Дар охир[ои асри ХV ва ибтидои асри ХVI eзбек[ои бодянишин бо сардории Му[аммад Шайбонихон Мовароунна[ри марказb ва андаке баъдтар тамоми rисмати боrимондаи давлати Темуриёнро забт намуданд. Давлат ва сулолаи нав бо номи таъсискунандаи худ – «Шайбонb» маш[ур гардид. Худи Шайбонихон аслан аз хонадони Чингизхон буд. Бобои e- Абулхайрхон дар нимаи аввали асри ХV давлати пуриrтидори бодиявb ташкил намуд. Rавму тоифа[ои туркзабони мутта[идкардаи e аз аслу насаб[ои гуногун иборат буданд. Он[о дар па[но[ои бекарони дашту са[рое, ки домони он аз поини дарёи Сир то Сибир рафта мерасид, [аёт ба сар мебурданд. Вале ин итти[одияи бавуxудовардаи Абулхайрхон мабдаи иrтисодb надошт ва бо зeри сило[ арзи вуxуд мекард. Ин буд, ки вай поя[ои худро устувор карда натавониста, ба зудb пас аз фавти Абулхайрхон аз по афтод[1402]. Шайбонихон хост, таxрибаи бобояшро такрор намояд, вале кораш барор нагирифт. Xангу талош[о бо дигар Чингизиёни xо[талаб ва ихтиёрхо[ го[ ба фоида ва го[ ба зарари e анxом меёфт. {арчанд ки баъзан бо uанимат[ои хеле хуб зафар меёфт, вале ин барои таъмини имтиёзи сиёсии e кофb набуд.
Шайбонихон дар ин мубориза[о бор[о аз ёрию дастгирии Темуриён ба[раманд гардида буд. E дар яке аз xанг[о маuлуб шуда, ду сол дар Бухоро зист ва, аз рeи ша[одати сарчашма[о, xиддан машuули андeхтани илму дониш гардид.
Душмани ашаддии Темуриён дар rисмати шимоли мамлакат моuул[о* ба шумор мерафтанд, ки Тошкандро маркази худ ихтиёр карда буданд. Он[о чандин бор [атто ба но[ия[ои Мовароунна[ри марказb [амла намуда, мол[оро толон ва а[олиро тороx мекарданд. Темуриён Шайбонихонро ба муrобили муuул[о истифода карданb шуданд. Лекин Шайбонихон иттифоrчии бад баромад: e фаrат аз паи манфиати худ шуда, аксаран хилофи ваъдаи худ амал мекард, го[ тарафи Темуриёнро мегирифт, го[ тарафи моuул[оро, [ар замон ба мулк[ои ину он [уxум[ои uоратгарона менамуд. Ни[оят, e чунин ша[р[ои исте[комb, мисли Утрор, Сайрам ва Яссаро ба та[ти тасарруфи худ дароварда, [амrавмони худро даъват кард ва дастаи rавии аскарb ташкил дода, бо моuул[о муо[ида баст ва соли 1499 ба истилои Мовароунна[р шурeъ намуд. Аввал e пойтахти Темуриёни Осиёи Миёна - ша[ри Самарrандро ба му[осира гирифт. Ваrте ки волии Бухоро бо reшуни худ ба тарафи Самарrанд равона шуд, Шайбонихон аз му[осира бархоста, ба муrобили e шитофт ва дар ро[ ин rувваи аскариро торумор намуда, ба сeи Бухорои заифгардида [аракат кард. Аз му[осира [атто се рeз нагузашта, аъёну ашроф ва рe[ониён ша[рро ба e таслим намуданд.
Дар чунин ла[заи пурмасъулият [ам, ки мамлакатро хатари xиддb та[дид мекард, ашрофи Самарrанд ва ша[зодагони темурb тамоман саргарми нифоrу низоъ[ои байнихудb буданд. Гурe[е саршохаи Темуриёни Осиёи Миёна - Султон Алиро тарафдорb мекарданд, гурe[и дигар хешованди вай – Бобурро ба Самарrанд даъват намуда, таслими ша[рро ба e ваъда медоданд. {ангоми Самарrандро му[осира кардани Шайбонихон ин низоъ[о боз [ам rувват гирифт. Баъзе намояндагони хеле бонуфузи рe[ониён [исси навмедb ва кайфияти маuлубиятро падид меоварданд. Султон Алb дар [ама xо хиёнатро гумон бурда, аз дигарон пештар бо як гурe[ рикобдорони худ ба rарорго[и Шайбонихон равона шуд. Ашрофи Самарrанд аз ин воrиф гардида, бо тe[фаву инъом[ои зиёде ба [узури Шайбонихон омада, сари таъзим фуруд оварданд. Ба ин тариrа, соли 1500 Самарrанд бе xанг ба дасти Шайбонихон даромад.
Аммо ин муваффаrияти аввалин, ки ба зудb ва осонb ба даст омада буд, баrое наёфт. Як rисми ашрофи Бухоро ва Самарrанд тарафдори барrарор намудани [окимияти Темуриён буд. Агарчанде ки e нахустин сeиrасдро фош намуда, гуна[корон ва [атто гумонбар[оро аз дами теu гузаронид, ба [ар [ол дасти муrобилони e боло шуд. Акнун [арифи асосии Шайбонихон ша[зодаи xавони темурb, аоосгузори ояндаи давлати Темуриёни {инд - Бобур гардид. Rарорго[и Шайбонихон дар [аволии Самарrанд буд. Аъёну ашрофе, ки пин[онb бо Бобур мукотиба доштанд, ба рeи e дарвозаи ша[рро кушоданд ва eро подшо[ эълон намуданд. Дере нагузашта дар баъзе ша[р[о ва исте[комоти дигар низ пирeзb насиби тарафдорони Темуриён гардид. Вале дар му[орибаи кушоди со[или Зарафшон, ки дар мо[и апрели соли 1501 ба вуreъ омад, Бобур шикаст хeрд ва ба Самарrанд аrиб иишаст. Худи e дар ёддошт[ояш аз тарафи Шайбонихон мо[[ои дароз му[осира шудани Самарrандро ба тариrи хеле муфассал тасвир намудааст.[1403] Аз гуфта[ои Бобур маълум мешавад, ки халr, а[олии оддии ша[р, пешаварону косибон аввал[о дар му[офизати ша[р бисёр фаъолона иштирок доштаанд, xасорат ва rа[рамонb нишон дода, наrш[ои [уxуми фикркардаи Шайбонихонро вайрон мекардаанд. Аммо сокинони ша[р манфиат[ои сулолавии Бобурро, чунон ки e соддалав[она гумон мебурд, [имоя намекарданд. Самарrанди[о якнун таxрибаи калон ва талхе доштанд: хиёнат ва сeиrасд[ои аъёну ашроф, аз даст ба даст гузаштани ша[р боиси uорат, rатлу куштор ва rа[тиву гуруснагb мегардид. Лекин ин бор манфиати ша[риён ва Бобур мувофиr афтод.
Бо вуxуди ин, ниго[ доштани Самарrанд муяссар нагардид. Ша[риён яроrу асли[а надоштанд. Дар ша[ри му[осирашуда гуруснагb [укмфармоb мекард. «Ваrти гандумпаз расида буд, вале касе [осили нав намеовард. Рeз[ои му[осира тeл кашид, мардум ба ма[румият[ои зиёде дучор гардиданд; кор ба xое расид, ки бенавоён ва мe[тоxон гeшти сагу харро мехeрдагb шуданд. Чун еми асп камёб шуд, одамон ба xои он барги дарахтро медоданд»[1404].
Бобур барои кeмак ба [окимони гуногун муроxиат намуд, вале имдоде нарасид. E чунин хислати Темуриёнро, ки манфиати умум барояшон бегона буд, хеле аниr ва даrиr хотирнишон намудааст: «Мо ба кeмак ва пуштибонии моликони [амсоя ва атрофу акноф умед баста будем, лекин [ар яки он[о наrша[ои худро дошт[1405]. Хусусан, кeто[андешии сардори Темуриёни Хуросон - Султон {усайн, ки на фаrат дасти ёрb дароз накард, балки [атто ба Шайбонихон чоплусb намуд, eро дар [айрат гузошт.
Сокинони ша[р, сарбозон ва [атто наздикони Бобур ба rа[тb ва гуруснагb тоб наёварда, ба [ар сe фирор мекарданд. Ни[оят, худи Бобур [ам ро[и гурезро пеш гирифт. Ша[ри пойтахтии Самарrанд дубора ва тамоман ба дасти Шайбонихон даромад. Ин [одиса дар соли 1501 рeй дод.
Ба Шайбонихон аз [ама бештар сокинони ша[ри Rарокeл муrовимат карданд. Ба[орони соли 1501 дар ин xо шeрише ба амал омад, ки амалан хусусияти синфb дошт. Ба сари ша[р намояндаи халrро, зо[иран, сардори шeришро нишонданд. Номи e маълум нест, дар манбаъ[ои онваrта eро та[rиромезона «гадо» ва «xо[ил» номидаанд.
Шайбонихон худ бо reшуни зиёде ба xанги зидди Rарокeл рафт. Ша[рро гирифта, сардори шeришгаронро ба rатл расонид. Вале пас аз ша[рро тарк кардани Шайбонихон мардум боз шeриш бардошт. Феодалон дар ин ла[за ташаббусро ба дасти худ гирифтанд, он[о ният доштанд, ки ин шeришро ба манфиати Темуриён истифода баранд. Он[о аз [окимони [амсояи темурb мадад хостанд. Шайбонихон дубора ба Rарокeл reшуни сершуморе фиристод. Му[орибаи ни[оятдараxа шадид ба амал омад, фуrарои ша[р диловарb ва rа[рамони[ои бемислу монанде нишон доданд. Дар охири охирон Шайбониён ша[рро ишuол намуда, онро ба кушторго[и [аrиrb мубаддал карданд. Сипас ба маrсади тарсонидани чашми мардум бо амри Шайбонихон аз сари rарокeли[ои маrтул дар Бухоро калламанора сохта шуд[1406].
Муддате чанд Шайбонихон барои аз хатар эмин намудани аrибго[и худ чора[ои лозима дида, пас ба истилои мулк[ои xанубии Темуриён камар баст. Дар ин xо [ам [амон вазъияти парокандагии rувва[ои ин хонадон ба истилокорон мадад расонид. {окимони вилоят[ои мухталиф ин дафъа [ам нахостанд ба [ам мутта[ид шаванд. {исси нобоварb ба якдигар, иuво, сeиrасд ва хиёнати ошкоро замина[ои мусоиди истилоро фаро[ам овард. Шайбонихон аз чунин вазъият ба хубb истифода бурда, ба яке ваъдаи подош медод, ба дигаре сиёсат мекард ва худ ба василаи тохтутоз[ои бемалол, тороx ва uорати мардум оxизb ва нотавонии Темуриёнро нишои медод ва дар байни он[о кайфияти маuлубиятро xорb менамуд.
Дар вилояти хеле калоне, ки марказаш {исор буд, Хусравшо[ [укмронb мекард. Чун замоне e ба дараxае иrтидор пайдо намуда, ба худраъйb ва сарватмандb шe[рат ёфта буд, ша[зодагони темурb дар ин ла[заи душвор барои кeмак ва пуштибонb ба вай рe оварданд. Вале e нисбат ба вазъияти мавxуда нодонb ва нофа[мии тамом зо[ир намуд: ба xои мутта[ид шудан бо Темуриён ва ё лоаrал кeмак расондан ба он[о, ки бор[о илтимосаш карда буданд, аз тарси даъво[ои он[о ро[и макру фиребро пеш гирифт ва дар натиxа комилан дар [олати xудоb ва тан[оb монда, аз аввалин хабари [аракати reшуни Шайбонихон ба {исор буздилона фирор кард. Rаламрави e, ки но[ия[ои xанубии Тоxикистон, rисмати шимолии Афuонистон ва xануби Eзбекистонро фаро мегирифт, ба осонb ба та[ти тасарруфи Шайбонихон даромад. Дере нагузашта, соли 1505 Хоразм [ам аз тарафи reшуни Шайбониён ишuол карда шуд.
Навбати забти пойтахти дигари Темуриён – {ирот расид. Султон {усайн фаrат акнун то чb андоза xиддb будани хатари та[дидкардаистодаро дарк намуда, бо rувваи асосии худ ба муrобили Шайбонихон равона шуд. Вале e, ки пир ва бемор буд, дар ро[ вафот намуд. Дар байни асилзодагони темурb низоъу нифоr ба амал омад. Дар натиxа, якбора ду писари Султон {усайнро ба тахт нишонданд, ки он[оро ду гурe[и ашрофи со[ибнуфуз пуштибонb мекарданд. Шайбонихон аз ин дигар шароити мувофиrро орзу [ам карда наметавонист. Ин буд, ки Бобур навиштааст: «Ин амрест uариб: [еx го[ касе нашунидааст, ки дар як мулк ду подшо[ якxоя [укмронb кунанд»[1407].
То xамъ кардани reшун, то тамом шудани ба[су мунозираи наздикони ду подшо[, ки ба як rарор омада наметавонистанд, Шайбонихон Балхро забт намуда, ба хок яксон кард ва зуд ба тарафи {ирот ра[сипор гардид. E дар наздикии ша[р reшуни ба xанг хуб омоданашудаи темуриро маuлуб намуд[1408].
Бисёр амирону амалдорон аз майдони xанг ва баъзе[о аз ша[р гурезон шуданд. {ар ду подшо[ [ам–яке ба uарб ва дигаре ба шарr фирор карданд. Рe[ониёни олимаrом ва аъёну ашроф бо [ам машварат намуда, ба Шайбонихон хати таслим ва итоат фиристоданд. Аxобат дар ин xост, ки ин номаро муаррихи маъруф, нигорандаи асари калони таърихии «{абиб-ус-сияр» - Хондамир иншо намудааст. Фаrат а[олии ша[р андаке муrовимат нишон доданд. Он[о нога[он [амла карда, rариб сесад нафар eзбекро, ки дар атрофи {ирот машuули яuмогарb буданд, нобуд сохтанд.
Дар айни замон, Шайбониён ба вакилони ашрофу рe[ониён шарту шароити супурдани {иротро пешни[од карданд: мардуми авом ва пешаварон мебоист ба тариrи товон маблаuи калоне мепардохтанд, аз аъёну ашроф ба сифати инъом ва бахшиш пули зиёде ситонда мешуд. Аммо мусодара асосан ба молу мулки сулолаи маuлуб ва ашрофи наздики он дахл мекард.
Дар як муддати кeто[ ша[ру вилоят[ои боrимонда то худи Астаробод забт карда шуд. Дар тамоми ша[р[ои калони давлати собиrаи темурb – Самарrанд, Бухоро, Марв, Сарахс, Балх, {ирот, Маш[ад, Нишопур, Тeс, Нимрeз ва Астаробод пул[ои нуrраро ба номи фоте[и нав сикка заданд. Шайбонихон [ам ба ин а[амияти бузурги сиёсb медод, зеро ин амр маънии расман ба сари тахти подшо[b омадани eро дошт.
Шайбонихон нияти истилои давлати Темуриён ва тасарруфи сарзамини бузургеро дар дил парварида, ба хубb ангошта буд ва дар [усули ин маrсад фаrат муваффаrият[ои xангb кофb нест. E намояндагони хонадони Темуриёнро бера[мона таъrиб ва ма[в намуда, аз rадам[ои аввал барои ба тарафи худ кашидани феодалону рe[ониёни бонуфуз саъй кард. Зо[иран, ин усул ба e бештар аз сило[и xангb зафар ва пирeзb овард. На фаrат худи e, балки наздиконаш [ам мефа[миданд, ки тан[о [окимият дигар мешавад, аммо муrаррароти зиндагb ба [ар [ол мисли пештара боrb мемонад. Дар ин бобат [икояти Зайниддини Восифb, ки шо[иди {иротро гирифтани Шайбонихон буд, хеле xолиби диrrат аст. Як амири eзбек e ва [амро[ашро де[rон пиндошта, ба он[о фа[монданb мешавад, ки фаrат хоxае бо хоxаи дигар иваз шудаасту халос. Хоxа[ои нав барои зудтар барrарор шудани хоxагb саъй мекунанд, зеро акнун замин ва де[rонон ба он[о «тааллуr гирифт» ва «тарбияву ниго[убин»-и де[rонони дигар дар e[даи он[ост[1409].
Сиёсати дохилии Шайбонихон пас аз истилои давлати темурb тамоман ба манфиати синфи [укмрон, синфи феодалоне, ки аннун ба таркиби он ашрофи тоифа[ои бодиянишини eзбек [ам дохил шуда буд, хизмат мекард. {атто тадбироти, зо[иран, мусбати e [ам манфиати синфи [окимро ифода менамуд.
Худи Шайбонихон, муrаррабони e, амирони тоифа ва [атто наздиктарин сипо[иёнаш аз [исоби мусодираи молу мулки Темуриён, феодалони ашрофb ва рe[онии тарафдори онон ва [амаи касоне, ки ба суиrасди зидди Шайбониён гумон бурда мешуданд, хеле сарватманд гардиданд. Шайбонихон тамоми давлатро ба мулк[о таrсим карда, ихтиёри он[оро ба дасти хешовандон ва амирони номии худ супорид.
Xи[ати иrтисодии ин мулк[ои инъомb аз он иборат буд, ки мудохилот на ба хазинаи Шайбонихан, балки тамоман ё rисман ба дасти мулкдорони ша[ру вилоят[о медаромад. Истилогарон зуд [ис карданд, ки сарвати uораткарда ва xабран ситонидаро дуру дароз бе[аракат ниго[ доштан хуб нест. Ба ин муло[иза он[о ба харидани замин, иморат[ои ша[р ва устохона[о сар карданд. Он[о [амчунин дар [ар вазъият моликияти аз [ама устувор будани чиз[ои харидаро фа[миданд. Бинобар ин аксар ваrт моли xабран ситонидаи худро [амчун моли харида ба расмият медароварданд. Аxобаташ ин ки го[о замин[ои зeран кашидагирифтаро пас гашта додан [ам лозим меомад[1410].
Мусодира ва харид дар як муддати кeто[ боиси ба дасти Шайбониён ва ашрофи eзбек гузаштани замин[ои зиёд, бисёр иморат[ои ша[р, осиёб[о ва дигар xой[ои сердаромад гардид. {амин як мисол кофист: [анeз дар сол[ои 20-уми асри ХVI келини (зани писари) Шайбонихон барои ваrфи мадраса бештар аз 40 дeкони косибb, тимча, 8 осиёб, устохонаи коuазрезb, анбор[о, [авли[о, таrрибан 150 rитъаи замин, пурра ё rисман 6 де[а ва u. дода тавонист.[1411]
{амин тариrа, Шайбониён ва ашрофи тоифа[ои бодиянишини eзбек ва калонтарин феодалони заминдор ба шахсони манфиатбари касбу [унар ва тиxорати ша[р табдил ёфтанд. Манфиат[ои иrтисодии он[о аз манфиат[ои феодалони ашрофb ва рe[онии ирсии Осиёи Миёна, ки дар замони Шайбониён замин[ои меросb ва сарват[ои ша[рии пешинаи худро ниго[ дошта буданд, rариб [еx фарr намекард.
Исло[оти пулие, ки Шайбонихон дар соли 1507 ба амал овард[1412], аз кeшиш[ои e дар бобати ба тарафи худ xалб кардани табаrа[ои [окими давлати истилокардааш ва ба ин васила васеъ намудани базаи синфии худ гуво[b меди[ад.
Касбу [унар, тиxорат ва муомилоти пулb аз му[имтарин модда[ои оидоти давлатb ва мадохили со[ибони мулк ба шумор мерафт. Охирин намояндагони сулолаи Темуриён аз ин модда ба таври хеле васеъ ва беибо истифода мекарданд, ба дараxае ки муомилоти пулb аз манфиати тиxорат дур гардида, ба инкишофи мeътадили он халал мерасонид ва ин вазъият ба со[аи пешаварb [ам таъсир накарда намемонд. Ин бар зарари манфиати на фаrат пешаварон ва майдасавдогарон, балки тамоми синфи [оким [ам буд, чунки дар xамъияти феодалии Осиёи Миёна феодал дар айни замон тоxир [ам ба шумор мерафт, e на тан[о со[иби замини ша[ру rишлоr буд, балки корго[[ои мухталифи [унармандb ва тиxоратb [ам дошт ва, аз ин рe, дар тиxорати дохилиша[рb ширкат менамуд ва дар тиxорати байнивилоятb ва байналхалrb симои асосb [исоб мешуд[1413].
Исло[оти Шайбонихон дар тамоми давлат муомилоти ягонаи куллиро ташкил карда, онро аз [ар гуна таuйирот ра[о намуд. Вай вазн, [аxм ва навъи сикка[ои нуrрагию мисb ва муносибати байни он[оро муайян кард. Ин сикка[о дар [амаи ша[р[о ва дар [амаи вилоят[о rувваи баробар доштанд, со[ибони мулк[о наметавонистанд ба муомилоти баробари он[о монеае ба вуxуд оваранд, rурби он[оро мувофиrи табъи худ баланд ё паст кунанд.
Табиист, ки чунин исло[от дар тамоми мамлакат таъсироти бузурги сиёсb ба амал овард ва бартарии чорабини[ои фоте[и навро иисбат ба фаъолияти молиявии намояндагони охирини Темуриён нишон дод. Бесабаб набуд, ки фармони исло[от фавран пас аз суrути {ирот – дувумин пойтахти Темуриён эълон карда шуд. Дар rатори дигар чорабини[ои нисбатан xузъии Шайбонихон, ки барои мeътадил гардонидани [аёти дар натиxаи амалиёти xангb халалдоршуда нигаронида шуда буданд, исло[оти соли 1507 мебоист дафъатан ба [амаи табаrа[ои синфи [укмрон нишон медод, ки аз ивазшавии сулола он[о на ин ки зарар диданд, балки бурд карданд, зеро Шайбонихон манфиати он[оро мефа[мад ва [имоя мекунад.