Аз тарафи eрду[ои Чингизхон истило шудани Осиёи Миёна ба тараrrиёти фан ва адабиёт зарбаи калоне расонид. Дар асри ХIII ва авоили асри ХIV адабиёт махсусан дар Осиёи Саuир, xануби Эрон ва {индустон, яъне дар он ма[ал[ое, ки дар та[ти тасарруфи муuул[о rарор нагирифта буданд, равнаr меёбад. Фаrат дар охири асри ХIV ва ибтидои асри ХV марказ[ои адабb азнав ба Мовароунна[р ва Хуросон мекeчанд.
Дар асри ХIII бузургтарин симо[ои назми форс-тоxик Xалолиддини Румb, Саъдии Шерозb ва Амир Хусрави Де[лавb ба майдон меоянд.
Xалолиддини Румb (1207-1272) аслан аз rадимтарин маркази тамаддунии халrи тоxик ша[ри Балх мебошад. E rабл аз тааррузи муuул, дар синни 14-солагb бо падари худ аз ватан [иxрат намуда, ба Нишопур, Баuдод, {иxоз, Сурия ва Осиёи Саuир рафт ва дар Rуния (Осиёи Саuир) иrомат ихтиёр кард. Вай аввал бо ро[барии падари худ дар Rуния, сипас, дар {алаб ва Димишr та[сил намуда, маълумоти нисбат ба он замон мукаммале ба даст овард ва чанд го[ ба дарсгeb машuул шуд. Вале дар соли 1224 e бо таъсири мулоrоти яке аз дарвешон дарсди[b ва ро[барии кор[ои тариrати суфияро ба халифагони худ вогузор карда, худ гeшанишин гардид.
Xалолиддини Румb аз бузургтарин олимон ва шоирони мутасаввиф аст. Асар[ои хеле маш[ури e яке девони uазалиёт ва дигаре «Маснавии маънавb» мебошад, ки аз шаш xузъ – 26 [азор байт иборат буда, асос[ои фалсафаи тасаввуфиро дар бар гирифтааст. Вай бо ин асари худ навъи маснавии ирфониро то ба охирин дараxаи тараrrиёти он пеш бурд. Эxодиёти Румb хусусан аз он xи[ат xолиби таваxxe[ аст, ки шоир ба маrсади умумфа[м гардидани асар[ои худ услуби соддаро ба кор бурда, шакл[ои назми халrии тоxикро, чунончи, дар uазал суруд[ои лирикb ва дар маснавb тамсилро истифода менамояд.[1330].
Мусли[иддин Саъдии Шерозb (таrрибан 1219-1292) дар Шероз ба та[сили илм шурeъ намуда, пас аз он ба Баuдод рафт ва дар мадрасаи «Низомия» давраи та[сили худро ба охир расонид. Аз як тараф, шавrи xа[онгардb ва, аз тарафи дигар, ноороми[ое, ки [ангоми [уxуми урдуи муuул дар ватани Саъдb рeй дода буданд, eро ба мусофирати дуру дарози кишвар[ои гуногуни Шарr водор намуданд. Саъдb дар овони ин мусофират[о, ки 30-40 сол давом карданд, {иxоз, Баuдод ва Африrои шимолиро саё[ат намуд.
E дар соли 1256 ба Шероз баргашта, ба xамъ кардан ва тартиб додани асар[ои худ машuул гардид.
Эxодиёти Саъдb ба таъсири назми rадимаи тоxик ташаккул ёфта, бо он узван марбут гардидааст. Бинобар ин бо вуxуди он ки Саъдb шоири Шероз буда, берун аз хиттаи Осиёи Миёна офаринандагb кардааст, вай инчунин ба таърихи назми тоxик дохил мешавад.
Саъдb uайр аз «Гулистон» ва «Бeстон» бисёр шеър [ам навиштааст, аз xумла, чанд силсилаи uазалиёт ба rалами e тааллуr дорад, ки ба ин васила шоир дар таърихи инкишофи ин навъи назми классикии форсу тоxик маrоми шоистае ишuол намудааст. Саъдb, дар баробари офаридани намуна[ои мукаммали навъи uазал, дар насри бадеb [ам устодии худро нишон дод. Аз тарафи дигар вай усули панду наси[атро дар адабиёт бештар xорb кард ва навъи асар[ои таълимиро хеле такмил намуд. Шоир дар асар[ои пандомезаш аrида[ои инсониятпарваронаи худро акс кунонида, uоя[ои ватандeстиро таблиu кардааст.
Саъдb зулму тааддb ва ситамкори[ои давлатдоронро ма[кум намуда, [окимонро даъват мекард, ки ба мардуми оддb бо чашми э[тиром ва rадршиносb назар кунанд. E ба кам rаноат карданро талrин менамуд ва молпарастиву таxаммулхо[иро мазаммат мекард. Дар айни замон эxодиёти ин шоири бузург аз ма[дудият[ои таърихb ва синфb холb нест. Чунончи, e зарурати дар пеши зeрмандон сари итоат фуруд оварданро rайд намуда, як навъи ба худ хоси мароми ба муrобили бадb сар набардоштанро таблиu ва талrин мекунад.
Амир Хусрави Де[лавb (1253-1325) дар яке аз ша[р[ои шимоли {индустон таваллуд ёфтааст. Падари e аслан аз ша[ри Кеш буда, дар ваrти [уxуми муuул аз Мовароунна[р ба {индустон фирор намудааст. Амир Хусрав пас аз хатми та[сил ша[ри Де[лиро иrоматго[и худ rарор дод ва дар дарбори султон машuули фаъолияти эxодb гардид.
E илова бар девони ашъоре, ки аз панx rисмат иборат аст, ба равияи фарзанди заковатманди халrи Озарбойxон Низомb «Хамса» навишт. Амир Хусрав дар ин асари худ, агарчанде мавзeи rадимаро ниго[ дошт, лекин дар услуби достон ва тавсифи rа[рамон[о дигаргунb овард. E нисбат ба дигар шоирон дар бобати гирифтани мавзeъ[ои ма[аллb зиёдатар xасорат намуд. Аз асар[ои достонии e «Rирон-ус-саъдайн» (дар бораи мулоrоти Саъд бо падари худ Буuрохон), «Мифто[-ул-футe[» (калиди фат[[о) ва «Нe[ сипе[р» дар мавзeъ[ои ма[аллb навишта шудаанд. Ин тариrа асар[ои шоир илова бар rимати адабb дорои а[амияти бузурги таърихb [ам мебошанд.
Достони ишrb-афсонавии e «Хизрхон ва Дувалронb», ки дар бораи ша[зодаи [индb ва маъшуrаи вай [икоят мекунад, хеле rобили таваxxe[ аст. Амир Хусрав бо забони ма[аллии рехта, ки баъд[о асоси забони урдуро фаро[ам овард, низ асар эxод кардааст. E ба омeзиш ва та[rиrи фан[ои гуногун, илми шеър ва мусиrb [ам машuул мешуд.
Нахустин маxмeаи ба мо расидаи назми тоxик тазкираи «Лубоб-ул-албоб» мебошад, ки дар сол[ои 1221-1222 таълиф ёфтааст. Муаллифи он Му[аммад Авфb аслан аз Марв буда, дар Бухоро тарбият гирифта ва дар [амин xо та[сил намудааст. E дар ваrти [уxуми муuул[о ба {индустон фирор намуда, дар он xо uайр аз тазкираи номбаршуда асари мансуре бо унвони «Xавоме-ул-[икоёт ва лавоме-ур-ривоёт» навишт, ки аз [икоят[ои ширин ва афсонаву rисса[ои аxиб фаро[ам омадааст.
Дигар аз донишмандони илму адаб, ки дар дарбори Му[аммади Хоразмшо[ хидмат мекарданд, Му[аммад ибни Rайси Розb мебошад. Вай низ [ангоми тааррузи истилокорони муuул тарки ватан намуда, дар но[ияи xанубии Эрони кунунb пано[ бурд ва дар ин xо дар соли 1223 «Ал-мeъxам фи маойири ашъор-ул-Аxам» ном асаре доир ба арeз ва rофия таълиф кард, ки дар он роxеъ ба шоирони гузашта ва муосири муаллиф маълумоти пурба[о дода, аз ашъори онон намуна[о оварда шудаанд.
Дар асри ХIII таърихнависb хеле ривоx гирифт. Аз му[имтарин асар[ои ин со[а «Табаrоти Носирb»-ро метавон ном бурд, ки дар соли 1260 аз тарафи Абeумар Минхоxиддини Xузxонb ном шахсе аз а[ли Uур таълиф ёфтааст.
Ин асар uайр аз таърихи подшо[они {инд баъзе воrеа[ои давраи салтанати Uазнавиён, [укмронии муuул[о ва махсусан табаддулоти муборизаи зидди исмоилияро муфассал баён мекунад ва донр ба таърихи давраи асри миёнаи Uур бе[тарин сарчашмае ба шумои меравад.
Аз асар[ои таърихии он замон, ки дар бобати та[rиr ва омeзиши давраи муuул[о rимати бузурге доранд, алалхусус, асари дар Эрон навиштаи Алоуддин Атомалики Xувайнb (ваф. 1283) «Таърихи Xа[онкушо» ва асари Фазлулло[ Рашидаддин (дар соли 1318 кушта шудааст) «Xомеъ-ут-таворих»-ро ном бурдан мумкин аст. Ин асари охиринро В.В.Бартолд нахустин иrдоми xиддb дар бобати офаридани «Таърихи умумиxа[онb»-и асри миёна мешуморад.
Боби панxум