Замин ва об аз рeи [уrуrи моликият ба [амон категория[ое, ки собиrан вуxуд доштанд, таrсим мешуд. Мо дар боло милк[ои де[rононро хотиррасон намудем. Дар давоми асри ХV захираи замин[ои ваrф, хусусан назар ба давраи гузашта, афзунтар гардид. Темур ва Темуриён фаъолияти бинокориро хеле вусъат доданд. Бисёр ша[р[ои Осиёи Миёна ва Эрон бо иморат[ои зиёди гуногун: мадраса, масxид, маrбара, хонаrо[ ва uайра зеб ёфтанд. {амаи ин иморат[о аз [исоби амволи ваrф сохта мешуданд. Чанд ваrфномаи ма[фузмонда инро собит менамоянд. Дар бораи дигар бахшиш[ои калон манбаъ[ои хаттии нарратив маълумот меди[анд.[1364]
Амволи ваrф дар ихтиёри мутаваллb буд. Аксар ваrт ваrфгузорон худро ва авлодашонро мутаваллb таъин мекарданд. Муассисаи махсусе буд, ки идораи ваrфро ба таври умумb назорат менамуд. Дар сари ин муассиса садр меистод. Дабирхонаи садр аз сарвати ваrф молиёти махсусе мегирифт, ки аслан барои таъмини маоши кормандони муассисаи мазкур сарф карда мешуд. Амволи ваrф аз чунин назорати садр ва молиёти e фаrат бо фармони махсуси подшо[ метавонист озод гардад. Воrеан [ам садр ва маъмурони e саъй мекарданд, ки аз оидоти ваrф [иссаи бештаре ба даст оваранд. Дар ин замина мубориза[ои тунду тезе [ам ба вуreъ меомад. Ба сабаби сeиистеъмоли аз [ад берун баъзе аз садр[оро аз вазифа дур мекарданд.
Дигар навъ[ои андозу молиёт аз [амаи замин[ои ваrф, ба истиснои он[ое, ки бо амри махсуси подшо[ аз пардохт озод шуда буданд, ба фоидаи хазинаи давлат ситонида мешуд. Дар замони салтанати Темуриён, хусусан дар а[ди Темур, ин тариrа озодкуни[о аз пардохти молиёт бисёр воrеъ мегардид.
Захираи замин[ои давлатb аз [ама бештар буд. Аммо чун дар замони Темуриён расми ба тариrи инъом ва подош таrсим карда додани замин хеле вусъат ёфт, фаrат як [иссаи андози оидот ба хазинаи [укумати марказb дохил мешуд. Суюрuоли асри ХV ягона ва дар як шакли мустаrим набуд. Дар ин давра [ам мисли пештара навъ[ои мухталифи подош вуxуд дошт, ки акнун [амаи он[оро суюрuол мегуфтанд. Яке аз шакл[ои хеле маъмули суюрuол милки хосаи аъзои хонадони салтанатb ба шумор мерафт. Он[о дар ша[ру вилоят[ои бузурги [амчун инъом бадастовардаи худ амалан со[ибихтиёри комил буданд. Ин тариrа инъомро баъзан мансабдорони калон низ со[иб мешуданд ва дар вилояту ша[р[о ба таври худ [укмфармоb мекарданд. Дар амал [амаи ин суюрuол[о аксаран [усусияти меросb [ам ба худ гирифта буданд. Аз ин рe, го[о он[оро суюрuол[ои «абадb» меномаданд. Вале бояд rайд кард, ки ирсият як xузъи xудонашавандаи ин rабил суюрuол[ои бузург набуд. Ваrте ки ин суюрuол[оро ба мерос гузоштанb мешуданд, [укумати марказb онро бо санади xудогона ба расмият медаровард. {амчунин ма[дудият[ои дигаре низ мавxуд буданд. Баъзан со[иби суюрuол rисми даромади вилояти худро мебоист ба хазинаи [укумати марказb месупурд. {укумати марказb дар баъзе маврид[о масунияти казоb ва маъмурии со[ибони суюрuолро ма[дуд намуд, барои [аллу фасли му[имтарин масоил маъмурони худро ба назди он[о мефиристонид. Го[о ин суюрuол[о тамоман кашида гирифта ва ё [аxман кам карда мешуданд.
Дар айни замон чунин воrеъ мешуд, ки со[ибони суюрuол амалан ба [укмрони со[ибихтиёр табдил меёфтанд ва [укумати марказb аз муборизаи зидди он[о оxиз мегардид.
{амин тариrа, [атто калонтарин суюрuол[ои асри ХV аз xи[ати мазмун ва мо[ияти худ якхела набуданд.
Дар баробари ин навъ суюрuол[ои калон суюрuол[ои хурд [ам вуxуд доштанд, ки [уrуrи со[ибонашон аз бисёр xи[ат[о ма[дуд буд. Дар замони Темуриён ва хусусан дар а[ди худи Темур аксар ваrт сипа[солорон, [атто саркарда[ои хурд [ам, ки дар майдони xанг корнамоие нишон медоданд, ба гирифтани суюрuол мушарраф мегардиданд. Ин суюрuол[о [аxман хеле гуногун буда, метавонистанд аз вилояти калон то де[аи хурде бошанд. Баъзан шахси рe[онb [ам со[иби суюрuол мешуд. Умуман, [амаи инъоми подош[о, аз xумла, тe[фаи пурrимат [ам бо истило[и «суюрuол» ифода меёфт.
Захираи замин[ои милк, ки ба феодалони ашрофb ва динb тааллуr доштанд, хеле калон буд. Сарчашма[о номи як rатор ашхосеро зикр кардаанд, ки замин[ои он[о масо[ати бузургеро фаро гирифта ва беш аз пеш вусъат меёфтанд. Ба тариrи мисол амлоки Хоxа А[рорро метавон ном бурд.[1365] Ба e 1300 rитъаи замин дар вилоят[ои мухталифи Осиёи Миёна тааллуr доштанд. Албатта, ин rитъа на аз пора[ои хурди замин, балки аз минтаrа[ои тамоме иборат буданд. Ушронае (яъне андози оидоти замин ба миrдори 0,1 [иссаи ма[сул), ки Хоxа А[рор аз замин[ои дар як худи вилояти Самарrанд доштаи худ ба давлат мепардохт, баробари 80 [азор ман буд. Агар як манро 20 кг [исоб кунем, ин миrдор ба 1600 тонна uалла баробар хо[ад шуд.[1366] Аз ин чунин бармеояд, ки rисмати асосии оидоти ин замин[о ба фоидаи Хоxа А[рор аз рeи [исоби камтарин (агар rисмати асосии оидоти замин 0,3 [иссаи ма[сул дониста шавад) беш аз 0,2 [иссаи ма[сул, яъне 3200 тонна uалла хо[ад шуд.
Ваrте ки дафтардорони Хоxа А[рор рeзе барои [исобот додан гирд омаданд, аз гуфта[ои он[о маълум гардид, ки аксарашон 30-40 [азор ботманb uалла xамъ кардаанд ва камтарин миrдори uаллаи xамъоварикардаи он[о ба 10 [азор ботман мерасад. Даромади пулие, ки он[о аз боuу полиз[о ба даст овардаанд, аз ин [исоб берун аст. Дар ин xо равшан нест, ки кадом ботман ба назар дошта шудааст. Агар ботмани Самарrанд бошад, ки [ар яке баробари 20 кг аст, пас маълум мешавад, ки [ар як дафтардор аз 200 то 800 тонна uалла xамъ оварда будааст.
Аз оидоти замин[ои милк фаrат як [иссааш ба давлат тааллуr дошт. Аммо дар асри ХV аксари замин[ои милки феодалони ашрофb ва динb аз чунин e[дадорb, яъне аз пардохти як [иссаи оидот ба хазинаи [укумати марказb озод карда шуд. Ин гуна озодшави[о ба василаи ярлиrи тархонb ба расмият медаромад. Феодалони калоне, ки ба маrоми тархон мерасиданд, боз [уrуrи иловагиро со[иб мешуданд: он[о ва авлодашон аз xазои нe[ гуно[ озод мегардиданд, он[о бе [еx мамониат ба назди подшо[ даромада метавонистанд. Вале касоне [ам, ки умуман аз пардохти андоз[ои давлат озод карда мешуданд, ба худ унвони «тархон»-ро мегирифтанд. Чунин унвон барои як муддати муайян ба сокинони тамоми як ша[р ва вилоят низ дода мешуд.
Мо намедонем, ки дар асри ХV протсесси пайдоиши моликияти комил ба замин бо чb суръате ба амал меомад, вале [аминаш маълум аст, ки ин [одиса дар [аrиrат рeй медод. Моликияти комил ба замин чунин маънb дошт, ки феодал тамоми оидоти замин[ои милки худро, бидуни он ки ягон [иссаашро ба давлат ди[ад, худ со[иб мешуд ва дар ин маврид вай на аз [уrуrи тархонb, балки аз [уrуrи молики комили замин истифода менамуд. Дар сарчашма[ои хаттии замони баъдина ин категорияи замин бо номи «милки [урри холис» зикр ёфтааст. Ро[и асосии ташкил ва такмили ин категорияи замин дар байни со[иби мулки хусусb ва давлат аз рeи [иссаи оидоти ба он[о муrарраршуда таrсим намудани замин[ои милк буд. Чунончи, давлат аз замин[ои милк аз се ду [иссаи оидот ва шахси молик аз се як [иссаи онро со[иб мешуд. Акнун пас аз ин таrсимот [ам давлат аз се ду [иссаи заминро гирифт (ва ин rисмат ба категорияи замин[ои давлатb дохил шуд), со[иби мулки хусусb бошад, аз се як [иссаи онро ба даст овард (ва ин rисмат моликияти комили e гардид). Дар бораи чунин тариrаи таrсими канал[о санади мансуб ба охири асри ХV мавxуд аст,[1367] ки дар он барои ифодаи маф[уми нисбат ба канал моликияти комил пайдо кардани феодал истило[и «мутлаr» кор фармуда шудааст. Аз ин рe, моликияти комилро метавон моликияти мутлаr [ам номид.