Де[rонон дар замони муuул[о, мисли пештара ва давра[ои баъдина, гуногунтаркиб буданд. Гурe[е аз он[о дорои имтиёз ва моликияти хусусb буда, ба давлат назар ба дигарон камтар андоз мепардохтанд (зо[иран, ин [амон rисмати асосии а[олист, ки дар натиxаи хонахароб ва нобудшавb миrдоран хеле кам монда буд). Миrдори хеле зиёди де[rонон заминро иxора мегирифтанд, ё худ [амчун барзгари кироя дар замини доро кор мекарданд. Ин rабил де[rонон дар ваrфномаи соли 1326 бо номи музореъ ёд шудаанд. Аз рeи маълумоти [амин ваrфнома, де[rонони иxоранишини замин[ои зироатии ваrф сеяки [осилро медоданд. Аммо махсус таъкид шуда буд, ки замини ваrф аз ду сол зиёдтар ба иxора дода намешавад.
Мадрак[ои uайримустаrими давра[ои баъдтар водор мекунанд чунин тасаввур намоем, ки истилои муuул баrия[ои обшинагb – категория[ои де[rононро, ки аз насл ба насл дар як де[а зиндагонb карда, со[иби [уrуrи «иxораи доимb» ва баъзе дигар [уrуrу вазифа[ои умумb ва ба [ам алоrамандкунанда буданд, аз байн набурдааст.
Дар аср[ои ХV–ХVI чунин бозмонда[ои «обшинаи де[rонон» дар категория[ои гуногуни замин: замини давлат, замини милк ва замини ваrф дида мешуданд. Аммо чигунагии ин [олат дар аср[ои ХIII–ХIV маълум нест.
Дар ваrфномаи соли 1326 боз як категорияи де[rонон ёд шудааст, ки онро кадевар меномиданд. Кадевар[о асосан ба парвариши боuоти милк машuулb доштанд. Вале аз ин санад равшан нест, ки а[воли он[о аз а[воли де[rонони иxоранишин чи тафовуте дорад ва муносибати он[о бо со[ибони замин чи гуна аст. Зимнан, хидмати боuоти милкро на фаrат кадевар[о, балки боuбон[о низ баxо меоварданд. Инро [ам бояд rайд кард, ки бар тибrи санади мазкур, киштукори замин[ои ваrфро uуломон [ам, ки аз тарафи ваrфди[андагон озод карда, ба замин нишонда шуда буданд, анxом медоданд.
Он[о [аr надоштанд, ки замини ваrфро тарк кунанд, дигар аз [ар xи[ат бо де[rонони иxоранишин яксон буданд, зеро он[о низ дар [амон шароити пардохти сеяк [иссаи [осилро додан хизмат мекарданд.
Ба замин вобаста шудани uуломон [анeз барои сухан рондан аз усули крепостноb дар Осиёи Миёна асосе намеди[ад. Дар Эрони замони муuул[о де[rононро ба замин побанд намуда, аз xое ба xои дигар кeчиданро манъ мекарданд ва аз миёна[ои асри ХIII сар карда, де[rонони кeчидаро ба xой[ои пештараи худ бозмегардонидагb шуданд. Ярлиrи Uазанхон аз таърихи соли 1303 инро фаrат тасдиr намуд. Хеле му[им аст, ки ин на фаrат ба де[rонони иxоранишини замин[ои иrтаъ, балки ба де[rонони дар замин[ои милк нишаста низ тааллуr дошт. И.П.Петрушевский чунин мешуморад, ки ин [олат ба тамоми де[rонони дар [ар гуна замин нишаста дахл менамуд. Сабаб[ои асосии ба замин[о нишонда мондани де[rонон ин буд: агар пештар барои нуфуси сершумор замини корам намерасида бошад, пас аз rатлу uорати истилокорони муuул миrдори а[олb ва замини зироат хеле кам шуд ва бар замми ин, дар натиxаи истисмори бера[монаи хусусан ашрофи [арбии феодалb де[rонон ба [ар тараф фирор намуда, аксари замин[о нокишта монд. Ин буд, ки хон[ои муuул аз рeи манфиати давлат ва феодалон, ки ниго[ доштани де[rононро [амчун адокунандаи андозу хироx, яъне манбаи даромад таrозо мекард, сиёсати ба замин баста мондани де[rононро xорb намуданд. Ин сиёсат боз аз он сабаб [ам пеш гирифта шуд, ки вай ба нукта[ои асосии Ясои чингизb, ки ба пешвоёни худ комилан мутеъ будани мардуми бодиянишин ва rатъан мумкин набудани [аракати худсаронаи он[оро талrин мекард, мутобиrат дошт.[1323]
Шароити Осиёи Миёна низ ба [амин минвол буд. Дар ин xо [ам миrдори а[олb ва замини зироат кам шуда, хоxагии де[rонон хароб ва зулму истисмор афзунтар мегардид. Дар [амон наво[ии Осиёи Миёна (аз rабили Туркманистони xанубb), ки ба [айъати давлати {улокуи[о дохил мешуданд, мисли дигар вилоят[ои ин давлат [одисаи ба замин побанд карда мондани де[rонон ба таомул даромада буд. Аммо мадрак[ои аниrе, ки ба мавxудияти усули крепостноb дар давлати чаuатоb, дар хиттаи Мовароунна[р ва вилоят[ои дар rисмати шарrb воrеъгардида далолат мекарда бошанд, дар дасти мо нест.
Бинобар ин [оло ваrти [алли ин масъала нарасидааст. Дар ин маврид баъзе хусусият[ои аз Эрон фарrкунандаи ташкили идораи Мовароунна[рро низ бояд ба эътибор гирифт. Чунон ки бор[о хотирнишон гардид, худи муuул[о дар асри ХIII ба кори идораи мамлакат дахолат намекарданд ва худашон rитъаи замин ва иrтаъ надоштанд. Даромади мамлакатро ба воситаи [окимони тоxир (Ма[муди Ялавоч, Масъудбек ва писарони e) xамъ мекарданд ва ин даромад барои [амаи он муuулоне, ки ин rисмати Осиёи Миёна ба он[о тааллуr дошт, умумb буд. Ин аст, ки он ваrт дар назди хонзода[о ва аъёну ашрофи муuул масъалаи чи тавр ва аз ки рeёнидани оидоти замин, дар xои худ будан ё фирор кардани де[rонон [еx а[амияте надошт. Албатта, дар асри ХIV ин [олат дигар шуд. Вале дар ин маврид ишораи ваrфномаи соли 1326-ро дар бораи ин, ки заминро, дар сурати ободу шодоб буданаш [ам, ба де[rонон аз ду сол бештар ба иxора дода нашавад, набояд аз назар соrит кард.
Алалахусус, ин xо сухан аз во[аи Бухоро меравад, ки дар сол[ои 1273 ва 1276 тамоман хароб шуда, то соли 1326 [ам дар [ар сари rадам кeшк[ои вайрон ва боuоти ба харобазор табдилёфтаро дучор меомаданд.