Протсесс[ои этникие, ки дар Осиёи Миёнаи а[ди биринxb ба амал меомаданд, [ам барои тараrrиёти ояндаи худи ин сарзамин ва [ам барои таърихи як rатор кишвар[ои [амсоя, ки аз {индустон то Аврупои xануби шарrb масо[ати бузургеро ишuол кардаанд, а[амияти хеле калон доштанд.
Мавxуд набудани манбаъ[ои хаттb ва [анeз ба як маънb тавзе[ наёфтани бозёфт[ои археологb боиси ба миён омадани душвори[о дар та[rиrи таърихи этникии Осиёи Миёнаи онваrта гардидааст. Бо вуxуди ин, маълумоти аз оuози давраи таърих дар сарзамини Осиёи Миёна ва кишвар[ои [амсоя сукунат доштани rавму тоифа[ои мухталиф ва [амчунин мадрак[ои rиёсии таърихию забоншиносb дар баробари та[rиr ва xамъбасти материал[ои беш аз пеш афзояндаи археологb ба баровардани чанде аз хулоса[ои му[им ва ба [аrиrат наздик имкон меди[анд.
Нахустин сарчашма[ои хаттии санавb, ки дар бораи Осиёи Миёна маълумот меди[анд, дар аср[ои VII–VI пеш аз милод дар ин сарзамин сукунат доштани rавму тоифа[ои эронинажод – суuдиён, бохтари[о, марuиёни[о, хоразми[о, порт[о, rабила[ои мухталифи сакоb ва uайраро хотирнишон намудаанд.
{оло дар натиxаи кофтуков ва бозёфт[ои xудогонаи археологb ба дасти олимон матн[ои ба чандин забон[ои эронb навишташуда расидаанд, ки ин забон[о дар давра[ои rадим ва аввали асри миёна дар Осиёи Миёна ва но[ия[ои сар[адии он па[н гардида буданд. Ин[о забон[ои бохтарb, суuдb, хоразмb ва хутану сакоb[143] буданд, ки ба гурe[и забон[ои шарrиэронb дохил мешуданд. Забони портb ба гурe[и забон[ои uарбиэронb дохил шавад [ам, вале бештар та[ти таъсири забон[ои шарrиэронb rарор гирифта буд, низ аз [амин rабил забон[ои rадимии Осиёи Миёна [исоб меёфт[144]. Дар нимаи аввали [азораи якуми rабл аз милод дар яке аз вилоят[ои Осиёи Миёна ва атрофи он ла[xае мустаъмал буд, ки асоси забони китоби муrаддаси оини зардуштb – «Авесто» аз он фаро[ам омадааст.
Ба гурe[и забон[ои эронb забони форсb (ба се мар[илаи маълуми тараrrиёти худ: форсии rадим, форсии миёна ва форсии нав), забон[ои тоxикb, курдb, балуxb ва дигар забон[ои uарбиэронb, забон[ои афuонb (пашту), осетb, помирb ва як идда забону ла[xа[ои шарrиэронb дохил мешаванд. Забон[ои эронb ба гурe[и забон[ои [индb ё худ [индуориёb[145], ки uайр аз забону ла[xа[ои мустаъмали имрeза ла[xаи ведb, санскрит ва палии дар матн[ои rадима боrимондаро дар бар мегирад, алоrаи хеле наздик доранд.
Ин аст, ки забон[ои эронb, якxоя бо забон[ои [индуориёb шохаи [индуэронb, ё худ ориёии оилаи забон[ои [индуаврупоиро ташкил менамоянд. Ба ин [амчунин забон[ои славянb, германb, келтb, романb, юнонb, арманb ва як rатор забон[ои дигар низ дохил мешаванд. Rаробати [амаи ин забон[о, ки хусусан дар замон[ои rадим ва rисман имрeз [ам дар бисёр бобат мушо[ида мешавад, аз xи[ати асли пайдоиши худ ба як оила тааллуr доштани он[оро нишон меди[ад.
Олимони [озиразамон ма[алли ташаккули ин оилаи забон[оро ба ин ва ё он но[ияи минтаrаи байни Eвропаи Марказb ва Балкан дар uарб ва дашт[ои па[новари Евросиё дар шарr нисбат додаанд. Албатта, дар ин маврид сухан аз замон[ои хеле rадим меравад. Баъдтар дар давраи ба худ шакли муайян гирифтани ла[xа[о, ки пешгузаштаи бевоситаи забон[ои «таърихии» [индуаврупоb (ба мисли юнонb, славянb, германb ва uайра) [исоб меёбанд, rабила[ои ба ин ла[xа[о гапзананда дар хиттаи васеъ зиндагонb карда, вале бо [ам робитаи бисёр наздик доштаанд. Тафовути гузаштагони rавму забон[ои [индуориёb ва эронb аз пешгузаштагони дигар гурe[[ои забон[ои «таърихии» [индуаврупоb дар он аст, ки он[о дар мар[ила[ои аввал як гурe[и во[иди забониро ташкил мекарданд[146].
Хешb ва rаробати гузаштагони тоифа[ои эронb ва [индуориёиро, пеш аз [ама, наздикии забон[ои он[о нишон меди[ад. Омeзиш ва муrоисаи забон[ои гуногуни эронb ва [индуориёb, алалхусус забон[ои авестоию форсии rадим, аз як тараф, ва ведию санскрит, аз тарафи дигар, метавонад ба таври равшан далолат кунад, ки забон[ои эронb ва [индуориёй дар замон[ои кадим [ам аз xи[ати сохти грамматикb ва [ам аз xи[ати захираи асосии луuавb, то чb андоза умумият доштаанд. Дар воrеъ, аз ин забон[о ба тариrи намуна бисёр калимотеро овардан мумкин аст, ки дар сохт ва маъно тафовуте надошта, фаrат бо баъзе хусусият[ои фонетикии худ фарr мекунанд. Масалан, об дар забон[ои эронии rадим ап, дар [индии rадим [ам ап; замин, мутобиrан буми ва б[уми- бод – вата ва вата; тан – тану ва тану; даст – заста (ё даста) ва [аста; калима, овоз – ваxа[ ва вачас; ном – наман ва наман; либос –вастра ва вастра; падар – питар ва питар; бародар – братар ва б[аратар; андар – антар; ду – два ва два; ча[ор – чатвар ва чатвар; панx – панча ва паньча, [афт – [апта ва сапта; [ашт – ашта ва [ашта; да[– даса ва даща, дувозда[ – двадаса ва двадаща; сад– сата ва щата ва uайра.
Аксари ин калима[о бо баъзе таuйироти фонетикb мавxудияти худро дар забон[ои [озираи эронb низ давом меди[анд. Чунончи, дар забони тоxикb калима[ои об, бод, тан, даст, ном, падар, бародар, андар, ду, ча[ор, панx, [афт, сад ва амсоли ин[о то имрeз мустаъмал аст.
Мутобиrати устувор [амчунин дар грамматика, дар системаи тасриф ба назар мерасад. Масалан, дар эронии rадим калимаи тану дар [олати фоилb (именительный падеж) шакли тануш, танум, танва ва [оказо. Дар эронии rадим барои тасрифи феъли бар (бурдан) чунин шакл[ои замони [озираи он вуxуд дошт: шахси якуми тан[о – барамb, шахси дувуми тан[о – бара[b, шахси севуми тан[о – баратb ва uайра; дар [индии rадим барои тасрифи [амин феъл, яъне бра[ мутобиrан чунин шакл[о мавxуд буд: б[арами, б[араси, б[арата ва uайра[147].
Чунин далел[о гуво[b меди[анд, ки забон[ои [индb ва эронb аз як мабдаи забонb ба вуxуд омада, асос[ои сохти грамматикb ва луuавии худро аз он мерос гирифтаанд. Инро [ам бояд гуфт, ки забон[ои нави дар xараёни тараrrиёти мустаrил инкишоф ёфтаи эронb (ва [амчунин [индуориёb), чи навъе ки забоншиносон хотирнишон менамоянд, назар ба забон[ои rадими эронb ва [индb аз якдигар тафовути бештар доранд.
Дар миёни [индуён ва эрониёни rадим аз xи[ати дину маз[аб ва тасаввуроти [амосиву асотирb низ [амрангb ва шабо[ати зиёде мавxуд будааст. Ин наздикb [атто дар хусусият, вазну о[анг ва сохти луuавии чанде аз фиrра[ои ба мо расидаи «Авесто» ва «Вед» мушо[ида гардида, умумияти дар забон ва осори динию [амосb доштаи ин мардумонро нишон меди[ад.
Та[rиrи rиёсии оин[ои rадими эронb ва ведb [амгунb ва монандии тасаввуроти динии аxдоди халr[ои эронb ва [индуориёиро собит намуд. Маълум гардид, ки расму оин ва урфу одат[ои ин мардумон аз rадимулайём бо [ам хеле наздик ва шабе[ будаанд. Он[о дар парастиши оташ, дар та[ияи нeшобаи муrаддаси хавма (ба [индb сома), дар эътиrод ба сухани [акимона ва се[ромези мантра аз якдигар rариб [еx тафовуте надоштаанд.
Исми бисёр худо[о ва rа[рамон[о, ки эрониёну [индуёни rадим ононро парастида ва дар китоб[ои динию [амосb сутудаанд, дар [ар ду забон як будааст. Митра аз худо[ои асосии [ам тоифа[ои rадимаи ведb ва [ам эрониён [исоб меёфтааст. Худои боду чанг Вайу ва дигар худои бод Ватаро [ар ду тоифа баробар мепарастидаанд. Подшо[ ва rа[рамони авестоb – Йима, писари rа[рамони ме[рсон Вива[вонт, бо rа[рамони ведb – Йама, писари Вивасвонт мутобиrати комил дорад.
Маф[уми «арта» ба маънии «[аrиrат» ва «адлу инсоф», ки аксари rавоиди му[ими динb ва умуман тасаввуроти васеътари мафкуравиро муайян мекард, барои [ам эрониён ва [ам [индувон муштарак будааст. Ин маф[ум бо худо – бо асура Варунаи «Ригведb» ва А[ура Маздои эрониён марбут аст (асура мутобиrи а[ура аст, ки [ар ду маънии «со[иб» ва «[укмрон»-ро ифода менамоянд).
Тасаввуроти он[о дар бораи пайдоиши олам низ бо [ам хеле наздик аст. Чунончи, дар навиштаxоти rадимаи [индувон ва эрониён доир ба се му[ити коинот – осмон, фазои байни замину осмон ва замин сухан ронда мешавад. Нишона[ои [ар як му[ит ва худоёни мансуб ба он[о, аз rабили худоёни осмонхудоёни боду бeрону xанг ва худоёни нашву [осил дар байни ин тоифа[о яксон будаанд.
Му[аrrиrони таърихи тамаддуни [индувон ва эрониён аз осори rадимаи динb ва адабии он[о бисёр rисса[ои ба якдигар монанди асотирb ва [амосиро кашф намудаанд. Ин навъ мушоби[ат[оро дар дигар со[а[ои маданияти маънавии эрониёну [индуориёи[ои rадим низ метавон пайдо кард.
Аз та[лили rисса[ои асотирии тоxик маълум мегардад, ки дар он[о бисёр падида[ои тасаввуроти даврони умумияти [индуориёb мавxуданд. Инак, як-ду мисол барои тасдиrи ин иддао. Чунон ки М.С.Андреев менависад, асотири Падар –Осмон ва Модар – Замин, «ду волидаи бузург»-и «Ригведа» то [ол дар тасаввуроти тоxикон боrb мондааст. Аз xумла, дар Язuулом осмонро [оло [ам дед – падар, заминро нан– модар меноманд. Ба фасл[ои мардона ва занона xудо кардани сол низ бо [амин алоrаманд аст. Фасл[ои солро низ бо [амин тасаввурот таrсим намудаанд. Чунончи, тирамо[у зимистонро, ки айёми боришот ва борваршавии замин аст, фасл[ои мардона ва ба[ору тобистонро, ки дар ин айём табиат бор меорад, фасл[ои занона донистаанд.
Дар «Ригведа» [ам Замин ва Осмон [амчун Модар ва Падар, [амчун xуфти xудоинопазир тасвир мешавад. Падида[ои чунин тасаввур ва эътиrодотро метавон дар осори rадимии юнониён ва дигар халr[ои Европа низ пайдо намуд. Аз ин рe, он[оро нафаrат [индуэронb, балки [индуаврупоb [ам донистан мумкин аст. Силсилаи эътиrоди ба бузи кe[b алоrаманди тоxикони кe[истон rариб бе [еx тафовут дар байни мардуми дардb маш[ур аст[148].
Дигар наздикb ва шабо[ат[ое, ки умумияти мерос ва анъана[оро дар ришта[ои иrтисодиёт ва тарзи зиндагb, дар ташкили xамъият ва сохти иxтимоию сиёсb нишон меди[анд, [амчунин а[амияти калоне доранд. Аз маълумот ва мадрак[ои rиёсb чунин бармеояд, ки тарзи зиндагии аxдоди тоифа[ои [индуориёb ва эронb ба [ам монанд будааст. Он[о як хел зиндагонии муrимb ва ниммуrимиро ба сар бурда, ба зироат ва чорводорb машuул будаанд. Бояд rайд кард, ки [арчанд чорводорb аз xи[ати а[амияти худ мавrеи дараxаи аввалро ишuол намуда, доштани чорво меъёри асосии сарват ва нашъунамо [исоб меёфт, [амоно зироат со[аи доимии хоxагии ориёи[ои rадим буд[149]. Бисёр калимоти ба забон[ои rадими эронb ва [индb умумb мав-xуданд, ки номи [айвоноти хонагb, uалла, олоти чорводорb ва киштукорро ифода менамоянд. Чунончи: гав ва гав – гов; аспа ва ашва – асп; уштра ва уштра – уштур; rаршb ва кршb – xeяк ва шудгор; йава ва йава – uалладона ва u.
Дар «а[ди ориёb» аxдоди тоифа[ои [индb ва эронb аз металлургия ба хубb ого[ будаанд. Дар забон[ои эронb ва [индb як идда ном[ои фулузот боrb мондаанд, ки ба [ам наздиканд, аз rабили айах (эронb) ва айас ([индb) – умуман фулуз ё худ мис, биринx, дертар о[ан; зараня ё дараня (эронb) ва хираня ([индb)– тилло; аршата (эронb) ва раxата ([индb)- нуrра ва u. Бештарини олоти ме[нат (аз xумла, олоти фулузb (ва асли[аxот) (мисли найза, камон ва u.), инчунин калима[ое, ки он[оро ифода мекунанд, барои ин ду тоифа яксонанд. Мадрак[ое мавxуданд, ки [анeз дар «а[ди ориёb» аз тарафи [индуэрони[о истифода шудани дучарха[ои [арбb (бо эронb рата ва ба [индb рат[), [амчунин дар байни ин тоифа[о ба таври васеъ ривоx доштани асппарвариро собит менамоянд. Ин тоифа[о дар созмони [арбb ва тарзу тариrи бурдани xанг [ам аз якдигар фарrи казоb надоштаанд.
Ташкилоти хонаводагb, rавмb ва rабилавии xамъият ба шабо[ати тамоми xузъиёти созмон[ои xудогона, урфу одат ва истило[оти мутобиrи он[о (масалан, ба эронb вис ва ба [индb виш – хонавода, де[а, xамоа ва u.) барои [индувон ва эрониён як хел буд. Муrоисаи анъана ва луuат[ои эронb ба [индb яrинан гуво[b меди[анд, ки оилаву хонавода[ои ориёb кай[о дар асоси усули падаршо[b ташаккул ёфта будаанд. Яке аз му[имтарин гурe[[ои ташкилоти xамъияти ориёb гурe[и аз алоrаи хешутаборb (аз тарафи мард) ва аслу насаб фаро[амомада мебошад, ки аъзоёни як rатор оила[ои ба ин хонадон тааллуrдоштаро мутта[ид намуда, [амро[и дигар [амин rабил гурe[[о ба во[иди бузургтари xамъиятb– rавм (ё xамоа) ва rабила (ё итти[одияи xамоа) дохил мешуд. Дар эрониён ва [индувони rадим аъзоёни гурe[и аrрабоb дорои як хел [уrуr ва вазифа[ои молумулкb, маз[абb ва u. буда, дар [удуди ин гурe[ принсип[ои умумии варосат амал мекард ва суннати ягонаи бахшиш ба аъзои болиuи гурe[ вуxуд дошт. Дар {индустон чунин гурe[ро «готра» (ба ориёb гавтра) меномиданд; ин истило[ дар Эрон низ мустаъмал буд (ба форсии миёна гe[р, гe[рак аз калимаи эронии rадим гавтра)[150].
Муносибат[ои иxтимоb ни[оятдараxа мураккаб буданд. Гурe[[ои а[олии ноrисул[уrуr ва мутеъ вуxуд доштанд.
А[олии озоди комил[укуr ба се гурe[ таrсим мешуд: ко[ин[о, ашрофи [арбb ва а[ли со[ибихтиёри xамоа, ки аз чорводорону барзгарон иборат буданд. Маълумоти роxеъ ба чунин таrсимоти иxтимоиро дар «Ригведа» ва [амчунин дар rадимтарин rисмат[ои «Авесто» ва осори [амосии дигар rавм[ои эронb, аз xумла скиф[о ва осетин[о метавон дучор омад. Ягонагии пайдоиши ин тартиботи xамъиятии [индb ва эрониро мутобиrати комили тасаввуроти идеологие, ки ба [амон таrсимоти сегона алоrаманд аст, низ нишон меди[ад. Дар анъана[ои rадимаи [ам [индb ва [ам эронb [ар яке аз ин гурe[[ои иxтимоb бо яке аз табаrа[ои коинот (чунончи, ко[ин[о бо осмон, ашрофи [арбb бо фазои байни замину осмон, яъне му[ити худои xанг ва а[ли xамоа бо замин ва му[ити нашву [осил) марбут гардида, дар айни замон [ар яке ранги муайянеро (масалан, ко[ин[о ранги сафед, ашрофи [арбb ранги сурх ва uайра) ба худ гирифтаанд. Шояд аз [амин сабаб бошад, ки номи ин гурe[[ои иxтимоb бо ранг – ба [индb варна ва ба эронb пиштра ([ар ду [ам маънии «ранг»-ро дорад) алоrа пайдо кардааст75а.
Намояндагони ашрофи [арбии эронb ва [индии а[ди rадим [амчун xанговарони дучархасавор тавсиф ёфтаанд. Инро номи авестоии ин гурe[ ратайштар – дучархагb, айнан «дар дучарха ростистода» низ собит менамояд. Калимаи ба [амин маънb мутобиrи [индb ратхешт[а дар шумори варн[о барои ифодаи ин гурe[ баробари истило[и муrаррарии кшатрийа истифода мегардид. (Дар навиштаxоти эронb [ам ба [амин маънb го[о хшатря, хшатра ба кор бурда мешуд). Ин далелу мадрак[о дар баробари нишон додани истифодаи васеи дучарха[ои xангb (ратха, ба эронb рата) барои баровардани баъзе хулоса[ои умумb роxеъ ба xи[ат[ои иxтимоию иrтисодb имкон меди[анд. Худи мавxудияти дучарха[ои xангb шо[иди дар истифода будани олоти фулузb ва инкишофи касбу [унар буда, xанговарони дучархасавори касбb, дар воrеъ, вуxуд доштани ашрофи [арбиро, ки rисман аз ме[нати исте[солкунанда озод буда, манбаи даромади uайриме[натb доштанд, ба субут мерасонанд[151]. Ин [ам мавxуд будани гурe[и мутеи а[олиро бори дигар тасдиr менамояд.
Дар сари rабила[ои ориёb пешвоён ё худ «подшо[он»-е меистоданд, ки аз байни ашрофи [арбb баромада буданд. Барои ишорати он[о дар навиштаxоти эронb ва [индb истило[оти мухталиф, аз xумла калимаи эронии rадим хшай (ки калимаи «шо[» аз он баромадааст) ва калимаи [индии rадим кшай ([укм рондан, [укмфармоb кардан) ба кор бурда мешуд. Калимаи эронии хшатра ва [индии кшатра – [окимият, [укмронb, подшо[b низ бо ин алоrа дорад.
Тартиботи [окимияти ин rабил пешвоён, баъдтар подшо[он, мисли баъзе дигар созмон[ои идоравии rабила[ои [индувон ва эрониёни rадим аз xи[ати пайдоиш ба «а[ди ориёb» рафта мерасад.
Наздикb ва ягонагии аxдоди rабила[ои гуногуни эронии rадим аз номи умумии он[о «орё» низ пайдост[152]. Ин ном чи дар матн[ои rадими эронb ва [индb ва чи дар сарчашма[ои дигар ба таври васеъ кор фармуда шудааст. «Эрон»-и имрeза [ам аз [амин ном, яъне аз шакли rадимаи «Арянам» («Кишвари ориёно») ба вуxуд омадааст. Калимаи [индии «Аряварта» («Кишвари ориёно») – {индустони шимолb ё як rисми он бо маркази байни на[р[ои Xамна ва Ганга, яъне аз rадимтарин марказ[ои ориёи[ои {индустон); истило[и авестоии «Аирянам вайxа[» («Па[нои ориёно») – диёри афсонавии эрониён; номи як rатор rабила ва гурe[[ои rабилавии эронb: rабилаи мидии аризонт[о (айнан «rабилаи ориён»), rабилаи сармати орb, итти[одияи rабилавии аллон[о (номи аслии осетин[о дар [амосаи rадимаи он[о, ки аз калимаи эронии орёно аст)[153] ва амсоли ин[о низ ба [амин ном нисбат пайдо кардаанд.
{амин тариrа, мадрак[ои забони [индb ва эронb, ки аз як манбаи умумb пайдо шудани ин забон[оро нишон меди[анд, шабо[ат ва rаробати амиr дар дину маданият, ташкилоти иxтимоb ва сиёсb, хоxагидорb ва тарзи зиндагии тоифа[ои эронb ва [индb дар сарга[и таърихи хаттии он[о ва ни[оят номи ас-лии ягонаи [ар ду тоифа ба умумияти аxдоди эрониён ва [индувон дар «а[ди ориёb» далолат мекунанд. Пас, ва[дати [индуэронb нафаrат як [одисаи забо-нb, балки ва[дати воrеии таърихист, ки дар як давраи муайян ва дар як сарза-мин мавxудияти худро ниго[ доштааст. Дар ин давра ба тавассути тараrrиёти хоxагb ва иxтимоb па[ншавии тоифа[ои ориёb ба дигар ма[ал[о шурeъ шуда, боиси ба эрониён ва [индуориёи[о xудо шуда рафтани он[о гардид.