махсус таълиф намуд.
Бо таъсири рe[ониён ва феодалон як шакли нави тасаввуф пайдо мешавад, ки а[ли он мардумро фаrат ба зe[ду таrво, итоаткорb ва риояи шариат даъват мекарданд. Дар ро[и бо маз[аби ислом омехтани тасаввуф ва мувофиrи манфиат[ои феодалон ба вуxуд овардани силки нави он махсусан фаrе[ ва файласуфи маъруф Му[аммади Uазолb (1058–1111) роли калоне бозидааст.
Бар тибrи таълимоти пантеистии тасаввуф, тамоми анвои табиати зинда ва мурда зу[ури Худо ва ё ба истило[и сeфиён таxаллии {аr мебошад. {амаи мавxудоти дунёи моддb гeё инъикоси дунёи ухравист. Инсон, ки охирин офаридаи [аrиrати мутлаr аст, бояд дар ро[и ил[оr ба {аr саъй намояд. Барои ин бояд кас аз тамоми неъмат[ои зиндагb даст кашида, дар нафси худ, uайр аз кeшиши ил[оr ба {аr, [ама гуна орзу ва [адаф[оро фурe нишонда бошад. Барои он ки инсон бо ро[и тариrат ба {аr мул[аr шавад, eро лозим аст, ки ба худ ра[намое пайдо карда, дар [ар кор ба он ра[намо сари итоат фуруд орад ва [ар як амру фармони вайро, бидуни шакку тардид, иxро намояд. Чунон ки дар кутуби сeфиён хотирнишон гардидааст, [ар як мурид дар назди шайх бояд мисли мурдае дар дасти мурдашeй бошад.
Шайхони сeфия, пирони тариrат тадриxан эътибори хеле зиёд ва rувваи бузурги сиёсb пайдо карда, ба хидмати худ сад[о муридони фармонбардорро xалб менамоянд. Синф[ои [укмрон а[амияти ни[оят калони ба тарафи худ кашидани ин шайх[оро зуд фа[мида, дар ин бобат чора[о меандешанд. {амин тариrа, бисёр шайхон ба надимони [окимон мубаддал мешаванд. Бо вуxуди ин, дар байни шайхон касоне [ам ёфт мешуданд, ки [анeз [ам бо табаrаи [унармандон алоrаи хеле наздик доштанд. Он[о бо rувваи [унармандон ба тимсоли ташкилот[ои тасаввуфb бо номи футувват итти[одия[ое ба вуxуд оварда буданд. Дар заминаи ин итти[одия[о тариrат[ои махсуси xавонмардb пайдо шуда, бар зидди «кофирон» xи[од менамоянд (дар Гурxистон, Кавкази шимолb, {индустон). Пас аз асри ХI аксари шайхони бо [окимон алоrаманд худ ба заминдорони калон табдил меёбанд. Чунончи, Хоxа А[рор, ки дар асри ХV умр ба сар бурда, дар Самарrанд дафн шудааст, [амчун со[иби мулку сарвати аз [ад зиёд ном бароварда буд.
Аммо баъзе шайхон, баръакс, бо rувваи ташкилотb ва [арбии худ мардуми бар зидди феодалон сар бардоштаро тарафдорb мекарданд. Он[о баробарии молу мулкро боисрор талаб намуда, го[о rисман ва дар як муддати муайяне ба маrсади худ ноил [ам мешуданд, чи навъе ки {асани Xурb дар асри ХIV [ангоми шeриши сарбадорон ба ин кор муваффаr гардид.
{амин тариrа, дар давоми тамоми аср[ои миёна тасаввуф дорои ду xараёни зидди якдигар – феодалb ва халrb буд. Xараёни халrии тасаввуф бо доираи [унармандони ша[р алоrаманд гардида, эътирози оммаро бар алай[и зулму ситами феодалон ифода менамуд. А[ли тасаввуф дар баробари тарки дунё кардан ва даст кашидан аз нозу неъмат, ки шарти асосии аксари тариrат[ои равияи тахайюлии uайрифаъол ва аз лузумоти давраи аввали аз шайх сабаr гирифтани мурид ба шумор мерафт, uояи му[аббат ба инсонро таблиu карда, дар ро[и [усули маrсади худ аз муборизаи мусалла[она низ худдорb намекарданд. Албатта, аз ин чунин барнамеояд, ки [амаи сeфиёни дар даст сило[ ба муrобили феодалон ва истилогарони аxнабb сар бардошта, гeё аз тасаввуфи риёзатии «аслb» тамоман rатъи алоrа карда бошанд.
Дар со[аи идеология эътирози сeфиён, сарфи назар аз бисёр xи[ат[ои пурарзиши он, та[ти таъсири шакл[ои динию мистикии тасаввуф, ки муносибат[ои воrеии xамъиятиро вайрон ва хаёлb инъикос мекард, хеле ма[дуд гардида буд. Ба ин ниго[ накарда, дар бисёр давра[ои таърих баъзе xараён[ои тасаввуфие, ки алоrаи худро аз доираи [унармандон ва табаrа[ои поини xамъиятии ша[р наканда буданд, бо вуxуди ма[дудият[ои таърихии худ равия[ои нисбатан пешрави [аёти xамъиятии давра[ои муайяни таърихиро ташкил медоданд. Ин буд, ки фаъолияти аксари адибон ва мутафаккирони гузашта, аз rабили Бобо Кe[b, Ансории {иротb, Саноb, Фаридаддини Аттор, Низомии Ганxавb, Xалолиддини Румb, Амир Хусрави Де[лавb ва Абдурра[мони Xомb бо тасаввуф робитаи rавb пайдо намудааст. Баъзе аз он[о, мисли Абдулло[и Ансорb, бо xараёни феодалии тасаввуф алоrаманд бошанд [ам, вале аз таъсири анъанаи умумии адабиёти тасаввуфb беба[ра намонда буданд ва дар эxодиёти худ бештар сабки соддаву равон, ибороту таркибот ва тамсилоту зарбулмасал[ои халrиро ба кор бурда, ба идеал[ои xавонмардb ва башардeстb пайравb мекарданд. Ин xи[ат[о арзиши асосии назми тасаввуфиро фаро[ам овардаанд.
Чунин аrидае, ки шоирони бузурги асри миёна гeё [амеша фаrат аз тарси таассуб ва бо маrсади пин[он доштани озодфикрии худ истило[оту ибороти сeфияро истифода карда бошанд, нодуруст аст (мо ин гуна истило[оту иборотро дар офарида[ои Ибни Сино [ам дучор мешавем). В.И.Ленин дар хусуси файласуфони rадим сухан ронда, ба тарафдории он баромад мекард, ки «таърихи философия ба факт[ои таърихb rатъиян мувофиr бошад, то ки ба философ[ои rадим чунон «такмили» идея[ояшон нисбат дода нашавад, ки он ба мо ма[фум асту вале дар асл [анeз дар философ[ои rадим мавxуд набуд».[1293] Мутафаккирони гузаштаро ба таври куллb аз [аракат[ои xамъиятии замони он[о xудо кардан амали uайритаърихист. Ма[дудият[ои таърихии [ар як мутафаккири асримиёнагиро, ки побанди тасаввуроти динии [укмрони онваrта буданд, фаромeш накарда, хусусият[ои нисбат ба он замон прогрессивии эxодиёти eро бояд намуд.
Идеологияи сeфия дар [аёти xамъиятии Осиёи Миёна ба дараxае васеъ па[н гардида буд, ки xараёни иртиxоии феодалии тасаввуф тадриxан, алалхусус дар охир[ои асри миёна, дар rатори xараёни дини [анафияи ислом мавrеи дувумин xараёни асосиро ишuол кард.
Аз гуфта[ои боло чунин бармеояд, ки ба таълимоти тасаввуф аз аввалин мар[ила[ои интишории худ xи[ат[оеро, ки ба равнаrи илми дунявb ва фалсафаи ратсионалистb мамониат мекарданд, дар худ ну[уфта буд. Баъд[о, дар а[ди Темуриён ва хонии Бухоро, тасаввуфи феодалb дар сари муборизаи зидди [ама гуна афкори озод rарор гирифт. Дар айни замон, дар назми тасаввуфии давра[ои гуногун тазо[ури uоя[ои мухолифаткоронаю инсонпарвариро мушо[ида накардан мумкин нест. Парастиши инсони комил ва Худо шумурдани он дар назми тасаввуфb аксар ваrт дар шакли мистикb ба дараxаи олb фа[мидани барозандагb ва rадру rимати инсонро ифода менамуд.
Дар ин давра чунин назариётчиёни бузурги тасаввуф, монанди Му[аммади Uазолb ва бародари e - А[мади Uазолb, ки назарияи махсуси тасаввуфи ишrи ирфониро ба миён гузоштааст, инчунин шоирони баргузидаи мутасаввиф - Абдулло[и Ансорb (1006-1077), Абулмаxди Саноb (1050-1131), Фаридаддини Аттор (1142-1220) ба майдон омаданд.
Абe[омид Му[аммади Uазолb (1056-1111) дар ша[ри Тeс таваллуд ёфта, аз овони xавонb бо таълимоти а[ли тасаввуф шиносоb пайдо намуд. Сипас, дар Нишопур ба та[сили илм шуuл варзида, махсусан дар со[аи фиr[ дониши мукаммал [осил кард ва аз ин xи[ат дар байни рe[ониён эътибори калоне ёфт. Дере нагузашта шe[рати e то ба дарбори султон Маликшо[и Салxуrb расид ва соли 1091 мувофиrи даъвати вазир Низомулмулк ба Баuдод рафта, дар мадрасаи «Низомия» ба дарсгeb машuул шуд. Дар ин xо ба Uазолb супориш доданд, ки бо исмоилиён - душманони ашаддии Салxуrиён мунозира карда, носозгории таълимоти он[оро бо маз[аби [анафияи ислом собит намояд. Вале Uазолb фаrат ба ин кор ма[дуд нашуда, xиддан ба омeзиши фалсафа, алалхусус осори Форобb ва Ибни Сино камар баст. Ў дар шароити мухолифат[ои тундутези синфb ва сиёсb, ки ифодаи мафкуравии худро дар муборизаи фирrа[ои гуногуни динb ёфта буданд (ва ин умуман хоси асри миёна аст), зиндагонb карда, [амчун тарафдори сиёсати марказиятбахши Низомулмулк, дар ро[и оштb додани ило[иёт ва фалсафаи ратсионалистb, ки а[амияти бузурги онро ба хубb медонист, саъю кeшиши зиёде ба харx дод. Аммо e дар ин ро[ ба чизе муваффаr нагардид ва, табиист, ки муваффаr шуда [ам наметавонист. Пас аз ин, Uазолb бe[рони сахти маънавиро аз сар гузаронид ва соли 1095 аз дарси мадраса даст кашида, ба а[ли тасаввуф пайваст.
Uазолb аз [аёт канора xуста, тасаввур кард, ки дар риёзат ва тарки дунё, ба rавли худаш, «итминон ва осоиш» хо[ад ёфт. Дар сол[ои баъдина e бисёр саё[ат карда, ба Сурия ва Макка низ сафар намуд. Ин мусофират кайфияти сeфиёнаи eро боз [ам rувват дод. Асари му[ими вай «Э[ё-ул-улум-ад-дин», ки ба забони арабb навишта шуда, э[соси суфиёнаи ирфониро асоси маърифат ва ишrи ило[иро асоси дину маз[аб донистааст, ма[сули ин мусофират мебошад.
Uазолb баъди баргаштан аз сафари Сурия дар сол[ои охири [аёташ якчанд ваrт дар мадрасаи Нишопур дарсгeb кард. Пас аз он ба Тeс рафта, хонаrо[ро маскан намуд ва баrияи умри худро дар [алrаи шогирдон ба сар бурд.
Чунон ки аз та[rиrоти мавxуда маълум мегардад, Uазолb дар таълифоти худ ба василаи uоя[ои сeфиёна «фалсафаи ратсионалистиро дар кишвар[ои мутасаррифи ислом хароб намуда», мабдаъ[ои тасаввуфb ва фиr[ии дини исломро айёрона ба [ам пайваст ва бо ин тариrа ило[иётро аз беэътиборb ва кeчаи сарбастаи фалсафb ра[о намуд. Дар [аrиrат [ам, Uазолb аз нуrтаи назари ислом му[окима[ои соф фалсафиро ма[кум намуда, таълимоти пайравони фалсафаи машшоия, аз xумла Форобb ва Ибни Синоро, ки инкишофди[андаи uоя[ои Арасту [исоб меёфтанд, мухолифи дин эълон кард ва ба маъни[ои тасаввуф либоси зe[ду таrво пeшонида, бо [амин дар таърихи афкори xамъиятии аксари халr[ои Шарrи Наздик роли иртиxоb бозид. Ин аст, ки китоб[ои e дар давоми бисёр аср[ои пас аз вафоташ дар байни а[ли тасаввуфи равияи феодалb ва rисман [окимони ба таассуби сeфиёна майл дошта шe[рати зиёд пайдо карда буданд.
Чун Uазолb шахси хеле боrаре[а ва истеъдоднок буда, дар со[аи фалсафа маърифати комил дошт, асар[ои вай дар баъзе бобат[о роли мусбат низ бозb кардаанд. Чунончи, e дар китоби «Маrосид-ул-фалосифа» ба нияти рад кардани таълимоти пайравони фалсафаи машшоия нукта[ои асосии ин таълимотро чунон аниr ва даrиr баён намуд, ки он бар хилофи хо[иши муаллиф, муддат[ои дуру дароз [амчун бе[тарин васоити омeзиши асос[ои ин фалсафа истифода гардид ва холисона ба интишори ратсионализм кeмак расонид. Ин китоб ба лотинb тарxума гардида, як ваrт[о дар Аврупои асри миёна бе[тарин наrли мухтасари uоя[ои фалсафаи машшоия дониста мешуд.
Uазолb дар асари баъдтар таълифкардаи худ «Ал-Мунrиз мин аз-залол», зо[иран, хавфи таассуби динb ва умуман манъи тамоми илм[оро, ки намояндагони иртиxоии рe[ониёни ислом исрор мекарданд, дарк намуда, аrида[ои ни[оят мухолифатомезро баён мекунад. Масалан, e Арасту, Форобb ва Ибни Синоро аз нуrтаи назари ислом «кофир» эълон карда, дар айни замон хидмати бузурги он[оро дар бобати инкишофи мантиrи ратсионалистb хотирнишон менамояд; инчунин аз мавrеи атеистb рад кардани динро [амчун як амри муболиuаи роли улуми даrиr сарзаниш намуда, дар айни [ол мутаассибони xо[или мусулмонро, ки бо ро[и манъи тамоми илму фанни марбут ба фалсафаи мухолифи ва[йи Rуръон «тозагии» маз[аби [анафияи исломро ниго[ доштанb мешуданд, ма[кум месозад. Ў [уrуrи олимонро барои аниr [исоб кардан ва пешгeb rардани ваrти гирифтани офтобу мо[ (дар тасаввури рe[ониён «каромоти ило[b»), [уrуrи инкишофи риёзиёт, татбиrи мантиr ва истифодаи тибби амалиро аз rувва[ои иртиxоb [имоя мекунад. Uазолb из[ор менамуд, ки дини исломро ба xа[олат асосёфта набояд пиндошт, зеро xа[олат бар зидди худи дин xиноят аст. Ў ба воситаи чунин сафсатта, зо[иран, мехост со[а[ои ба худаш наздики илмро аз [амла[ои а[ли таассуб наxот биди[ад. Вале e дар охири китоб худро ба оueши таассуб андохта, таъкид мекунад, ки табиат на ин ки худ ба худ, балки фаrат ба иродаи Худо амал менамояд.
Тамоми ро[и фаъолияти эxодии Uазолb фоxиаи мутафаккири боистеъдодеро пеши назар меорад, ки дар [олати заъфу нотавонb мавrеи афкори ратсионалистиро бо таъсири фишори торафт афзояндаи рe[ониёни иртиxоb аз даст додааст.
Дар эxодиёти Ансорb, [атто дар наср, шакли мунозираро, ки аввалин мартаба e ба кор бурдааст, метавон мушо[ида намуд. Ин шакл бо [икоят[ои тамсилии халrb омезиш ёфта, баъдтар дар такмили сохти достон[ои ахлоrb (офарида[ои Аттор, Низомb, Xомb ва шоирони дигар) роли калон бозид. Рубоиёти e, ки баъзан эxоди халrиро ба хотир меоранд, низ хеле xолиби диrrатанд.
Саноb [арчанд то охир чун шоири мутасаввиф монд, вале дар баъзе маврид[о аз доираи мавзeоти маъмулb ва ма[дудияти динии эxодиёти худ берун мебаромад ва он го[ дар назми мутаноrизи e кайфияти [оли оммаи халr низ ба як тарзи махсус мунъакис мегардид. Ба тариrи намуна аз достони «{адиrат-ул-[аrоиr» суханони uазаболуди пиразани гадоро, ки ба султон Ма[муд хитоб мекунад, овардан мумкин аст. Пиразан ба суоли султон, ки аз e чb мехо[ад, чунин xавоб меди[ад:
Оби [асрат зи дида карда равон.
Гуфт: «Золе заифу дарвешам,
Кас наёзорад аз каму бешам.
Писаре дораму ду духтари хурд,
Падари [ар се шуд ду сол, ки мурд.
Аз uами нону xомаи эшон,
Медавам бар тариrи дарвешон.
Хeшачинам ба ваrти кишту дарав,
Арзану боrилаву гандуму xав.
Сол то сол аз он бувад нонам,
То нагeb, ки ман таносонам.
Бар ман аз чист xаври ту пайдо,
Охир, ин рeзро бувад фардо?
Чанд зулму раият озурдан,
Молу мулки ятимагон хeрдан?
Будам андар де[е ма[е муздур,
Аз барои яке сабад ангур.
Дb сари мо[ буду ман зи нишот,
Бистидам музд то равам ба работ.
Панx турк омад аз rа[р пешам,
Хонд аз эшон яке бар пешам.
Бигрифт он сабад зи гардани ман,
Ман баровардам аз ано шеван.
Дигаре омаду задам чeбе,
То зи ман барнахезад ошeбе».
Гуфт: «Ин кисту ин кb шояд буд,
К-e баровард аз тани ман дуд?»
Гуфт: «Xондори шо[ Ма[муд аст,
З-ин xазаъ мар туро чb маrсуд аст.
Бар худу xони худ махeр зин[ор,
Ро[ро пеш гиру бонг мадор».
Ман зи гуфтори вай битарсидам,
Ро[и шикори ту бипурсидам.
Ман туро [оли хеш кардам дарс,
Аз дуои мани заиф битарс!
Гар наёбам зи назди ту ман дод,
Дар са[ар назди e кунам фарёд.
О[и мазлум дар са[ар бе яrин,
Батар аз тиру новаку зубин.
Дар са[арго[ дуои мазлумон,
Нолаи зору о[и ма[румон.
Бишканад шери шарзаро гардан,
Даркаш аз зулм, хисраво, доман![1294]
Ин rабил маъни[оро дар эxодиёти Аттор [ам, ки исло[оти дар тасаввуф баамаловардаи Uазолиро rабул надошт, дучор омадан мумкин аст. Дар яке аз аввалин достон[ои e «Хусрав ва Гул», ки rиссаи ошиrонаи rадимаи юнонb наrл гардидааст, фаrат баъзе падида[ои тасаввуф ба назар мерасад. «Мантиr-ут-тайр»-и e, сарфи назар аз он ки дар тариrи [икоябандии асар[ои тасаввуфb навишта шудааст, аз бе[тарин достон[ои тамсилии ахлоrb ба шумор меравад. Дар ин достон шакли rисса дар rисса бо омезиши масал[ои шавrангез ба кор бурда шуда, мазмуни баъзе аз он[оро танrиди хулrу атвори феодалb ташкил намудааст. Ма[орати достонсароии Аттор, чунон ки аз дигар офарида[ои e низ [увайдост, аз ма[орати Саноb [ам баландтар аст. Азбаски Аттор доруфурeширо пеша намуда, шеъргeиро мояи маош rарор надода буд, девони ашъори e аз rасида[ои мад[ия тамоман холист. Ўро дар шар[и [оли а[ли тасаввуф бо номи «Тазкират-ул-авлиё» асарест, ки бо насри олb таълиф ёфтааст.
Дар инкишофи uоя[ои инсониятпарваронаи ин давр шоири бузурги форсизабони Озарбойxон Низомии Ганxавb (ваф. соли 1209) роли баuоят калон бозид. E офаринандаи асари безаволи «Хамса» аст, ки да[[о шоирон ба забон[ои форсb, eзбекb, туркb, озарb ва uайра онро пайравb кардаанд.
Дар ин мусобиrаи хамсанависb, ки аср[ои зиёде давом намуд, чунин шоирони маъруф, аз rабили Амир Хусрави Де[лавb, Алишер Навоb ва Абдурра[мони Xомb ширкат варзида, [ар яке асар[ои барxастае ба вуxуд оварданд ва дар таrвияти ин равия са[ми пурарзиши худро гузоштанд.
Дар [амин давра ба xои «сабки хуросонb» услуби нави адабие, ки бо номи «сабки ироrb» маш[ур аст, ба зу[ур меояд. Агар баёни содда ва ба забони гуфтугe наздик хусусияти асосии сабки хуросонb ё худ «туркистонb» бошад, барои сабки ироrb суханбози[ои печ дар печ ва ташбе[у истиора[ои мураккаб хос аст. Ин хусусият, ки xи[ати асосии назми давраи тараrrиёти феодализм мебошад, алалхусус, дар ашъори маде[авии дарборb тазо[уроти худро пайдо намудааст.
Боби чорум