Истилогарони муuул а[олии зиндамондаи Бухоро, Самарrанд ва Хуxандро ба азобу уrубат[ои да[шатангезе гирифтор намуда, пас аз андак таваrrуф ба тарафи дашти Rаршb ва Тирмиз [аракат карданд. Он[о ша[ри Тирмизро ба харобазор табдил дода, сокинони онро ба rатл расониданд. Пас аз ин хунрези[о Чингизхон аз дарёи Аму гузашта, ба хоки Афuонистони шимолии [озира дохил гардид ва дар соли 1221 Балхро забт карда, онро низ тамоман хароб намуд.
Дар [амин ваrт писарони e - Чаuатой, Erтой ва Xуxb бо сад [азор нафар лашкари муuул пойтахти давлати хоразмшо[b - ша[ри Гургонx (Урганx)-ро му[осира намуданд. Мудофиакунандагони Гургонx муддати шаш мо[ бо муuул[о мардонавор xангиданд. Му[орибаи Гурганx ба дараxае шадид буд, ки uосибони муuул пас аз ворид шудан ба ша[р низ [ар як ма[алла ва кeчаро бо rурбонb ва талафоти бузурге ба даст дароварданд. Он[о пас аз забт кардани ша[р uайр аз пешаварон, кeдакон ва занон, яъне он[ое, ки ба uулом ва каниз табдил намуданд, дигар [амаро сар буриданд. Илова бар ин, uосибон аз он [ама талафоте, ки дар xанги Гурганx доданд, хеле ба хашму uазаб омада, тасмим гирифтанд ша[рро тамоман ба хок яксон кунанд, то аз он асаре боrb намонад. Ба ин маrсад он[о садди со[или дарёи Амуро вайрон намуда, ша[ри Гурганxро uарrи об карданд.
Дар аввал[ои соли оянда писари Чингизхон - Тулуй Хуросонро забт намуда, махсусан яке аз rадимтарин марказ[ои маданияти Осиёи Миёна - ша[ри Марвро хароб кард. Аз а[олии Марв фаrат чандсад нафар пешаварони uуломгардида зинда монда, дигар [ама кушта шуданд.
Аз наво[ии тоxикнишин тан[о Бадахшон ва баъзе вилоят[ои кe[истонии Тоxикистони шарrb, инчунин чанде аз ма[ал[ои Uур, ки бо rалъа[ои муста[кам му[офизат шуда буданд, ба дасти муuул[о надаромаданд.
Аз муаррихони араб Ибн ал-Асир (1160-1244), ки шо[иди манзараи муд[иши истилои муuул[о ва ва[шонияти он[ост, рафтори uайриинсонии uосибони чингизиро чунин тасвир мекунад: «Он[о (eрду[ои Чингиз. – Б.U.) ба касе ра[м намекарданд, баръакс, занон, мардон ва кeдаконро мекуштанд, шиками занони [омиларо пора карда, кeдакони [анeз таваллуд нашударо сар мезаданд... Шарора[ои ин бало ба [ар тараф парида, офати он насиби умум гардид ва [амчун абри сиё[е, ки вайро боди сахт меронад, аз вилояте ба вилояте сайр намуд. Халrе аз канори мамлакати Чин баромада, ба вилояти Туркистон, ба Rошuар ва Баласоuун [амла овард ва аз он xо ба наво[ии Мовароунна[р, ба Самарrанд, Бухоро ва xо[ои дигар тохт, ишuол кард, хароб намуд, ба rатл расонид ва ба яuмо бурд. Ша[ре набуд, ки аз дасти тотор[о саломат монда бошад, он[о [ама xоро вайрон мекарданд, аз наздикии [ар чизе ки мегузаштанд, тороx менамуданд, [ар як чизе ки ба назарашон uайриrобили истеъмол менамуд, месeзониданд. Масалан, он[о мол[ои абрешимb ва дигар хел коло[оро тeда-тeда тeъмаи оташ мекарданд».
Истилои муuул ба сари халr[ои Осиёи Миёна мусибат[ои бе[адду [аср овард. Дар натиxаи талаву тороx ва сeхтор[о ша[р[ои Мовароунна[р ба харобазор табдил ёфтанд, а[олии за[маткаши он[о rатли ом гардиданд. Кор[ои зироат низ хеле паст рафт.
Маркс дар баёни зулми муuул[о чунин таъкид карда буд, ки ин тааддb «ба рe[и халrе, ки rурбони он гардидааст, на фаrат фишор меовард, балки вайро та[rир менамуд ва мехушконид». Ба rавли Маркс, истилогарони муuул «одамонро ба [айвон, замини зироат ва де[оти пурнуфусро ба чарого[ табдил медоданд».[1301]
Дар айни замон муборизаи rа[рамононаи халr[ои Осиёи Миёна бар зидди тааррузи Чингизиён, ки бо муrовимати бар eрду[ои муuул нишондодаи халrи кабири рус мусодиф шуда буд, а[амияти бузурги таърихb дошт. Ин мубориза [амлаи муuул[оро камrувват карда, ро[и минбаъд ба uарб па[н шудани онро масдуд намуд.
Ваrт[ои охир баъзе муаррихони Республикаи Халrии Хитой [амчун ситоишгари xанг[ои истилокоронаи Чингизхон ва ворисони e баромад карда, ба амалиёти хунхоронаи он[о бо [ар васила мад[у сано мехонанд. Он[о ба тохтутоз[ои истилогарони муuул дар кишвар[ои бегона а[амияти прогрессивиро нисбат дода, мавrеи ононро баланд бардоштанb мешаванд. Масалан, Хан Жу-лин дар бораи Чингизхон маrолае навишта («Лиши янь цзю», 1962, №3, с.1-10), бо [амон таърихшиносоне, ки «rатлу куштор ва хароби[ои дар xанг баамаловардаи муuул[оро махсус таъкид намуда, аммо ба роли прогрессивии дар таърих бозидаи Чингизхон мутаваxxе[ намешаванд», муноrиша мекунад. E роли прогрессивии Чингизхонро фаrат дар юриш ва xанг[ои истилокорона мебинад: «Чингизхон марз[оро аз сари ро[и равобити Шарrу Uарб нест кард, исте[кому rалъа[оеро, ки ба алоrа[ои иrтисодb ва маданb мамониат мекарданд, ба хок яксон намуд, дар натиxа робита[ои мутаrобили Шарr ва Uарб ба равнаr даромад». Ба аrидаи Хан Жу-лин, Хитойро истило кардани муuул[о ва ба Осиёи Миёна [амла овардани он[о а[амияти мусбат дорад, зеро «муuул[о дар Хитой гeё ва[дату ягонагии давлати императориро барrарор намуда, дар Uарб бошад, монеа[оеро, ки [укмронони давлат[ои мухталиф дар ро[и мубодилаи иrтисодию мадании Хитой ва ин давлат[о ба вуxуд меоварданд, аз миён бардошт».[1302]
Мо[и декабри соли 1962 доир ба маrоми Чингизхон дар таърих маrолаи Ян-Чжи-тсзю чоп шуд («Лиши цзяосюэ», 1962, №12, с.6-11), ки дар он баробари эътироф намудани роли мусбати Чингизхон дар ташкили итти[оди тоифа[ои муuул ба e роли мутта[идкунандаи Хитой низ нисбат дода шудааст. Ян Чжи-тсзю менависад: «Агар аз нуrтаи назари давра[ои дуру дарози таърих нигарем, он го[ бардавом ва му[имтар будани роли мутта[идкунанда, амри муваrrатb ва дараxаи дувум будани харобb аён мегардад. Итти[од бо арзиши харобb ба даст меомад».
Асли маrсади муаррихони Хитой аз баланд бардоштани мавrеи Чингизхон дар «таърихи инсоният» ин аст, ки даъво[ои ро[барони [озираи Хитойро ба замин[ои Республикаи Халrии Муuулистон, республика[ои Осиёи Миёнаи Иттифоrи Советb ва дигар сарзамин[ои як ваrт[о та[ти тасарруфи истилогарони муuул rароргирифта «илман» асоснок кунанд. Дар айни замон, ин инъикоси сиёсати азаматталабонаи ро[барони маочии Партияи Коммунистии Хитой мебошад.