Тоифа[ои [индуэронb то замони аз [ам xудо шудани худ дар куxо сукунат доштанд, кай ва бо кадомин ро[[о кeчидан аз ма[ал[ои аслии гузаштагони ин ва ё он тоифа[ои эронb ва [индуориёb ба амал омад? Донишмандон ба ин суол[о xавоб[ои мухталиф додаанд. Доир ба ин масъала дар илм аrида[ои гу-ногун ба вуxуд омадаанд[154]. Вале аrидаи нисбатан маъмул ва ба [аrиrат наз-дик он аст, ки аxдоди тоифа[ои мухталифи [индуэронb то замони аз[амxу-дошавb дар сарзамини Осиёи Миёна ва но[ия[ои [ам[удуди он зиндагb ба сар бурда, сипас, як гурe[и [индуориёb аз ин xо ба {индустон кeчидааст ва гурe[и дигар дар Осиёи Пеш маскан гирифта, таrрибан дар миёна[ои [азораи II пеш аз милод осори нутr ва маданияти худро боrb гузоштааст, [амчунин тоифа[ои эронb, аxдоди миди[о, форс[о ва uайра ба самти Эрони uарбb [аракат карда, дар он xо сукунат ихтиёр намудаанд. Чунин нуrтаи назарро аксари муаррихон ва донишмандони забон[ои эронb тарафдорb мекунанд[155]. Дар байни бостоншиносони советb [ам ин аrида бартарии комил дорад; он[о одатан ориёи[о ва эрони[оро а[ли маданияти андронb ва ё даштии Осиёи Миёнаи а[ди биринxb мешуморанд (А.Н.Бернштам, С.П.Толстов, М.А.Итина, Ю.А.Заднепровский, Е.Е.Кузмина, А.М.Манделштам ва диг.) Мутобиrи дигар нуrтаи назар, а[олии зироаткори xанубу uарбии Осиёи Миёна ва но[ия[ои [амxавори Эрон ва Афuонистон низ [анeз аз [азораи III пеш аз милод ва ё аз нимаи дувуми он ба rавми ориёb дохил мешуданд (С.П.Толстов, В.М.Массон, И.М.Дяконов, Ю.В.Ганковский ва диг.)
Вале, дар баробари ин, аrида[ои дигар [ам мавxуданд. Масалан, баъзе[о чунин мепиндоранд, ки тоифа[ои эронb – аxдоди миди[о, форс[о ва дигар халr[ои uарбиэронb на аз шарr, яъне аз Осиёи Миёна, балки аз шимол, ба воситаи Кавказ ба сарзамини Эрон ворид гардидаанд (Г.Хюсинг, Ф.Кениг, Р.Гиршман, Э.А.Грантовский). Бар тибrи чунин муло[иза, он[о из[ори аrида менамоянд, ки дар [азораи II пеш аз милод тоифа[ои эронb ё rисми он[о дар xанубу шарrи Европа умр ба сар бурдаанд. Дар ин маврид [ам мeътаrиданд, ки rисми дигари тоифа[ои эронb он ваrт[о дар Осиёи Миёна ва но[ия[ои [амсояи шимолии он сукунат дошта, гузаштагони [индуориёи[о ба {индус-тон аз Осиёи Миёна омадаанд.
Аммо чанде аз олимони дигар аrидае доранд, ки гeё тоифа[ои эронb аз тарафи Кавказ ба Эрон омада, сипас, аз [амин xо ба ма[ал[ои xануби назди Урал ва дигар вилоят[ои Осиёи Миёна рафтаанд (Ф.Алтхайм, К.Йеттмар).
Гурe[и ориёи[ои дар [азораи II пеш аз милод ба Осиёи Пеш ро[ёфтаро [ам аксар ваrт аз Кавказ «мегузаронанд». Бо вуxуди ин, [амон як аrида, ки дигар тоифа[ои ориёb, аxдоди эрони[о ва [индуориёи[о, то замони ба дигар кишвар[о кeчиданашон, дар Осиёи Миёна ва ма[ал[ои [амсояи он якxоя мезистаанд, uолибан таъкид меёбад[156]. Дар чунин [олат ба {индустон рафтани аxдоди [индуориёи[оро ба нимаи дувум ё аср[ои охири [азораи II пеш аз милод нисбат меди[анд, мутахассисон бошанд, санаи «Ригведа»-ро rарибии аср[ои ХII–Х пеш аз милод [исоб мекунанд[157].
Баъзе му[аrrиrон аз рeи аrидаи бо ро[и Кавказ ба Осиёи Пеш рафтани ориёи[о ба хулосае омадаанд, ки ма[з [амин[о ниёгони ориёи[ои {индустон мебошанд. Он[о, пас аз он ки rариби[ои асри ХII пеш аз милод аз вилоят[ои Осиёи Пеш танг карда бароварда шуданд, ро[и {индустонро пеш гирифтанд[158]. Дар айни замон rазияе пешни[од мешавад, ки мувофиrи он, маълумот ва мадрак[ои археологb дар аср[ои охири [азораи II пеш аз милод, таrрибан аср[ои ХII–Х пеш аз милод аз Осиёи Пеш ва моварои Кавказ ба воситаи Эрон ба тарафи {индустон [аракат кардани аxдоди ориёи[ои ведиро гуво[b меди[анд.
Боз як нуrтаи назари тамоман фарrкунанда [аст, ки дар асоси он ба {индустон сокин шудани тоифа[ои ориёb ба замон[ои rадимтарин, яъне ба [азораи III пеш аз милод рафта мерасад. Ин аrида бо таърихгузории пешинаи «Ригведа», ки онро ба давра[ои rабл аз [азораи II пеш аз милод нисбат додаанд (ва [оло [ам баъзе донишмандони [инд инро rабул доранд), марбут аст. Дар воrеъ, ин ёдгории rадимаи адабиёти динии ориёb дар {индустон (таrрибан дар [удуди Панxоб ва сарга[и Xамнаву Ганга) ба вуxуд омадааст. Ба муносибати дар водии {инд ва но[ия[ои наздики он кашф гардидани маданияти Хараппа – Мо[енxо-Доро, ки дар нимаи дувуми [азораи Ш ва аср[ои аввали [азораи II пеш аз милод вуxуд доштааст, гумони баъзе олимон боз [ам rавитар гардид, ки ориёи[о [анeз дар [амон ваrт[о ба {индустон маскан кардаанд ва ин маданият аз он[ост.[159] Илова бар ин, [атто чунин пиндоре [ам [аст, ки гeё «Ригведа» аз маданияти Хараппа rадимтар бошад[160].
{амин тариrа, чунон ки мебинем, дар бораи ма[ал[ои аслии иrомати тоифа[ои ориёb, дар хусуси замон ва ро[[ои ба дигар кишвар[о кeчидани он[о нуrтаи назар ва аrида[ои хеле гуногун пайдо шудаанд. Вале аз ин чунин барнамеояд, ки барои [алли муаммои ориён ягон асоси боварибахш набошад. Баръакс, маълумот ва мадрак[ои илмии бадастомада ва натиxа[ои тадrиrи объективонаи бисёр олимон имкон меди[ад, ки, аз як тараф, баъзе назария[ои беасоси дар боло тавсифшударо рад кунем ва, аз тарафи дигар, як rатор фикру аrида[ои комилан эътимодбахшро rабул ва эътироф намоем. {амчунин мадрак[ое, ки сол[ои охир ба даст омадаанд, аз xумла бозёфт[ои тозаи бостоншиносони советb дар Осиёи Миёна ро[и баъзе хулоса ва тахмин[ои ба [аrиrат наздиктарро низ мекушоянд.
Фикри [анeз дар [азораи III пеш аз милод сокини {индустон гардидани ориёи[о ва фарзияи ба он[о тааллуr доштани маданияти Хараппа тамоман асосе надорад. Наздикии бевоситаи забон[ои [индуориёb ва эронb, умуман ба оилаи забон[ои [индуаврупоb тааллуr доштани гурe[и забон[ои ориёb, маълумоти роxеъ ба алоrа[ои дуру дароз ва муттасили а[ли ин забон[о ва як rатор муло[иза[ои дигар [ама гуна тахмину гумон[ои хеле пештар, лоаrал дар аввал[ои [азораи II пеш аз милод ба {индустон маскан кардани тоифа[ои эрониро аз байн мебаранд[161]. Он чb оид ба маданияти Хараппа бошад, вай зодаи аср[ои ХХIV–ХХIII пеш аз милод (ё миёна[ои [азораи III пеш аз милод) аст. Uайр аз ин, чунон ки мадрак[ои илми бостоншиносb собит менамоянд, маданияти Хараппа дар заминаи тараrrиёти маданияти ма[аллии rадимтаре, ки дар нимаи аввал ва миёна[ои [азораи III пеш аз милод дар водии {инд ва но[ия[ои [амсояи он [укмфармо буд, ба вуxуд омадааст[162]. Худи [амин [ам далели он аст, ки офаринандагони маданияти Хараппа ба а[олии пешазориёии {индустон тааллуr доранд. Илова бар ин, аз рeи муло[изаи rонеъкунандаи як идда донишмандони имрeза, а[ли маданияти Хараппа ба забони гурe[и дравидb ё ба забони ба он наздик гуфтугe мекардаанд. Зо[и-ран, а[олии пешазориёии водии {инд ва наво[ии [амсояи он ба [амин гурe[ дохил мешудаанд. Ин иддаоро таъсири зиёди забони дравид[о ба забони ориёи[ои {индустон, ки падида[ои онро метавон дар «Ригведа» [ам мушо[ида намуд, инчунин як силсила далелу мадрак[ои дигар ба субут мерасонанд[163].
Дар ваrти [озира халr[ое, ки ба забон[ои гурe[и дравидb гап мезананд, асосан дар но[ия[ои xанубтари {индустон зиндагонb мекунанд. Дар вилоят[ое, ки дар самти uарби {инд воrеанд, дар сарзамини кунунии Покистон ва но[ия[ои [амсояи xануби Афuонистон [оло [ам rавми брагeи дравидизабон боrb мондааст[164]. Дар rарн[ои гузашта rавм[ои дравидизабони ин ма[ал[о хеле сершумор буданд, вале бо мурури замон тадриxан бо тоифаву халr[ои [индуориёb ва эронb омезиш ёфта, бо он[о як шуда рафтанд.
Бояд хотирнишон кард, ки ба аrидаи як гурe[и олимони советb, ки хат ва осори rадимаи маданияти Хараппаро бо кeмаки техникаи му[осиба та[rиr менамоянд, аз рeи натиxа[ои бадастомада rазоват кардан мумкин аст, ки забони ин навиштаxот ориёb набуда, балки ба забони дравидb наздик аст ва, э[тимол, ба [амин гурe[и забон (дар мар[ила[ои rадимтари он) тааллуr дошта бошад[165]. Ин rабил та[rиrот дар хориxа [ам ба амал оварда мешавад ва xолиб аст, ки ин му[аrrиrон низ роxеъ ба забони навиштаxоти маданияти Хараппа [амин як натиxаро мебароранд[166].
Дар айни [ол аrидаи аз ориёи[о баромадани тоифа[ои [индуориёb [ам rобили rабул набуда, маълумот ва мадрак[ои оид ба забон ва маданияти таrрибан миёна[ои [азораи II пеш аз милод, ки дар сарчашма[ои Осиёи Пеш мавxуданд, ба ин маънb далолат намекунанд.
Воrеан [ам дертар як rатор олимон далел[ои забонb ва таърихиеро, ки ба тасдиrи ин иддао оварда мешуданд, рад карда, дар навбати худ исбот намуданд, ки ориёи[ои Осиёи Пеш [еx го[ аxдоди тоифа[ои ориёии {индустон набуданд[167]. {амин тариrа, далел[ои археологb [ам, ки гeё дар аср[ои ХII–ХI пеш аз милод тоифа[ои [индуориёb аз Осиёи Пеш ва моварои Кавказ [аракат карда бошанд, беасос баромаданд[168].
Он чb оид ба назарияи бо ро[и Кавказ ба Эрон омадани ниёгони миди[о, форс[о ва дигар эрониёни uарбb бошад, пас ин нуrтаи назар [ам бо вуxуди то имрeз як rатор тарафдор доштанаш, асоснок дониста намешавад. Ба назари мо, дурусттараш ин аст, ки тоифа[ои эронb чи ба Эрон ва чи ба кишвар[ои дигар аз Осиёи Миёна рафтаанд. Вале аз э[тимол дур нест, ки он[о нафаrат бевосита аз Осиёи Миёна, балки ба воситаи Кавказ [ам гузашта бошанд[169]. Вале дар ин [олат бояд ба назар дошт, ки зо[иран но[ия[ои Европаи xануби шарrb, ки баъзе rабила[ои uарбиэронb аз он xо ба Эрон омадаанд, мебоист давоми бевоситаи ма[ал[ои эронинишини шарrb, аз xумла Осиёи Миёна бошанд. Чунин тахмин кардан [ам мумкин аст, ки ин гурe[и rабила[ои uарбиэронb, агар дар воrеъ, ба воситаи Кавказ гузашта бошанд, rаблан аз тарафи шарr ба но[ия[ои шимоли ба[ри Каспb омада, дар ин xо сукунат ихтиёр кардаанд[170]. Ин [амон ро[ест, ки баъдтар скиф[о ба воситаи он ба сeи uарб [аракат намуданд.
Лекин дар [ар сурат фикру аrидаеро, ки гeё тоифа[ои эронb ба Осиёи Миёна аз Эрон омада бошанд, [амчун фикру аrидаи тамоман нодуруст бояд аз эътибор соrит кард. Далел[ои тарафдорони ин аrида, албатта, ягон асосе надоранд[171]. Мадрак[ои воrеb ша[одат меди[анд, ки тоифа[ои эронb дар охири [азораи II ва ё дар [удуди [азораи II–I пеш аз милод ба Эрони uарбb [иxрат намуда, дар аср[ои аввали [азораи I пеш аз милод ба таври васеъ дар ин сарзамин па[н гардидаанд[172]. Аммо дар Осиёи Миёна, чунон ки мадрак[ои таърихию забонb ва археологb нишон меди[анд, тоифа[ои эронb ба [ар [ол аллакай дар нимаи дувуми [азораи II ва ибтидои [азораи I пеш аз милод сукунат доштанд.
Аксари халr[ои имрeзаи эронb: форс[о, афuон[о, курд[о, балуxи[о ва u. дар фалоти Эрон ва сарзамин[ои [амсояи шарrb ва uарбии он зиндагонb мекунанд. Вале дар [азораи II пеш аз милод дар Эрони uарбb халr[ое мезистанд, ки ба гурe[[ои дигари нажодb ва забонb (аломи[о, лубуби[о, кассит[о ва u.) тааллуr доштанд. Дар аср[ои аввали [азораи I пеш аз милод дар Эрони uарбb, ки [одисоти онзамонаи ин сарзамин дар осори хаттb тасвир ёфтаанд, ин гурe[[ои нажодb тадриxан мавrеи худро ба тоифа[ои эронb дода, баъдтар бо он[о омезиш пайдо карданд[173].
Дар замон[ои rадим ма[алли па[ншавии забон[о ва тоифа[ои эронb назар ба аср[ои миёна ва давраи нав хеле васеътар буд. Вай сарзамини па[новареро аз Европаи xануби шарrb то Туркистони шарrb ва аз назди Урал то xануби Эрон фаро мегирифт.
Сарчашма[ои Юнони Rадим аз шарr ба Европаи xануби шарrb, ба ма[ал[ои шимоли Кавказ ва ба[ри Сиё[ [аракат кардани як гурe[ rабила[ои эронизабонро ша[одат меди[анд. Ин[о скиф[ои дар аср[ои IХ–VIII пеш аз милод омада (ки баъдтар дар [удуди аср[ои VIII–VII пеш аз милод як rисми он[о ба воситаи Кавказ ба Осиёи Пеш гузаштаанд) ва [амчунин тоифа[ои сармату алом буданд. Аxдоди яке аз халr[ои кунунии эронинажод – осетин[о, ки [оло дар Кавказ зиндагb мекунанд, ма[з тоифа[ои сарматb буданд. Ин тоифа[о, бар тибrи ша[одати манбаъ[ои хаттb ва мадрак[ои археологb, то замони ба самти uарб [аракат кардани худ дар ма[ал[ои шимоли ба[ри Каспb, ба[ри Арал ва моварои Урал иrомат доштанд.
{амин тариrа, далел[ои таърихb ва археологb ба Европаи xануби шарrb аз но[ия[ои шарrтари Волга ва Урал [аракат кардани тоифа[ои эрониро тасдиr менамоянд. Зимнан тоифа[ои эронb дар ин но[ия[о rабл аз оuози [азораи I пеш аз милод сукунат доштаанд.
Тоифа[ои эронb, аз xумла, аxдоди а[ли забони хутану сакоb, ки ба тавассути матн[ои боrимонда шe[рат пайдо намудааст, ба Туркистони шарrb фаrат аз Осиёи Миёна ва ё но[ия[ои [амxавори Rазоrистон метавонистанд биёянд. Дар аср[ои III–II пеш аз милод rисмати му[ими хоки Туркистони шарrиро тоифа[ои эронb, аксаран сакои[о ишuол карда будаанд. Манбаъ[ои хаттии ондавраина роxеъ ба ин ма[ал[о ша[одат меди[анд, ки тоифа[ои номбурда дар ин xо то асри III пеш аз милод (бо [амро[ии дигар тоифаи [индуаврупоb– тахори[о) иrомат доштаанд ва сипас, аз [амин ваrт сар карда, ин сарзамин аз тарафи шимолу шарr мавриди истилои тоифа[ои турку муuул rарор гирифтааст.
Дар аср[ои VII–VI пеш аз милод, чунон ки тазаккур ёфт, сар то сари Осиёи Миёнаро комилан халrият[ои эронb – бохтари[о, хоразми[о, суuди[о, гурe[[ои сакоb ва uайра ишuол мекарданд. Дар асоси ин халrият[о ва, rабл аз [ама, бохтари[о ва суuди[о дар мар[ила[ои аввали асри миёна халrи тоxик ташаккул ёфт.
То [амин давра тоифа[ои зироаткори эронb кай[о дар ма[ал[ои муайян маскан гирифта, вилоят[ои [амноми худро, чунончи: бохтари[о Бохтарро, суuди[о Суuдро, хоразми[о Хоразмро, марuиёни[о Марuиёнро, ориёи[о Ориёро (ки rад-rади рeди {арb сарзамини кунунии Афuонистонро дар бар гирифта, марказаш {ирот буд), порти[о Портро, ки rисмати шимолии он дар хоки Туркманистони xанубb ва rисмати xанубиаш дар но[ия[ои сар[адии Эрон воrеъ гардида буд, ба вуxуд оварданд. Тараrrиёти rабила[ои бодиянишини эронй, аз xумла сакои[о, чунон ки материал[ои археологb гуво[b меди[анд, [амчунин ба давраи то асри VI пеш аз милоди таърихи Осиёи Миёна алоrаманд аст.
Матн[ои «Авесто», ки rадимтарин rисмат[ои он[о аср[ои аввалини [азораи I пеш аз милод дар Осиёи Миёна ба вуxуд омадаанд, хеле барваrттар аз аср[ои VII–VI пеш аз милод дар Осиёи Миёна иrомат доштани тоифа[ои эрониро тасдиr менамоянд. Дар ин осори rадима вилоят[ои онваrтаи Осиёи Миёна, инчунин баъзе но[ия[ои [ам[удуди он[о, аз xумла Суuд, Марuиён, Хоразм, Ориё ва uайра зикр ёфтаанд.
«Авесто» [амчунин хотиротеро аз кишвари нимафсонавии Аирйанам ваеxа[ («Фарохнои Ориёно»), ма[алли rадимаи сукунати тоифа[ои эронb (ё умуман ориёb) дар худ ма[фуз доштааст. Як идда донишмандон, аз rабили И.Маркварт, Э.Бенвенист, А.Кристенсен, С.П.Толстов ва дигарон ин кишвари нимафсонавиро Хоразм донистаанд[174]. Аммо дар ин xо на Хоразмро, ки дар «Авесто» бо номи худ зикр шудааст, балки сарзамини па[новари Осиёи Миёна ва вилоят[ои [ам[удуди шимолии онро дар назар доштан дурусттар ва ба [аrиrат наздиктар мебуд. Шарrшиноси маш[ури рус К.А.Инострансев дар ваrташ чунин муло[изаро ба миён гузошта буд ва [оло [ам баъзе олимони советb ин нуrтаи назарро тарафдорb менамоянд[175].
Маълумот ва мадрак[ои оид ба равобити муттасили забон[ои умуман ориёb (ва пас эронb) бо забон[ои фину угорb, ки дар илм xамъ оварда шудаанд, гуво[b меди[анд, ки ма[ал[ои иrомати тоифа[ои ориёb (ва пас эронb) масо[ати бузургеро дар шимол то минтаrаи бешазори байни Поволже ва Сибири uарбb, яъне то xой[ое, ки имкони алоrа бо фину угори[о мавxуд бошад, дар бар мегирифт. {амчунин ба робитаи аз давра[ои «тоориёb» боrимондаи тоифа[ои ориёb ва шева[ои он[о бо [индуаврупои[ои дигар ишорат мешавад. Аз ин чунин бармеояд, ки [удуди ма[ал[ои иrоматии тоифа[ои ориёb дар шимолу uарб то ба дашт[ои Европаи xануби шарrb мерасидааст.
Дар баробари ин тахмин кардан мумкин аст, ки тоифа[ои эронb ва ё ориёии пешина дар дашту са[ро[ои воrеъ дар [удуди шимоли шарrb ва шарrии Осиёи Миёна низ маскан доштаанд. Инро мадрак[ои оид ба а[олии ин ма[ал[о дар давра[ои баъдина (аз миёна[ои [азораи I пеш аз милод) ва маълумоти археологии роxеъ ба а[ди rадимтари ин xой[о низ тасдиr менамоянд. Тоифа[ои эронb дар Осиёи Миёна ва но[ия[ои [амсояи шимоли он дар аср[ои охири [азораи II ва оuози [азораи I пеш аз милод иrомат мекардаанд. Чунон ки дидем, ин иддао аз тафсири материал[ои сарчашма[ои хаттb [ам собит мегардад. Аз ин бармеояд, ки ёдгори[ои археологии онваrтаи ин ма[ал[о ба тоифа[ои эронb тааллуr дошта, ба маданияти доираи Андрон (ва ё яке аз намуд[ои маданияти Андронb, Тозабоuёб, Rайроrrум ва u.) мансубанд. Вале дар миёна[ои [азораи II ва аввал[ои [азораи I пеш аз милод маданияти аз рeи хусусият[ои археологb ва [амчунин аз рeи симои антропологии а[олии аврупоишакл [амгун ва [амранг дуртар ба тарафи шарr, аз xумла ба Туркистони шарrb, ки аз он xо ёдгори[ои сафолии навъи Андрониро пайдо кардаанд, низ па[н гардиданд. Баъдтар, дар [азораи I пеш аз милод дар ин но[ия[о, аз xумла дар Олтой ва Туркистони шарrb rабила[ои скифу сакоb маскан гирифтанд. Uайр аз ин, ба туфайли пайдо шудани навиштаxоти [азораи I милодb дар Туркистони шарrb ду забони ба [ам хеши мансуб ба гурe[и дигар кашф гардид, ки дар илм бо номи «тахорb» маш[ур буда, а[ли онро «тахори[о» меноманд.
Он[о дар давра[ои пешина [атман [удуди нисбатан васеътарро, ки rисмат[ои uарбиро [ам фаро мегирифт, ишuол менамуданд. Дар илм роxеъ ба пайдоиши тахори[о дар ин ма[ал[о фикру муло[иза[ои мухталиф мавxуданд[176]. Аммо му[имтараш ин аст, ки маълумот ва далел[ои забонb дар байни тахори[ои rадим ва тоифа[ои шарrиэронb вуxуд доштани робита[ои муайянеро нишон меди[анд.
Инак, чунин ба назар мерасад, ки rадимтарин ма[алли иrомат ва маркази асосии па[ншавии тоифа[ои эронb Осиёи Миёна ва но[ия[ои [ам[удуди шимоли он будаанд. Наздикb ва ягонагии пешгузаштагони тоифа[ои эронb ва [индуориёиро ба эътибор гирифта, тахмин кардан мумкин аст, ки аxдоди [индуориёи[о низ то ба {индустон кeчидани худ дар [амин ма[ал[о сукунат доштаанд. Мадрак[ои археологb ва хусусан материал[ои наве, ки аз [африёти Осиёи Миёна ба даст омадаанд, ин rазияро тасдиr менамоянд.
Чи навъе ки аз назар гузаронидем, дар Осиёи Миёна аз а[ди неолит сар карда, ду но[ияи аз [ам хеле фарrкунандаи хоxагию маданb ба вуxуд омадаанд. Дар rисмати xанубу uарб, дар Туркманистони xанубb маданияти зироаткорон ривоx ёфта, дар охири [азораи III ва аср[ои аввали [азораи II пеш аз милод ба авxи тараrrиёти худ расидааст. Ин маданият бо му[имтарин хусусият[ои худ бо маданият[ои Эрон ва но[ия[ои [ам[удуди xанубb rаробат дорад. Дар rисмати бештари Осиёи Миёна маданияте [укмфармост, ки бо маданият[ои дар но[ия[ои шимолb па[нгардида шабе[ ва [амранг аст. Uолибан а[олии ана [амин ма[ал[о ва, rабл аз [ама, rабила[ои са[ронишини асри биринxb ба ориёи[о ва эрони[о нисбат дода мешаванд.
Аrидаи дигаре [ам [аст, ки дар асоси он, чунон ки дар боло тазаккур ёфт, ориёи[о гeё [амон зироаткорони ма[ал[ои xануби uарби Осиёи Миёна мебошанд, ки асари мавxудияти он[о то охир[ои [азораи III пеш аз милод низ пайдост. Ин нуrтаи назар rисман аз он сар задааст, ки як ваrт[о чи тоифа[ои зироаткори xанубу uарби Осиёи Миёна ва чи rабила[ои са[ронишин [ама ориёb пиндошта мешуданд. Агар дар воrеъ [амин тавр мебуд, ин чунин маънb пайдо мекард, ки гурe[[ои мухталифи тоифа[ои ориёb дар шароити аз [ам тамоман фарrкунандаи иrтисодb ва маданb зистаанд, ки маълумот ва мадрак[ои мавxудаи (ва rисман дар боло тавзе[ёфтаи) таъриху забоншиносb оид ба ориёи[о ба ин комилан мухолиф аст[177]. Дар айни замон маълумоти роxеъ ба симои хоxагb ва иxтимоию мадании аxдоди ориёи[ои [индb ва эронb бо мадрак[ои маданияти мардуми са[ронишин ва чорводору зироаткори а[ди биринxb мувофиrати комил пайдо намуда, вале гумон аст, ки бо мадрак[ои маданияти зироаткорони xануби Туркманистон алоrае дошта бошанд[178].
Инро [ам ба назар гирифтан зарур аст, ки маданият[ои Туркманистони xанубb аз а[ди неолит то аввал[ои а[ди биринxb ба доираи маданият[ои зироатие, ки дар rисмат[ои xанубтар, дар Эрон ва но[ия[ои [амсоя – аз Осиёи Пеш то Афuонистону {индустон па[н гардидаанд, дохил мешаванд. Ин маданият[о аз xи[ат[ои хоxагию иrтисодb ва маданb бо якдигар наздик ва ё [амнавъанд. Илми бостоншиносb далел[ои зиёде xамъ овардааст, ки дар он замон[о, алалхусус дар охир[ои энеолит ва аввал[ои биринxb вуxуд доштани алоrаи наздики байни зироаткорони Туркманистон ва маданият[ои xанубии Эрон ва но[ия[ои [амсояро нишон меди[анд; роxеъ ба наздикии маданияти маънавии он[о низ далел[о мавxуданд; тахмин мекунанд, ки дар миёни а[олии Туркманистони xанубb ва вилоят[ои [амxавори Эрону Афuонистон ва мардуми му[оxири ин ма[ал[о муносибати хешутаборb [ам вуxуд доштааст[179].
Ба ин тариrа, [ам аз xи[ати умумияти симои хоxагию маданb ва [ам, э[тимол, аз xи[ати ирrу нажод зироаткорони xануби Туркманистони а[ди энеолит ва аввали биринxb бо а[олии Эрон, Афuонистон ва но[ия[ои [амсоя алоrаманд буданд. Аммо тоифа[ои ориёb, зо[иран, он ваrт[о дар ин кишвар[о буда наметавонистанд. Маълумот ва мадрак[ои аниrе [астанд, ки дар ин ваrт сокини ин сарзамин[о будани а[олии нажодан ва забонан дигарро собит менамоянд. Бар хилофи ин, маданият[ои дигар rисмати бузургтари Осиёи Миёна аз xи[ат[ои хоxагию иrтисодb ва маданb [амранг буда, бо маданият[ои наво[ии шимолb, яъне бо ма[ал[ое, ки аз рeи маълумоти таъриху забоншиносb тоифа[ои [индуэронb яrинан алоrаманд буданд, робитаи доимb доштанд. Инро [ам ба эътибор гирифтан лозим аст, ки дар аввал[ои а[ди биринxb алоrаи муайяни ниёгони ориёи[о бо rабила[ои [индуаврупоии Европа бояд [анeз вуxуд дошта бошанд.
Дар айни [ол маълумоти бостоншиносb оид ба а[олии маданияти са[роии а[ди биринxии Осиёи Миёна ва но[ия[ои шимолb бо он чb, ки мо аз рeи материал[ои муrоисавии таърихb ва забоншиносb медонем, комилан мутобиrанд. Дар байни тоифа[ои са[ронишини а[ди биринxb чорводорb хеле таракrb карда, он[о аз кор[ои зироат [ам ба хубb хабардор буданд. {амин «навъи хоxагидорb (чорводорию зироаткорb бо имтиёзи парвариши чорво [амчун аломати рифо[ ва сарват), чунон ки дида шуд, барои ориёи[о [ам хос буд. {ам тоифа[ои [индуэронb ва [ам тоифа[ои са[ронишини а[ди биринxb бештар ба асппарварb машuул мешуданд ва, аз [амин рe, асппарварb дар чорводории он[о мавrеи асосиро ишuол менамуд. Дараxаи тараrrиёти иxтимоии онваrтаи а[олии са[ронишин низ нисбатан баланд буд. Масалан, бостоншиносон дар асоси материал[ои rабристони он замон муrаррар намуданд, ки [анeз дар [амон ваrт[о а[олии са[ронишин зиндагонии хонаводагии падаршо[иро ба сар бурда, дар байни он[о нобаробарии молумулкb ва иxтимоb ба вуxуд омада будааст[180]. Айнан [амин xи[ат[о ба xамъияти ориёи[о низ хос аст. Дар боло аз хусуси дараxаи баланди тараrrиёти металлургияи тоифа[ои [индуэронb [анeз дар а[ди ориёb сухан рафта буд. Инро аз мадрак[ои археологии мансуб ба маданият[ои са[роии а[ди биринxb [ам метавон бори дигар мушо[ида намуд[181]. Чунончи, мадрак[ои аз [африёти Rайроrrум (воrеъ дар шимоли республика) бадастовардаи бостоншиносони Тоxикистон, ки ба таври васеъ ба ро[ гузошта шудани исте[соли ма[аллии маснуоти металлургиро нишон меди[анд, дар ин бобат хеле xолиби диrrатанд[182].
Маълумоти таъриху забоншиносие, ки дар давраи тараrrиёти ни[оят васеи металлургия ва истифодаи олоти фулузb [анeз [ам якxоя зистани аxдоди ориёи[ои [индb ва эрониро тасдиr менамоянд, [амчунин барои муайян кардани замони иrомати якxояи ниёгони тоифа[ои гуногуни [индуэронb а[амият доранд. Дар заминаи материал[ои археологии Осиёи Миёна ва но[ия[ои [амсояи шимолии он ин [олат асос меди[ад чунин тахмин кунем, ки аxдоди [индуориёи[о дар [удуди ватани rадимаи худ, [адди аrал, то аср[ои аввал ё худ, [атто то миёна[ои [азораи II пеш аз милод [амро[и ниёгони тоифа[ои эронb зиндагb ба сар бурдаанд. Оuози аз Осиёи Миёна ба тарафи xануб [аракат кардани тоифа[ои ориёb таrрибан ба [амин ваrт[о рост меояд.
Зироаткорони xануби Туркманистони асри энеолит ва аввал[ои а[ди би-ринxb, зо[иран, ориёb буда наметавонистанд. Маданият[ои ша[ристонb ва ша[рии Эрони шимоли шарrb ({исори III ва u.), Афuонистони xанубb (Мун-диuоки IV), водии {инд бо ёдгори[ои давраи Мо[енxо - Доро - Хараппа ва uайра бо [амон сабаб[о ва якчанд сабаб[ои дигар мисли маданияти xанубу uарби Осиёи Миёна, балки аз он [ам зиёдатар наметавонанд ориёb ма[суб ёбанд.
Бо вуxуди ин, илми бостоншиносb дар [амаи ин ма[ал[о рeй додани таuйироти xиддии таърихиро дар ча[оряки дувуми [азораи II пеш аз милод rайд менамояд. Марказ[ои пешина де[када ва ша[р[ои тамом бесо[иб ва беодам монда, ба харобазор табдил меёбанд. Дар бисёр xой[о ба куллb дигаргун шудани сафололот ва аз байн рафтани дастго[и rадимаи кулолb ба назар мерасад. Ин [олатро бештар бо па[ншавии rабила[ои нав ва, аз рeи баъзе пиндор[о, ма[з тоифа[ои аз Осиёи Миёна [аракаткарда ва нажодан ориёb (ё [индуаврупоb) вобаста менамоянд[183].
Дуруст аст, ки бо вуxуди имконпазирии чунин [аракат, [анeз мо далел[ои бевоситаи ба он ишоракунанда дар даст надорем. Метавон фарз кард, ки таuйироти номбурда мумкин аст бо сабаб[ои дохилb [ам рeй дода[184], барои вуруди тоифа[ои ориёb ба ин ма[ал[о заминаи мусоид фаро[ам оварда бошад.
{амон аrидаи хеле па[ншуда, ки гeё маданияти Хараппа дар натиxаи ба водии {инд сар даровардани тоифа[ои ориёb аз по афтода бошад, ба назар [атмb намерасад. Маълумоти мавxуда дигар шар[у тафсири аз ин [ам ба э[тимол наздиктарро, яъне пас аз чандин асри таназзули маданияти Хараппа ба водии {инд омадани тоифа[ои ориёиро ба миён мегузорад[185].
Вале rатъи назар аз ин мухолифат[о, [амон [олати воrеb, ки дар сарзамини Эрони шарrb, Туркманистони xанубb, Афuонистон ва {индустони uар-бb таuйироти номбурда дар таърихи маданият[ои хеле пештар равнаrдоштаи ин xой[о таrрибан то аср[ои ХVIII–ХVII пеш аз милод [анeз ба амал наомада буд[186], барои чунин тахмин кардан имкон меди[ад, ки то [амин ваrт [аракати пуравxи тоифа[ои ориёb ба ин ма[ал[о шурeъ нагардида буд.
Мадрак[ои аниrтаре, ки дар бораи кeчиши ин тоифа[о маълумоти нисбатан са[е[ меди[анд, барои миёна ва нимаи дувуми [азораи II пеш аз милод мавxуданд. Материал[ои фаровон ва мухталифи ба он ваrт[о алоrаманд, ки дар натиxаи ковиш[ои бостоншиносон ба даст омадаанд, ин давраро [амчун давраи [аракати пурвусъати rабилавb дар тамоми сарзамини Осиёи Миёна тавсиф менамоянд. Тоифа[ои са[ронишин ба [удуди минтаrаи зироатии Туркманистони xанубb наздик мешаванд ва сипас, зо[иран, ба он дохил шуда, маскан[ои худро ба вуxуд меоваранд. {оло мадрак[ое мавxуданд, ки то [удуди во[а[ои rадимаи зироаткории xануби Туркманистон па[н гардидани а[олии са[ронишинро собит мекунанд, дар ин xой[о саuона[ои худи тоифа[ои са[ронишин, ки бештар ба но[ия[ои шимол хосанд, ёфт шудаанд[187].
Айнан дар [амон ваrт [аракати тоифа[ои ориёb ба xониби Афuонистон ва {индустон воrеъ мегардад. Дар ин бобат [африёти саuона[ои rадима дар Тоxикистони xанубb дар водии дарё[ои Rизилсу, Вахш ва Кофарни[он а[амияти махсусе дорад. Материал[ои ин [африёт ша[одат меди[анд, ки он[о ба а[олии аз xи[ати маданияти моддb ба тамаддуни Намозго[и VI ва бо хусусияти маросими дафн ба rабила[ои доираи са[ро хеле монанд тааллуr доранд. Симои антропологии со[ибони ин саuона[о ононро бо мардуми вилоят[ои xанубb – а[ли маданияти сафололоти наrшунигорин наздик менамояд. Пайдоиши ин тоифа[о [оло комилан муrаррар нагардидааст, дар ро[и муайян кардани усули пайдоиш ва маданияти он[о кeшиш[ои гуногун ба амал омада ва фикру муло[иза[ои мухталиф баён ёфтаанд. Му[аrrиrон дар асоси тадrиrи маросими дафн ва якчанд хусусияти саuона[о чунин фикреро пеш гузоштанд, ки ин саuона[о ба тоифа[ои ориёb алоrа дошта, дар ин xо амали дафн ва баъзе дигар русумоти хоси ориёи[ои ведb ва [амчунин тоифа[ои шарrиэронb инъикоси худро пайдо намудааст[188].
Бозёфт[ои бостонии Тоxикистони xанубb боз аз он сабаб [ам диrrати мутахассисонро бештар ба худ xалб менамоянд, ки бостоншиносони покистонию итолиёb дар вилояти Сват, воrеъ дар шимолу uарби Покистони кунунb, [амин гуна саuона[ои аз xи[ати сохт ва тариrи дафн ба он[о наздикро кашф карданд. Санаи як гурe[и rадимтари ин саuона[о таrрибан ба нимаи дувуми [азораи II пеш аз милод рафта мерасад[189].
{амин тариrа, аз як тараф, барои [индуориёb [исоб кардани тоифа[ои асри энеолит ва аввал[ои а[ди биринxии Осиёи Миёна [еx як асосе нест, аммо, аз тарафи дигар, э[тимоли rавb меравад, ки [индуориёи[о ма[з тоифа[ои са[ронишини (ва дар rисмати шимолу uарби он[о воrеъгардидаи) Осиёи Миёнаи нима ва охири а[ди биринxb будаанд. Ба назари мо, фарзияи И. М. Дяконов оид ба протсесси па[ншавии забон[ои [индуэронb дар байни тоифа[ои зироаткори анавии Осиёи Миёна дар охирин мар[ила[ои тараrrиёти он[о, ки бо таъсири алоrа[ои гуногун ба са[ронишинон сурат гирифтааст, ба [аrиrат наздик менамояд. Дар xараёни ин алоrа[о умумият[ои нажодие, ки бо номи [индуэронb маш[уранд ва инчунин маданияти он[о ба вуxуд меоянд. Ин фарзия, ки онро дигар му[аrrиrон (масалан, Б.А.Литвинский) [ам таrвият додаанд, материал[ои бадастомадаи археологиро бе[тар аз [ама тавзе[ менамояд. Дар айни замон, ин фарзия як rатор xи[ат[ои суст ва ноrис [ам дорад. Фаrат xамъ оварда шудани далелу мадрак[ои нав ба [алли rатъb ва [амаxонибаи ин масъала имкон хо[ад дод.
Дар баробари ин, мадрак[ои зикршуда метавонанд ба [аракати тоифа[ои Осиёи Миёна дар миёна[о ва нимаи дувуми [азораи II пеш аз милод ба тарафи xануб, аз xумла ба сарзамини {индустон ша[одат ди[анд.
Албатта, ба тарафи xануб па[н шудани тоифа[ои Осиёи Миёна баъдтар, [ангоми дар {индустон rарор гирифтани аxдоди [индуориёи[о [ам давом кардааст.
Бостоншиносон чунин мепиндоранд, ки дар офаридани маxмeи маданияти Туркманистони xанубb, ки дар давра[ои пас аз Намозго[и VI вуxуд дошт, тоифа[ои са[ронишини дар ин xой[о па[ншуда ва ё ин ма[ал[оро дар оuози давраи мазкур (яъне тахминан дар [удуди [азора[ои II ва I пеш аз милод ё худ дар ибтидои [азораи I пеш аз милод) «забткарда» роли калоне бозидаанд[190].
Дар шарrтари Осиёи Миёна, дар Помир [ам наrши ба самти xануб равонашавии тоифа[ое, ки аз байни а[олии са[ронишин баромада, зо[иран, ба ин xо бештар аз но[ия[ои Фарuона ва вилоят[ои [амсояи он омадаанд, мушо[ида мешавад. Аз ин насаб тоифа[о дар Помир [анeз дар а[ди биринxb, дар охир[ои [азораи II ва ибтидои [азораи I пеш аз милод пайдо шудаанд. Аз асри VII пеш аз милод дар асоси материал[ои археологии Помир роxеъ ба тоифа[ои гурe[и скифу сакоb сухани муайян гуфтан мумкин аст. Маълумоти археологb [амчунин то [удуди {индустон [аракат кардани он[оро ба таври мeътамад собит менамояд[191].
Ин хулоса[о бевосита ба маълумоти сарчашма[ои хаттb ва далел[ои таъ-рихию забоншиносb, rатъи назар аз мадрак[ои археологие, ки дар аср[ои VII-VI пеш аз милод ба наво[ии xануби Помир то наздики[ои [удуди {ин-дустон (rисман дар хоки он) ва ма[ал[ои шарrии Афuонистон рафта xойгир шудани тоифа[ои эронии мансуб ба гурe[[ои сакоb ва ё ба он[о наздик, аз он xумла, зо[иран, аxдоди афuон[о ва мунxон[ои имрeзаро нишон меди[анд, тасдиr мегарданд[192].
{еx xои шуб[а нест, ки ин тоифа[ои гурe[и шарrиэронb аз шимол, аз сарзамини Осиёи Миёна баромада, ба сeи кишвар[ои xануб [аракат кардаанд.
Инак, чунон ки дидем, [ам маълумоти археологb ва [ам далел[ои таърихию забоншиносb аз Осиёи Миёна ба тараф[ои xануб, ба {индустон, Афuонистон ва зо[иран, ба Эрон нуфуз кардани гурe[[ои мухталифи ориёb (аввал[о аксаран [индуориёb, баъдтар эронb)-ро исбот менамоянд.
{амаи ин бори дигар тасдиr мекунад, ки Осиёи Миёна бо но[ия[ои [амxавори худ rадимтарин ма[алли иrомати тоифа[ои [индуэронb ва маркази асосии па[ншавии он[о будааст. {амон тоифа[ои эроние, ки дар Осиёи Миёна мондаанд, ниёгони а[олии аслии Осиёи Миёна аз оuози а[ди таърих то аввал[ои асри миёна [исоб меёбанд.
Баъд[о бар асоси халrият[ои шарrиэронии Осиёи Миёна, пеш аз [ама, бохтари[о, суuдиён ва ба дараxаи камтар дигар xузъ[ои таркибии нажодb, халrи тоxик ба вуxуд омад.
Боби дувум
ТОИФА{ОИ ШАРRИЭРОНИИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР ОUОЗИ ПАЙДОИШИ XАМЪИЯТИ СИНФИИ ИБТИДОB
(АСРИ IХ - МИЁНА{ОИ АСРИ VI ПЕШ АЗ МИЛОД)