Муносибати иxтимоию иrтисодии замони муuул[о, таъсири истило ва фармонфармоии он[о ба созмон[ои гуногуни иxтимоию иrтисодии давлати [улокуи[о [аматарафа омeхта шудааст.[1319] Албатта, мушо[ида ва хулоса[ои муаррихони Эронро ба таври механикb ба шароити Осиёи Миёна татбиr кардан мумкин нест, лекин ин материал[о барои фа[мидан ва дарк кардани баъзе мадрак[ои uайримустаrими оид ба як rатор созмон[ои иxтимоию иrтисодии онваrтаи Осиёи Миёна кeмак мерасонанд.
Бояд rайд кард, ки муаррихон барои аз [амин нуrтаи назар ба таври конкретb-таърихb тадrиr намудани худи Осиёи Миёна [анeз хеле кам кор кардаанд. Яке аз сабаб[ои ин [олат сустb ва ма[дудияти асос[ои маъхазшиносист. Пеш аз [ама, ба xустуxe ва омeзиши сарчашма[ои ма[аллb бояд диrrати махсус дод. Тадrиrи ваrфнома[ои сол[ои 1299 ва 1326-1333, [амчунин мушо[ида[ои О.Д.Чехович доир ба маф[уми баъзе истило[от то чи андоза а[амият ва ояндаи хуб доштани ин xи[ати масъаларо нишон меди[анд.[1320]
Аз ин санад[о маълум мегардад, ки дар замони муuул[о замин[ои ваrфии Осиёи Миёна на фаrат бар[ам нахeрд, балки вазни нисбии он[о, зо[иран, зиёдатар гардид. Хон[ои муuул, бо баъзе истисно, ба мардуми ин сарзамин озодии аrоиди маз[абb медоданд. Он[о аксар ваrт рe[ониёнро (аз xумла, рe[ониёни исломро) аз пардохтани андозу хироx озод мекарданд. {атто дар ваrт[ои истило ва uорати саросари мардум молу мулки рe[ониён эмин мемонд. Албатта, [ангоми тохтутоз[ои истилокорона, xанг[ои байнихудb ва [уxум[ои uоратгаронаи муuул[о замин[ои ваrф [ам мисли дигар замин[о зери по монда, хароб мешуданд. Аммо худи ин категорияи замин мавxудияти худро [амоно давом медод. Агар ин [ам ба назар гирифта шавад, ки муuул[о то Кабакхон ба идораи Осиёи Миёна дахолат намекарданд ва кeшиш[ои ба даст даровардани заминро надоштанд, мумкин аст ба чунин хулосае омад, ки фонди замин[ои ваrф пас аз истилои муuул[о кам нашудааст. Дар баробари ба [олати муrаррарb даромадани [аёти хоxагb ин фонд боз [ам метавонист афзояд, ки дар ин бора ваrфнома[ои дар боло зикршуда ша[одат меди[анд. Дар соли 1299 Абдурра[им Му[аммад ном як шахси давлатманди исфиxобb де[аеро бо замин[ои шодобаш харида, хуб иморат кард ва [амаи инро ба ваrф табдил дода, идораи онро ба зиммаи худ ва авлоди худ гузошт. Дар соли 1326 набераи Сайфиддини Бохарзb як но[ияи тамомро аз тарафи xанубу шарrи Бухоро ба фоидаи маrбара ва хонаrо[и бобояш таrдим намуд. Чанде пештар аз ин хонзодахоними муuул Сиюркeктенb маблаuи калонеро ба сохтмони мадрасаи Бухоро (мадрасаи Хония) тахсис дода, онро бо ваrф[о таъмин кард. {окими тоxир Масъудбек низ дар Бухоро мадрасае сохт, ки бо номи мадрасаи Масъудия маш[ур аст ва rабри Масъудбек [ам дар он xост. Мулк[ои ваrфи ин мадраса[о бояд хеле зиёд бошанд, зеро фаrат талаба[о дар [ар яке аз он[о, гeё ки ба [азор нафар мерасидаанд.
Аз э[тимол дур нест, ки баъзе кeшиш[ои азхуд кардани замин[ои ваrф низ зо[ир гардида бошад. Аз ин рe, яке аз шарт[ои ваrфди[андагон, ки ба [окимон ва амалдорон иxора надодани милки ваrфро таъкид кардаанд ва он дар ваrфномаи соли 1326 зикр ёфтааст, беасос наменамояд.
Дар ин санад uайр аз замин[ои ваrф [ангоми тавсифи rитъа[ои ба ваrф дохилнашуда боз се категорияи замин: милк (мулки хос), мамлакаи инxу ва мамлакаи девон ном бурда шудааст. Вазни нисбии [ар кадоми ин категория[о дар Осиёи Миёнаи а[ди муuул маълум нест. {ам мулки де[rон ва [ам мулки феодал дар фе[ристи расмии фаrе[он замини милк номида шудааст. Давраи истило ва [укмронии муuул[о ин ду навъи мулкро аз байн набурд. Ба ин сабаб он[оро мо дар замон[ои баъди муuул[о низ дучор меорем. Дар давлати {улокуи[о замин[ое, ки ба сардори давлат, а[ли хонадон ва вассал[ои e тааллуr доштанд, замини инxу номида мешуд. Метавонистанд ин гуна заминро ба тариrи хизматона таrдим кунанд, ба ваrф ди[анд, тe[фа кунанд, бифурeшанд ва u. Ба фикри И.П.Петрушевский розb нашудан мумкин нест, ки e замини инxуро бо милк муrоиса карда, [ардуро мутааллиr ба як категория медонист, фаrат бо чунин тафовут, ки замини инxу дар ихтиёри сардори давлат, хонадони e ва тобеонаш буду милк дар дасти [ар шахси ало[ида[1321]. Албатта, замин[ои инxу аз андоз озод буданд. Лекин го[о аз замин[ои милк [ам андоз гирифта намешуд. Замин[ои инxуи Эрон аз замин[ои дар ваrти истило ва пас аз мусодирашудаи феодалони ма[аллb ва, инчунин аз [исоби коммендатсия (замини худро «ба та[ти [имояи» яке аз аъзои сулола вогузоштани шахсони xудогона) фаро[ам омада, захираи он[о хеле бузург буд. Зо[иран, замин[ои инxуи Осиёи Миёна аз замин[ои инxуи Эрон фарrи казоb надоштанд. Лекин мумкин аст, ки вазни нисбb ва ро[[ои ба вуxуд омадани он[о андаке аз [ам тафовут кунад. Инро [ам бояд ба назар гирифт, ки фаrат Кабакхон ва баъзе ворисони e дар сарзамини Мовароунна[р ба таври устувор xой гирифтанд. Дар ин ваrт муносибат бо а[олии муrимb ва тартиботи ма[аллb назар ба давраи истило ва да[сола[ои аввали он тамоман дигаргун гардида буд. Аз ин рe, мумкин аст чунин тахмин кард, ки дар шароити Осиёи Миёна мусодира ро[и асосии пайдоиш ва афзоиши замин[ои инxу набуд ва умуман захираи ин rабил замин дар ин xо он rадар а[амият надошт. {ангоми тадrиrи боз [ам даrиrтар ва муфассалтари ин масъала, ба rадре ки сарчашма ва маъхаз[о имкон меди[анд, хариди замин[ои милкро, ки э[тимол, василаи пур кардани захираи замин[ои инxу бошад, набояд аз назар соrит намуд. Дар давра[ои дертари Осиёи Миёна чунин [одиса[ое маълуманд, ки подшо[он ма[з замин[ои милкро ба як тариrаи муrаррарb бо хату мe[ри rозихона ба расмият дароварда мехариданд.
Замини девон замини давлатb ба шумор мерафт. Пас, маълум мешавад, ки дар Осиёи Миёнаи замони муuул[о аз рeи [аrrи моликият чор категорияи замин: 1) замини давлатb, 2) милки феодалb ва инxу, 3) замини ваrф ва 4) милки де[rон мавxуд будааст.
Шуб[ае нест, ки дар замони [укмронии муuул[о дар Осиёи Миёна, мисли Эрон, усули подош[ои феодалb вуxуд дошта, беш аз пеш равнаr пайдо мекард. Дар Эрони онваrта ин подош[оро бо истило[и кe[наи арабb иrтаъ ва ё бо истило[и нави муuулb суюрuол меномиданд. {ам иrтаъ ва [ам суюрuол мумкин буд хурд ё калон бошад. Дар ваrт[ои аввал иrтаъро бештар саркарда[ои [арбb со[иб гардида, сарбозони rаторb бошанд, ба ивази хизмат мол ё пул мегирифтанд. Аммо дар а[ди Uазанхон но[ия[ои тамом ба тариrи иrтаъ ба сарбозони муuул тахсис дода шуданд. Ин навъи иrтаъ аз rисмат[ои хурди мутааллиr ба шахсони xудогона иборат набуда, балки масо[ати калонеро ташкил мекард, ки ба як во[иди reшун дода мешуд. Амири [азорb ин замини иrтаъро байни амирони садb ва амирони садb дар навбати худ байни амирони да[b таrсим мекарданд. Иrтаъ на фаrат [аrrи ба замин ва тамоми даромад[ои он, ба об ва одамони сокини он ма[ал доштаи со[иби худро ма[фуз менамуд, балки [амчун мулки меросb [исоб ёфта, ба иrтаъдор имкони бо тамоми сало[ият аз тобеони худ хироx ситониданро [ам медод.
Суюрuол ифодаи равшантар ва шакли комилтари [укмронии феодали uосиб (турк ё муuул) нисбат ба зироаткорони муrимb [исоб мешуд, ки дар худ маънии варосат ва масунияти пурраи андозу молиёт ва судиву идоравиро низ ну[уфта буд. Ба суюрuол[ои калон мулк[ои фарогирандаи, [ам во[а[ои ободи зироатb ва [ам дашт[ои [омун дохил мешуданд.
Масъалаи подош[ои феодалb дар Осиёи Миёна [анeз бар асоси материал[ои конкрети таърихb мавриди тадrиrи [амаxониба rарор нагирифтааст. Тан[о [амин як чиз маълум аст, ки Хуxанд барои xалоири[о, но[ияи Rашrадарё барои барлос[о, но[ияи xануби Тоxикистон барои rавучин[о мулк[ои ба тариrи подош со[ибшуда, иrтаъ ё суюрuол[ои он[о ба шумор мерафтанд.[1322]